Faszyzm - BazaTematow.pl
advertisement
PRACA ZALICZNIOWA Myśl polityczna Faszyzm Nazwa i pojęcie. Etymologicznie nazwa faszyzm wywodzi się od łacińskiego Fasces, w języku włoskim przekształcony na fascio, które to oznaczało pęk rózg symbolizujących siłę jedności politycznej (Konsulowie w starożytnej republice Rzymskiej). W 1892 słowo fascio po raz pierwszy zastosowano dla określenia pro socjalistycznych postaw sycylijskich ugrupowań. Słowo fascio – dosłownie związek, wiązka – w 1914 oznaczało włoskie grupy sprzeciwiające się neutralności Włoch w I wojnie światowej. W 1917 słowem tym określono włoskie grupy obrony kraju podczas walk pod Caporetto. Słowo faszyzm znalazło szerokie zastosowanie dopiero od roku 1922. Obejmowało treści dotyczące ruchu Mussoliniego, cechy jego państwa i ideologii. Następnie zakres tego słowa został poszerzony o te ruchy, ideologie, państwa, które oparły się i były pochodne od faszyzmu włoskiego. Należy zaznaczyć, iż na początku faszyzm był bardziej metodą zdobywania władzy a dopiero z czasem zaczęto „dorabiać” do niej ideologię. Po II wojnie światowej słowo to kojarzono z okrucieństwem, terrorem i ludobójstwem. Samo zasadnicze pojęcie faszyzmu wskazuje na jego eklektyczny charakter. Powiązania dotyczą socjalizmu, syndykalizmu, konserwatyzmu, nacjonalizmu i rasizmu. Jest 2 niepowtarzalnym połączeniem wyrwanych z całości części w/w ideologii i stawał się czymś innym i niepowtarzalnym. Faszyzm pogardza jednostką ludzką wyjątek stanowi kult wodza. Wprowadza prymat wspólnoty narodowej, rasowej w ramach państwa nad jednostką. Mobilizuje masy pod dyktando wodza, środkami rewolucjonalizmu werbalnego, w celu dążenia do konserwatyzmu społecznego opartego na ekonomicznym fundamencie, jakim była własność prywatna. Kreując nowe elity społeczne, odwoływał się raczej do aparatu policyjno-wojskowego niż do siły ekonomicznej. Porównanie faszyzmu z nazizmem W faszyzmie włoskim kwestie dotyczące rasy są pomijane, natomiast w nazizmie dochodzą niemal do obsesji, szczególnie jeśli chodzi o antysemityzm. Nazizm próbował także osadzić się w tradycji ludowej, co się nie udało faszyzmowi. Różne także było podejście do przemocy i terroru. We Włoszech nie wprowadzono obozów zagłady, sama liczba aresztowań na tle politycznym była o wiele mniejsza. Nazizm był antyreligijny natomiast faszyzm szukał oparcia w Kościele. Faszyści podbijali kraje w imieniu agresywnego imperializmu natomiast naziści pod hasłami obsesyjnego rasizmu. Założenia i źródła Kuźnią idei faszystowskich były ruch faszystowskie, ale faktycznych źródeł należy szukać wcześniej. Pierwszym ruchem faszystowskim były włoskie związki walki przekształcone przez Mussoliniego w Narodową Partie Faszystowską. Większy rozgłos zyskała jednak NSDAP (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza). Nie były to ruchy jednej klasy społecznej, lecz stanowiły przekrój wszystkich warstw społecznych. Same idee faszystowskie miały różne źródła od kryzysu ekonomicznego oraz politycznego poprzez upadek wartości moralnych po nacjonalistyczne ambicje, czy żądze odwetu militarnego. Faszyści umiejętnie wykorzystywali niezadowolenie społeczne. Za wszystkie niepowodzenia, trudności państwa obwiniali rządzących, wykazując nieudolność rządów parlamentarnych i potrzebę wprowadzenia nowego porządku.. Poszczególne narodowe wersje faszyzmu różniły się od siebie ideologicznie, dlatego należałoby mówić o wielu faszyzmach i wielu ideologiach faszystowskich.. Najbardziej rozwiniętą wręcz modelową stała się wersja włoska i niemiecka ideologii faszyzmu. Do czołowych współtwórców należeli Mussolini i Hitler. Ścierają się z sobą cztery poglądy na temat głównego źródła myśli faszystowskiej. Wymienić można między innymi: 1) Instynktowny stan umysłu i inklinacja psychologiczna kształtujące określony typ osobowości, występujących we wszystkich formach od początku cywilizacji; 2) Kultura włoskiej, głownie jednak myśli oświecenia i odrodzenia; 3) Kompleksowa, fatalistyczna, negatywna i krytyczna reakcji myśli politycznej na główne myśli polityczne zrodzone przez rewolucje francuską; 4) Odpowiedź na skutki I wojny światowej, w okresie kryzysu kapitalizmu przy nienawiści do komunizmu. Poszukiwanie istoty Faszyzmu Historyk Ernest Nolte rozróżnia cztery interpretacje faszyzmu: 1) Interpretacje specyfikujące – czyli ujmujące faszyzm w ich krajowych przejawach; 3 2) Interpretacje generalizujące – poszukujące wszystkich wspólnych cech różnych faszyzmów; 3) Interpretacje heteronomiczne – dopatrujących się istoty faszyzmu poza nim samym; 4) Interpretacje autonomiczne – poszukujące istoty w nim samym. Liczba interpretacji faszyzmu jest olbrzymia i przejawia się głównie nazewnictwie poszczególnych odmian np.: kryptofaszyzm, parafaszyzm czy konserwatyzm narodowy. Interpretacje marksistowskie koncentrują się na wzajemnym stosunku kapitalizm – faszyzm oraz siłach społecznych, które się przyczyniły do jego powstania. Stwierdza, iż przyczyną powstania faszyzmu była wewnętrzna transformacja kapitalizmu, co doprowadziło do zaostrzenia walki klas w 20leciu między wojennym. Sprowadza faszyzm do antykomunistycznego, antysemickiego, antyliberalnego ruchu terrorystycznego z jawną dyktaturą kapitału. August Thalheimer, choć sam był współzałożycielem Niemieckiej Partii Komunistycznej miał poważne wątpliwości do powyższych stwierdzeń. Marksiści nie potrafili także jednoznacznie określić położenia burżuazji w systemie faszystowskim tworząc różne sprzeczne koncepcje. Myśl liberalna poszukiwała istoty faszyzmu głównie w uznaniu go za formę totalitarnego modelu sprawowania władzy w odmiennej formie niż komunizm sowiecki. Faszyzm charakteryzował: Monolityczny system partyjny Brak rozdziału miedzy państwem a społeczeństwem Całkowite podporządkowanie jednostki ludzkiej Podporządkowanie kultury i gospodarki państwu Totalna mobilizacjia mas dla agresywnych celów Hannah Arendtw w pracy „Korzenie totalitaryzmu” narodziny faszyzmu powiązała z pojawieniem się społeczeństwa masowego oraz umacnianiem się imperializmu. Główne powodzenie ideologii faszystowskiej wiązała z uległością i biernością mas, które nie potrafiły się przeciwstawić dyktaturze faszystowskich przywódców. Zdaniem wspomnianego Eresta Notle faszyzm może narodzić się tylko na gruncie systemu liberalnego i nie istnieje faszyzm bez pojedynku z bolszewizmem. Natomiast głównym argumentem wysuwanym przeciw utożsamianiu istoty faszyzmu z totalitaryzmem uznawano często chaotyczne i niekompetentne działanie struktur faszystowskich przejawiające się w ostrej wewnętrznej konkurencji. Odrębne grupy wyjaśnień przynoszą nauki społeczne zwłaszcza historia, etyka, psychologia, socjologia i politologia. Wyjaśnienie historyczne odnoszące się do nazizmu (bo tylko tu znalazło zastosowanie), jako nieuchronności pojawienia się faszyzmu. Innej możliwości nie było. Tradycja kulturowa od zawsze była pangermańska, autorytarna, militarna i antysemicka, co w konsekwencji musiało doprowadzić do uzewnętrznienia się faszyzmu w spotkaniu z narodowo socjalistycznym ruchem. Wyjaśnienie etyczne opiera się na tezie kryzysu moralności religii w Cywilizacji Zachodu. Depresja społeczna spowodowano wojnę (Croce), utratę wiary w wolność i liberalizm (Collingwood), nihilizm moralny i kulturowy. Religijny aspekt „śmierci Boga” i zmierzanie ku „świeckiej religii” 4 Wyjaśnienia psychologiczne zwana psychohistorią składa się na cechach psychiki faszystów składających się no osobowość autorytarną. W świetle psychologii typowy faszysta jest impulsywny, okrutny, sadystyczny, masochistyczny, lubieżny, kipiący zawiścią i jednocześnie pełen buntowniczości. Według Freuda na powyższe cechy składało się trudne dzieciństwo. Wyjaśnienie socjologiczne dopatruje się przyczyn w gwałtownym przejściu od społeczeństwa tradycyjnego do industrialnego. To zmusiło do przejścia od działalności zracjonalizowanej do aktywnością impulsywną. Według Mannheima pośpiech ten umożliwił wtargnięcie na scenę polityczna bezrozumnych mas o irracjonalnej mentalności. Wyjaśnienie politologiczne polega na dopatrywaniu się w kryzysie formy państwa, jaką jest demokracja parlamentarna, która została zastąpiona przez tyranię. Faszyzm nie jest tutaj upatrywany jako forma państwa. Jest to tyrania w formie znanej od dawna, nowe jest tylko zachowanie się tyranów takich jak Hitler czy Mussolini. Według Otto Bauera faszyzm jest formą władzy o cechach dyktatury kapitalistyczno – militarystycznej. Cole utrzymywał, że istota faszyzmu była zasadniczo polityczna i polegała na potwierdzeniu swoich politycznych możliwości. Wszystkie powyższe wyjaśnienia cechuje jednostronność. Antyidee faszyzmu Dominacja propagandy nad ideologią i lekceważenie ideologii w polityce. Faszyzm nie rozwijał własnych ideologii natomiast z wielką determinacją zwracał się przeciwko przodującym ówcześnie ideologią. Za to praktyka faszystowska umiejętnie dorabiała ideologię do istniejącego już stanu rzeczy. Antyideologia faszystowska odnosiła się w szczególności do: Antyintelektualizmu, antyliberalizmu, antymarksizmu, antykomunizmu antyindywidualizmu, antysemityzmu, antyfeminizmu, antyhumanitaryzmu, antydemokratyzmu, antypluralizmu, antyegalitaryzmu, antyinternacjanalizmu i antypacyfizmu. Antyliberalizm uzasadniony, jako że liberalizm jest historycznym i logicznym przedsionkiem anarchii. Liberalizm jest błędną i przestarzałą ideologią i trzba bezwzględnie mu oponować. Antyintelektualizm opowiadał się przeciwko wszelkiej myśli racjonalistycznej. Faszyzm polegał na instynkcie, intuicji, emocjach, witalności i wierze. Faszyzm jest wrogiem wszelkiej nauki filozofii, kulturze, nie przykładał wagi do ideologii. Główną cecha faszyzmu był irracjonalizm. Antyindywidualizm godził w główną idee liberalizmu. Prymat państwa nad jednostka. Jednostka się nie liczy. Koncepcja wolności według faszyzmu to synteza jednostki i państwa o cechach obowiązku obywatelskiego, opierające się na całkowitym podporządkowaniu wodzowi. Antyfeminizm, faszyzm sprzeciw wobec równouprawnienia płci. Kobieta jest słaba a zakres jej obowiązków określało hasło „kuchnia, dzieci, kościół” oraz płodzenie wojowników czystych rasowo aryjczyków. Antysemityzm składał się na propagandę antyżydowską i nawoływał do otwartej walki z Żydami. W narodzie żydowskim upatrywano zagrożenie dla narodu niemieckiego. Żydów uważano za spekulantów, lichwiarzy i pasożytów „na zdrowym organizmie gospodarki niiemieckiej”. Podstawy stworzył Chamberlain Podstawy XIX wieku. Antyhumanitaryzm faszyzm upowszechniał wzór człowieka, twardego, brutalnego, agresywnego, na kształt zwierzęcia wyzbytego z ludzkich uczuć. Czynił z człowieka instrument na usługach systemu. 5 Antydemokratyzm wynikał z zasad organizacji państwa. Atakował zasadę równości ludzi. Łatwiej przejdzie wielbłąd przez ucho igielne niż geniusz w wyborach. Odrzucał demokratyczną zasadę większości, równości. Antyparlamentaryzm polegał na całkowitej koncentracji i centralizacji władzy w ręku wodza, eliminując zasadę trójpodziału władzy. Faszyzm określił faszyzm jako „nonsens i obłęd demokracji”. Pożar Reichstagu był najlepszym odzwierciedleniem nazistów do parlamentaryzmu. Antymarksizm bezkompromisowe dążenie do całkowitego zniszczenia ideologii marksizmu. Antykomunizm rozciągał się na wszelkie przejawy komunizmu. Uderzał w marksistowską koncepcje zmian społecznych. Antypacyfizm rodzić się z agresywnego charakteru faszyzmu oraz jego bezkompromisowości. Zaleca walkę z użyciem przemocy w celu całkowitego wyniszczenia fizycznego ludzi o odmiennych poglądach. Gloryfikuje wojny i podboje w celu uzyskania obranych celów. Na tle przedstawionych anty idei faszyzm rysuje się jako ideologia destrukcji. Krytyka i destrukcja była od zawsze łatwiejsza niż tworzenie i konstrukcja. Mussolini główną postacią faszyzmu włoskiego Benito Mussolini (1883-1945), z wykształcenia nauczyciel, był głównym ideologiem i wodzem (dute) faszyzmu włoskiego. Początki jego ewolucji ideowej przebiegały od związków z Włoską Partią Socjalistyczną, dla której redagował pismo Avanti w duchu ateizmu, antyklerykalizmu i antymilitaryzmu. W 1915 roku, służąc w armii w stopniu kaprala, czym później jako zwierzchnik armii się szczycił, należał do współzałożycieli nacjonalistycznej organizacji Fasci di Azione Revoluzionaria. W 1919 roku założył zdecydowanie faszystowską organizację Fasci di Cobatimento, w 1921 roku przekształconą w Partito Nazionale Fascista. W następnym roku, po marszu "czarnych koszul na Rzym" faszystowskich bojówek umundurowanych w czarne koszule, przejął władzę dyktatora o mocarstwowych aspiracjach imperialnych, zaznaczoną podbojem Etiopii i Albanii oraz akceptacją aneksji Austrii przez Niemcy. Sojusz Mussoliniego z Hitlerem, zwłaszcza podczas II wojny światowej, przypisał Włochom rolę wasala Niemiec. Po niepowodzeniach militarnych, 27 kwietnia 1945 roku został ujęty przez włoskich partyzantów i następnego dnia rozstrzelany wraz z jego konkubiną Clarą Petacci. Mussolini uznawał za swoich mistrzów N. Machiavellego, A. Rocco, G. Gentile; chętnie też powoływał się na G. Sorela i V. Pareto. Sam napisał wiele artykułów i rozpraw politycznych, wśród których większe znaczenie zyskały publikacje Nowe zjednoczenie Włoch (1927), obszerne hasło do Encyklopedii Wloskiej Treccaniego, przełożone na język polski przez S. Gniadka jako Doktryna faszyzmu, Moja autobiografia (1928), Cztery mowy o państwie korporacyjnym (1935), Państwo korporacyjne (1936). Hitler główną postacią faszyzmu niemieckiego Adolf Hitler (1889-1945), urodził się w Austrii, po ukończeniu szkoły średniej był samoukiem o rozległej, aczkolwiek powierzchownej i chaotycznej wiedzy, zajmującym się m.in. sztuką malarstwa, ale bez powodzenia. Podczas I wojny okrył się dozgonną chwałą walcząc w armii niemieckiej, był ranny, został dwukrotnie odznaczony Zelaznym Krzyżem za odwagę i męstwo. W 1919 roku związał się z Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, w skrócie NSDAP, aby po dwóch latach stać się jej niekwestionowanym przywódcą (Fuhrer). W 1923 roku partia ta usiłowała dokonać zamachu stanu, zwanego puczem monachijskim, za co Hitler otrzymał pięć lat więzienia, ale odzyskał wolność już po roku odbywania kary. W więzieniu rozpoczął pisanie dwutomowej pracy Moja walka (1925-192, która stała się 6 programem ruchu nazistowskiego. Jak to wyraził jeden z niemieckich badaczy hitleryzmu „zmieszał w jednym tyglu wszystkie przydatne mu substancje wytworzone w rozwoju historycznym Niemiec". Otoczony gronem zdolnych i bezwzględnych towarzyszy (Góring, Goebbels, Hess, Himmler, Rohm), dzięki demagogicznym uzdolnieniom i charyzmatowi porywania tłumów, wspieranych mistrzowską taktyką polityczną wykorzystującą nowoczesne środki techniczne, w 1933 roku przejął pełnię władzy kanclerza, prezydenta, a później i zwierzchnika armii. Przekonany o swoim geniuszu posłannictwa dziejowego, rozpętał przegraną II wojnę światową. Gdy wojska alianckie zdobywały Berlin, 30 kwietnia 1945 roku popełnił samobójstwo wraz ze swoją żoną Evą Braun. Jako organizator masowej eksterminacji dziesiątków milionów ludzi w obozach koncentracyjnych, konkuruje w ocenach historycznych ze Stalinem o miano największego zbrodniarza w dziejach. Miano największego antysemity wszechczasów zachowa zapewne po wsze czasy. Raczej prawica Jako że od końca Drugiej Wojny Światowej słowo faszyzm przestało odnosić się do pewnej rzeczywistości politycznej czy społecznej, stając się dyskredytującym epitetem, wszyscy myśliciele przyznający się do prawicy starają się za wszelką cenę od faszyzmu odciąć. Podejmują rozmaite próby przerzucenia go do obozu lewicy. Starania te, choć zrozumiałe, pozostają bezskuteczne. Najprawdopodobniej bowiem faszyzm wymyka się tradycyjnemu podziałowi na lewicę i prawicę. Miał on być prawicowy, bo wszystkie państwa określane tym mianem posiadały cechy utożsamiane z prawicowością: autorytaryzm, silna władza, pragmatyzm, antyliberalizm. Za lewicowością faszyzmu przemawiać jednak może "wrażliwość społeczna" systemów tak określanych, neopogański i antyklerykalny charakter ideologii, deklarowana i realizowana rewolucyjność. Oczywiście żadne z tych argumentów nie są dostatecznie przekonywujące. Ekstremizm niektórych rozwiązań proponowanych przez faszystów nie pozwala ich zaliczyć również do centrum, któremu właściwa jest filozofia kompromisu. Oni sami przeważnie uważali się za zwolenników Trzeciej Drogi. Falanga faszystowski człon frankistowskiej koalicji w hiszpańskiej wojnie domowej samookreślał się jako równie daleki tak od lewicy jak i prawicy. Legendarny przywódca Falangi Jose Antonio Prima de Rivera mówił wprost: "Ideał faszystowski nie jest ani ideałem prawicy, <...> ani ideałem lewicy". Mussolini pisał, że faszyzm to nie ustrój, a pragmatyzm władzy. Przypomnijmy tu jeszcze życiorys szefa brytyjskich faszystów Sir Oswalda Mosleya. W latach 1918-1931 był on kolejno posłem Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej, posłem niezależnym, posłem Partii Pracy i ministrem w jej rządzie, wreszcie założycielem Brytyjskiej Unii Faszystów. Nie będąc zjawiskiem prawicowym, był jednak faszyzm bliższy raczej prawicy niż lewicy. Benito Mussolini w “Doktrynie Faszyzmu” określając wiek XX pisał: “...jest to wiek prawicy, wiek faszystowski...”. W hiszpańskiej wojnie domowej to właśnie tradycyjna prawica walczyła we wspólnej koalicji z faszystowską Falangą i pragnącym przywrócenia porządku wojskiem. Także wielu przedstawicieli niemieckiej “konserwatywnej rewolucji”, jak i niemieckich monarchistów udzieliło w pewnym momencie poparcia Hitlerowi. Polscy Narodowi Demokraci wielokrotnie deklarowali sympatię dla ruchu Mussoliniego (dodajmy, że przyjaźń ta nie była odwzajemniana gdyż wielu włoskich faszystów pogardzało nacjonalizmem). Długa jest lista przedwojennych prawicowych myślicieli politycznych i prawicowych polityków, którzy wyrażali sympatię lub nawet fascynację włoską, a często i niemiecką odmianą faszyzmu. Na wieść o pierwszym sukcesie wyborczym hitlerowców 1930 roku znany konserwatywny działacz i magnat prasowy, lord Rothemere napisał entuzjastyczny artykuł w brytyjskim Times’ie. Tomasz Gabiś w swym znakomitym tekście o “Demokratycznych wojnach totalnych” przypomina, iż najbardziej znany z brytyjskich 7 konserwatystów sir Winston Churchill w kilka lat po zdobyciu władzy przez NSDAP oświadczył publicznie, że gdyby Anglii przytrafiło się takie nieszczęście jak Niemcom podczas Traktatu Wersalskiego, prosiłby wtedy Boga, żeby zesłał jej człowieka o takiej sile woli i ducha, jaką posiada Adolf Hitler. Ten sam Churchill poparł marsz faszystów na Rzym, piał peany na cześć Mussoliniego stwierdzając nawet, że gdyby był Włochem to byłby faszystą. Zaniechał takich wypowiedzi dopiero wtedy, gdy uznał, że Niemcy i Włochy zagrażają brytyjskim interesom. Wielki rosyjski filozof historii i myśliciel chrześcijański Mikołaj Bierdiajew w swym słynnym “Nowym Średniowieczu” określił włoski faszyzm jako “jedyne twórcze zjawisko polityczne we współczesnej Europie”. Znamienny jest fakt, że za ojca faszystowskiej doktryny Isaak Berlin uznał Józefa de Maistre’a. Dodajmy jeszcze, że T.S.Eliot, politycznie powiązany z prawym skrzydłem Torysów, nieustannie posądzany był o faszystowskie sympatie. I choć Eliot faszystą z pewnością nie był, forma ataków na jego “reakcjonizm”, pokazuje pewne wspólne wątki faszyzmu i radykalnego konserwatyzmu. Odwrotnie niż “prawicowcy”, myśliciele i twórcy związani ideowo z lewicą zawsze byli niechętni, albo wręcz wrodzy faszyzmowi. Wielu z nich osobiście zaangażowało się w walkę z faszyzmem – najbardziej znani to Ernest Hemingway, Pablo Neruda, George Orwell. Klasycy myśli prawicowej, tacy jak Burke i de Maistre podkreślali, że głównym wyznacznikiem konserwatyzmu (prawicowości) są władza, lojalność, hierarchia, porządek, nieufność do ideałów wolności i równości. Dodajmy jeszcze militaryzm, będący przeciwieństwem lewicowego pacyfizmu. Wszystkie te wyróżniki można odnieść do faszyzmu. Entuzjazm Dla wielu współczesnych trudny do pojęcia jest fakt, że faszyzm zdobył sobie tak wielu zwolenników. W stopniu z pewnością mniejszym niż komunizm, choć na pewno porównywalnym fascynował faszyzm liczne rzesze intelektualistów, pisarzy i twórców kultury tamtego okresu. Przypomnijmy tu znakomitego norweskiego pisarza, laureata Literackiej Nagrody Nobla w 1920 roku Knuta Hamsuna, jednego z największych dwudziestowiecznych filozofów włoskich Giovanniego Gentile, który stał się głównym ideologiem ruchu Mussoliniego, czy bodaj najwybitniejszego amerykańskiego poetę lat międzywojennych Ezrę Pounda. Do zwolenników faszyzmu należał w młodości jeden z największych twórców kina XX wieku – Ingmar Bergman. Jeden z najwybitniejszych twórców i teoretyków architektury nowoczesnej Le Corbusier na wiele lat związał się z francuskim ruchem faszystowskim. Aktywnym działaczem i apologetą rumuńskiej Żelaznej Gwardii i jej legendarnego przywódcy Corneliu Codreanu był największy dwudziestowieczny religioznawca i wybitny pisarz Mircea Eliade oraz znakomity pisarz i eseista Emil Cioran. Luigi Pirandello - wybitny włoski dramaturg, prozaik i poeta, laureat Nagrody Nobla w 1934 roku do partii faszystowskiej wstąpił już w 1924 roku. Do listy tej można by dodać nazwiska Ferdynanda Celine (autora słynnej “Podróży do kresu nocy”), Bertranda de Jouvenal, Roberta Brasillacha, Pierra Drieu La Rouchelle, Curzio Malaparte czy Gabriela Annunzio. Dodajmy, że większość z nich drogo zapłaciła za swoje przekonania. Gentile i Brasillach zostali zabici, Drieu La Rochelle popełnił samobójstwo. Ezrę Pounda po zajęciu Włoch przez Armię Amerykańską zamknięto w klatce niczym dzikie zwierze i pokazywano wyszydzającym tłumom. Następnie zamknięto go w domu dla umysłowo chorych mimo, iż nikt nie wątpił w jego poczytalność. Również mający wtedy 85 lat Knut Hamsun osadzony został w domu wariatów. Ideologia faszystowska emanowała nawet na inne kultury. W 1932 roku Chan-Kai-Shek przywódca chińskich nacjonalistów mówił, że “tym czego współczesnym Chinom potrzeba bardziej niż czegokolwiek innego jest chiński faszyzm”. W latach trzydziestych nawiązującą do faszystowskich wzorów organizację utworzyli nowojorscy Murzyni. 8 Bezprecedensowy był również entuzjazm mas. Oczywiście inaczej rzecz wyglądała w Hiszpanii, gdzie wojna domowa mocno podzieliła kraj. Jednak we Włoszech, a zwłaszcza w hitlerowskich Niemczech – nigdy wcześniej ani później w historii żadna władza nie cieszyła się tak powszechną akceptacją społeczną. Wszelkie próby wytłumaczenia tak ogromnego poparcia pojawiające się w oficjalnych źródłach nie wydają się być przekonywujące. Prawdopodobnie wynika to z głęboko zakorzenionego strachu przed przyznaniem, że faszyzm niósł w sobie istotne pozytywne wartości. Przywracał on zbiorowemu życiu to, czego ludzie najbardziej od niego oczekują: autorytet, hierarchię, formę. Mimo rewolucyjnych haseł dawał poczucie pewności i stabilności. Dodajmy też, że spory udział w ogromnej popularności Hitlera, miał fakt, iż był on pierwszym demokratycznie wyniesionym do władzy politykiem niemieckim, który wypełnił swe wyborcze obietnice. Poparcie Kościoła Dla wielu chrześcijan pytania o stosunek hierarchii kościelnej do faszyzmu są często kłopotliwe. Przyjazne gesty, jakich istotnie Kościół faszystowskim państwom udzielał, mogą wydawać się tym dziwniejsze, że zarówno w szeregach tak włoskich i hiszpańskich faszystów jak i niemieckich narodowych socjalistów przeważały nastroje wrogie chrześcijaństwu (na marginesie dodajmy, że najbardziej atakowana była zasada miłości nieprzyjaciół i chrześcijańska niechęć do przemocy). Przypomnijmy, że dla futurystów, będących główną intelektualną siłą ruchu Mussoliniego największym wrogiem pozostawał nieodmiennie Watykan i katolicyzm. W swych manifestach z okresu sprzed pierwszej wojny światowej za cel stawiali oni sobie nie rozdział Kościoła od państwa ale całkowitą likwidację Watykanu. Marinetti przemawiając do robotników w Neapolu (na jednym z wieców tamtych lat), ubolewał głęboko nad tym, że “szkoła jest zakażona chrześcijańską moralnością, która wymaga nierozsądnego przebaczania obelg, degeneruje się w systematycznym tchórzostwie i pracuje gorliwie nad zniewieściałością rasy”. Domagał się by szkoła “przez sport i próby odwagi przyzwyczajała dzieci do niebezpieczeństwa, “klechów” zaś należy ze szkoły całkowicie wyrugować”, zalecał on “..rozniecić nieprzejednaną wojnę z klerykalizmem, z tą polityczną partią, która... zagraża przyszłości naszych dzieci” Najgwałtowniejszy jednak atak na Kościół znajdziemy w jego wierszowanej powieści “Samolot papieża”, gdzie określenia “dozorca więzienny świata” i “monopolizator ludzkich ideałów” należą do najłagodniejszych. Tytułowy samolot jest symbolem nowoczesnej techniki niszczącej znienawidzony przez niego kult. Sam Mussolini zanim związał się z ruchem faszystowskim znany był ze swej wrogości wobec Kościoła. W ogłoszonej w 1904 roku “L’uomo e la divinita” przyszły Duce zdeklarował się wyraźnie jako ateista i antyklerykał. W latach 19091911 współpracował z pismem ,,Il Popolo”, w którym drukował w odcinkach paszkwilancką powieść o znaczącym tytule “Kochanka kardynała”. Z innych jego tekstów z tamtego okresu wymienić można wymierzoną przeciw “krwawej wilczycy watykańskiej” broszurę “Giovanni Huss il veridico”. Podobnie jak wśród wielu włoskich faszystów, antyklerykalizm obecny był w poglądach głoszonych przez większość hiszpańskich Falangistów. W NSDAP zawsze znaczącą rolę odgrywał nurt neopogański i antychrześcijański. Jeden z czołowych nazistowskich ideologów Alfred Rosenberg określał Kościół jako narzędzie judaizacji Europy. Wart przypomnienia jest także fragment pieśni S.A. z okresu walki nazistów o władzę: “...Towarzysze z Oddziałów Szturmowych, wieszajcie Żydów, stawiajcie księży pod ścianą!” By zrozumieć czemu mimo to Kościół katolicki popierał w niektórych sytuacjach faszystowskie reżimy, trzeba choć w minimalnym stopniu poznać historyczne realia 9 wydarzeń, o których mowa. Prawda jest bowiem zupełnie inna niż próbuje się to przedstawiać w czarno-białych schematach anty-chrześcijańskiej propagandy. We Włoszech od dojścia do władzy, a nawet od czasów poprzedzających “Marsz na Rzym” faszyści licząc się z ogromną siłą Kościoła katolickiego wyciszyli antyklerykalne elementy we własnej ideologii. Pragmatyzm wziął górę nad niechęcią. Mussolini zdawał sobie sprawę, że Kościół katolicki jest ogromną siłą we Włoszech, dlatego po przejęciu władzy robił wszystko by uchodzić za gorliwego katolika: ochrzcił swoje dzieci, wziął ślub kościelny, zadbał by wycofano z obiegu popełnione przez niego w przeszłości antyklerykalne książki, doprowadził do delegalizacji masonerii (której poparciu notabene w znacznym stopniu zawdzięczał powodzenie Marszu na Rzym), wreszcie zwolnił kler od podatków. Kościół potrafił docenić te gesty, a jako że program polityczny faszystów w wielu punktach był zbieżny ze społeczną nauką Kościoła w zasadzie przez cały czas trwania dyktatury Włochy utrzymywały poprawne stosunki z Watykanem. Dodajmy jeszcze, że do 1938 roku nie było w realizowanej przez faszystów polityce, w zasadzie żadnych (może poza agresją na Etiopię) sprzecznych z zasadami chrześcijaństwa elementów. To, że frankistowska Hiszpania była państwem zgodnie układającym swoje stosunki z Kościołem, było w głównej mierze zasługą samego generała Franco. Starał się on nigdy nie dopuścić do zbytniego wzmocnienia pozycji Falangi w państwie i zachwiania równowagi między partią, a pozostałymi filarami swej władzy, którymi były armia i właśnie Kościół katolicki. Dodatkowo zdołał on sprytnym politycznym manewrem osłabić wewnątrz samej Falangi wpływy faszystowskich radykałów – w kwietniu 1937 roku Franco ogłosił powstanie nowej Falangi będącej unią wszystkich sił politycznych wspierających go w wojnie domowej. Tak oto w antyrojalistycznej i w znacznej mierze antyklerykalnej partii znalazło się wielu monarchistów i chrześcijańskich tradycjonalistów. Kościół, prześladowany w czasach republiki i bezlitośnie eksterminowany podczas wojny domowej, stał się najbardziej naturalnym sojusznikiem generała Franco. Za wyjątkiem kilku biskupów z Baskonii, udzielił mu całkowitego poparcia. Lojalność Kościoła i głęboka religijność żony Caudillo sprawiły, że Franco zawsze starał się podtrzymywać jego wpływy w państwie. Tak oto niezależnie od poglądów sporej części partyjnych działaczy Hiszpania po wojnie domowej była państwem utrzymującym bardzo dobre stosunki z Kościołem. W Trzeciej Rzeszy Kościół znalazł się w bardzo trudnej sytuacji. Jeszcze w 1933 roku większość katolików pozostawała wierna chadeckiemu Centrum. Po zwycięstwie wyborczym Hitlera nastroje społeczne uległy jednak radykalnej zmianie i NSDAP uzyskała znaczne poparcie również w landach katolickich. W sytuacji gdy cały naród przeżywał niemal ekstatyczny zachwyt nową władzą występowanie przeciw niej wymagało ogromnej odwagi. Mimo to Kościół zaczyna już od 1936 roku coraz silniej krytykować hitlerowski reżim. 14 marca 1937 roku ukazuje się encyklika “Mit brennender Sorge” pokazująca sprzeczność narodowego socjalizmu z nauką Kościoła i krytykująca coraz częstsze łamanie Konkordatu przez Trzecią Rzeszę. Jedna z książek Alfreda Rosenberga trafia wtedy na kościelny indeks. Od tego momentu w hitlerowskiej prasie kler katolicki przedstawiany jest jako “hordy przestępców seksualnych”, a zakony jako “ogniska rozpusty” (skąd my to znamy). 20 maja 1937 ma miejsce wystąpienie Goebelsa, w którym padają zdania o “zdziczeniu obyczajowym kleru” czy “seksualnej dżumie”. Ponad 1000 księży trafia do więzień. W 1938 roku zabroniono w szkołach śpiewania kolęd i organizowania widowisk jasełkowych. Święta państwowe organizowano w czasie świąt kościelnych (np. przysięga Hitlerjugend podczas Wielkanocy). Papież Pius XII (zawsze przeciwny sojuszowi Włoch z Hitlerem) 24 kwietnia 1940 napisał list ostrzegający Mussoliniego przed przystąpieniem do wojny, zaś w 1941 roku ten nieprzejednany wróg komunizmu odmówił uznania wojny niemiecko-bolszewickiej jako krucjaty przeciw komunizmowi. Dodajmy wreszcie, że to właśnie niechęć hiszpańskiej 10 hierarchii kościelnej do walki pod wspólnymi sztandarami z Hitlerem była jedną, choć z pewnością nie najważniejszą, z przyczyn nie przystąpienia Hiszpanii do Drugiej Wojny Światowej. Przyjazne gesty hierarchów Kościoła wobec reżimu po roku 36 należały już do rzadkości i łączyły się jedynie z takimi wydarzeniami jak akcja Legionu Condor w Hiszpanii, czy mający 99% poparcie społeczne anszlus Austrii. Istota zjawiska Dość trudnym jest określenie, które ze zjawisk politycznych można uznać za faszystowskie, a których uznanie za takie byłoby nadużyciem. Choć istotnie pewnych właściwych faszyzmowi elementów doszukać się można w salazarowskiej Portugalii, na Węgrzech podczas rządów Horthy’ego, czy w sanacyjnej Polsce, wszyscy się jednak zgodzimy, że określenie tych państw mianem faszystowskich byłoby co najmniej przesadą. Niektórzy myśliciele negują faszystowski charakter Trzeciej Rzeszy. Czytelnikom wrocławskiego “Stańczyka” znane jest zdarzenie gdy Eryk von Kuehnelt-Leddihn poproszony o wygłoszenie odczytu na temat swojej antyfaszystowskiej działalności (oczywiście wiedział, że organizatorzy określają tą nazwą narodowy socjalizm) odpowiedział, że absolutnie takiej nie prowadził, a sprawy współczesnych Włoch nigdy go specjalnie nie interesowały. Taki radykalny punkt widzenia nie jest do końca pozbawiony sensu. Znanym jest fakt, że słowo “faszyzm” było w Trzeciej Rzeszy traktowane dość podejrzliwie, a takich twórców i myślicieli jak Ernst Junger, Gottfried Benn, Martin Heidegger, Oswald Spengler czy Carl Schmitt oskarżano o “faszystowskie odchylenia” i uważano za politycznie niepewnych. Mimo to, co do trzech europejskich dyktatur: frankistowskiej Hiszpanii, Włoch Mussoliniego i Niemiec Hitlera panuje niemal powszechna zgoda, iż miały one charakter faszystowski - postaramy się więc poszukać w nich wspólnych elementów, które pomogłyby w określeniu zjawiska. Z pewnością wszystkie te trzy państwa łączyły pewne ideowe czy ustrojowe elementy. Wszystkie były dyktaturami. Ich ideologie określały się jako wrogie wobec komunizmu i liberalizmu. Nie miały one jednak wiele wspólnego z klasycznym konserwatyzmem. Sami faszyści zawsze określali swoje działania jako rewolucyjne. Ich wrogiem była “reakcja”. Zauważmy też, iż faszyzm miał antyburżuazyjny i antykapitalistyczny charakter. Nie istnieje dla faszysty nic bardziej odrażającego, jak “duch kapitalizmu” i “protestancka etyka”, z której on wypływał. Zwróćmy też uwagę, że systemy faszystowskie należy odróżnić od typowego totalitaryzmu będącego dyktaturą wszechwładnej biurokracji. W odróżnieniu od totalitaryzmu faszyzm miał zawsze charakter personalistyczny. Na tym jednak istotne podobieństwa ideowe wydają się kończyć. Przejdźmy więc teraz do różnic. Ideologie w krajach, o których mowa oparły się o odmienne prądy kulturowe. Faszyzm włoski duchowo powiązany był z futuryzmem i modernizmem. Czołowy przedstawiciel futuryzmu Tommaso Marinetti był jednocześnie jednym z głównych ideologów ruchu Mussoliniego i towarzyszem walki Duce od 1919 roku. Narodowy socjalizm odwoływał się do romantyzmu i klasycyzmu. Frankistowska koalicja była zlepkiem przeróżnych formacji ideowych: rojalistów, nacjonalistów, liberałów, konserwatywnych republikanów (wielu z nich mocno powiązanych z hierarchią kościelną). Mimo występowania we wszystkich faszystowskich ugrupowaniach silnych nurtów antyklerykalnych stosunki państwo – kościół układały się rozmaicie, o czym była już mowa. Odmienne było odniesienie do nacji i rasy. O ile w narodowym socjalizmie nacjonalizm, rasizm i antysemityzm należały do fundamentów ideologii, hiszpańscy nacjonaliści nie uważali się na ogół za rasistów, zaś włoscy faszyści przeważnie nie byli nawet nacjonalistami, a wielu przyjaciół Duce było z pochodzenia Żydami. Jeden z nich, żydowski bankier Ettore Ovazza założył pismo “La nostra bandiera”, które propagowało bezwarunkową przynależność Izraelitów do faszyzmu. 11 Dodajmy do tego, że w 1934 roku Mussolini publicznie mówił o najwyższej pogardzie jaką ma dla nazistowskiej doktryny rasowej, a w “Doktrynie faszyzmu” podkreślił, że to “nie naród tworzy państwo, a odwrotnie, państwo tworzy naród”. Jak dowiadujemy się z książki Joanny Ugniewskiej “Historia literatury włoskiej w XX wieku” w Wielkiej Encyklopedii Włoskiej, która ukazała się pod redakcją Giovanniego Gentile, w ogóle nie pojawiały się hasła rasa i rasizm. Prawdą jest, że w 1938 włoski parlament uchwalił, umiarkowane jak na tamte lata, rasistowskie ustawy. Mimo, iż był to wyraźny gest w stronę Niemiec - nowego sojusznika Włoch, spotkały się jednak one ze zdecydowanym sprzeciwem, również w gronie faszystów. Narodowy socjalizm stawiając akcent na nacji, rasie czy wspólnocie krwi, odwoływał się do kolektywu. Faszyzm włoski czy hiszpański przeciwnie, akcentował indywidualny heroizm, zawsze podkreślał rolę wybitnej jednostki w tworzeniu historii. Afirmował instytucję państwa, solidarność zawodową, braterstwo broni, zaś pojęcie rasy nie miało dla niego większego znaczenia. Inna była też rola związków zawodowych. W Hiszpanii i we Włoszech były one de facto współrządzącą siłą – w Niemczech Hitler po prostu zakazał ich działalności. O różnicach ideowych między Frankistami, a nazistami najlepiej chyba świadczy wypowiedź Hitlera z kwietnia 1938 roku: “W Hiszpanii postawiliśmy na niewłaściwego konia. Byłoby dla nas lepiej udzielić poparcia republikanom. Oni reprezentują lud. Zawsze moglibyśmy później uczynić z tych socjalistów dobrych narodowych socjalistów. Ludzie skupieni wokół Franco to wszystko reakcyjny kler, arystokraci i bogacze – nie mają oni nic wspólnego z nami, nazistami”. Jak widać różnice między poszczególnymi odmianami faszyzmu były dość znaczne, ideowe podobieństwa zaś zbyt małe, by dało się ogólnie i precyzyjnie określić faszystowską doktrynę. Wynika stąd wniosek, że faszyzmu nie można uznać ani za system polityczny ani za jednolitą ideologię. Wydaje się, że najtrafniejszego określenia istoty faszyzmu dokonał w słynnym eseju “Der faschistische still” niemiecki historyk i socjolog Armin Mohler. Myśliciel ten uznał, że faszyzm należy rozumieć jako styl, który charakteryzował znaczną część elit politycznych i wojskowych w krajach uznanych za faszystowskie. Mohler zauważył, że styl ten cechuje unikanie niczemu nie służących gestów i okazywania jakichkolwiek emocji. Nazywał go, za Gottfriedem Bennem, stylem “imponującego chłodu”. W eseju swym Mohler zwrócił uwagę na charakterystyczne dla faszystów szczególne rozsmakowanie w śmierci. Podkreślił, że w faszystowskim sposobie myślenia odniesienie do niej stanowi jeden z centralnych punktów postawy życiowej. Chłód, śmierć, przemoc i antyhumanizm Wydaje mi się, że ciekawą ilustracją faszystowskiego chłodu, o którym pisze Mohler, może być pewna anegdota z życia generała Franco, którą za korespondentem “New York Times’a” Benjaminem Wellesem przytacza Jerzy Robert Nowak w swej książce “Hiszpania po wojnie domowej”: “... w czasie inspekcji w Legii Franco zatrzymał się przed jakimś robiącym wiele zamieszania niesubordynowanym legionistą, który wciąż narzekał na wyżywienie itp. W momencie, gdy Franco z zimnym wyrazem twarzy słuchał wyrzekań legionisty, ten nagle splunął prosto w twarz dowódcy. Franco nawet nie drgnął, spokojnie dokończył inspekcji, a potem powrócił do urzędu. Wtedy dopiero, wezwawszy swego adiutanta, wytarł twarz chusteczką i polecił aresztować i rozstrzelać legionistę...”. Innym przykładem może być znana z książki Jędrzeja Giertycha “Hiszpania bohaterska” scena, która rozegrała się 23 lipca 1936 roku podczas oblężenia Alcazara w Toledo: Jego komendant, pułkownik Moskardo podnosi słuchawkę dzwoniącego w jego kwaterze telefonu. -Tata! 12 -Tak, co się stało synu? -Nic, tylko oni mówią, że mnie rozstrzelają jeśli ty nie poddasz miasta. -Wobec tego powierz swoją duszę Bogu, krzyknij “Niech żyje Hiszpania” - umrzesz jak patriota. -Całuję cię tato. -Ja ciebie też całuję synu. W tym momencie syn pułkownika oddaje słuchawkę naczelnikowi Czerwonej Milicji. Moskardo mówi mu. -Nie zwlekajcie, Alcazar nigdy się nie podda. Chłopiec zostaje rozstrzelany. Bohaterami tego zdarzenia są dwie jasno określone osoby, a nie masy, jak np. w narodowym socjalizmie. Cała scena rozgrywa się w typowo faszystowskim, chłodnym stylu. Wszystkie emocje zostają powściągnięte, każdy stara się dograć do końca swoją rolę. Scenę ożywia jedynie dramatyczne napięcie pomiędzy światem dziecka, (syn wypowiada słowo “tata”), a grozą śmierci, którą uosabia naczelnik Czerwonej Milicji. Z osobą pułkownika Moskardo łączy się też i inna historia. Gdy oblegające Alcazar wojska zostały przez frankistowską odsiecz odparte, jego komendant składając pierwszy meldunek powiedział: “Nic szczególnego nie mam do zameldowania”. Wszyscy wiedzieli, że zdanie to padło z ust człowieka, który podczas walk o miasto stracił dwóch synów i wielu przyjaciół. Właśnie dlatego słowa “nic szczególnego” stały się zwyczajowym pozdrowieniem hiszpańskich żołnierzy. Innym istotnym wyznacznikiem faszystowskiego stylu jest kult terroru i śmierci. Kto wie czy to nie on przyczynił się do tego, że to faszyzm, a nie nazizm stał się synonimem jawnego, otwartego zła. Stało się tak, pomimo tego, że w odróżnieniu od narodowych socjalistów czy komunistów (a nawet zachodnich demokracji, na których ciąży wina dywanowych nalotów na dzielnice mieszkaniowe wielkich miast i zrzucenia dwóch bomb atomowych), włoscy faszyści nie mieli na sumieniu żadnych poważniejszych “zbrodni przeciw ludzkości”. By móc wyrobić sobie właściwą opinię na temat tego szczególnego faszystowskiego zafascynowania, trzeba zrozumieć, że śmierć, którą wysławia faszysta, to w pierwszej kolejności jego własna śmierć, dopiero w drugiej śmierć wroga, w którym widzi on równego sobie. Masowe czystki, wszystkie anonimowe formy terroru, dzielenie świata na “dobrych”, którym należy służyć i “złych”, których należy zlikwidować są całkowicie obce faszystowskiemu stylowi. Faszystowski typ przemocy, to przemoc otwarta, często posiadająca wymiar symboliczny. Przejawiała się w takich aktach jak Marsz na Rzym czy w karnych ekspedycjach przeciw tym czy innym siłom przeciwnika, bądź akcjach “militarnych” polegających na zatknięciu własnej flagi na budynku kwatery dowódczej przeciwnika. Kult śmierci i ofiary życia szczególną rolę odgrywał w rumuńskim Legionie Michała Archanioła. Ofiara życia zabijanych przez władze uczestników tego niezwykłego ruchu miała przyczynić się do odkupienia, a następnie zmartwychwstania narodu. Charakterystyczne dla ich taktyki walki było to, że ilekroć gwardziści zabijali jakiegoś urzędnika, wszyscy zamachowcy dawali się schwytać policji i od razu przyznawali się do winy, by z dumą przyjąć wymierzany im za to wyrok śmierci. Szczególną sławę zyskało sobie związane z ruchem “komando śmierci”. Ta groźnie brzmiąca nazwa formowanych przez Codreanu oddziałów, wzięła się jednak od gotowości do przyjmowania śmierci, a nie do jej zadawania. Najczęściej powtarzaną przez legionistów formułą były słowa: , ich pieśń zaś głosiła:“twoje popioły są najpotężniejszym dynamitem” Śmierć, tylko śmierć, legioniści, jest radosnymi zaślubinami dla nas.. Legioniści umierają śpiewając, legioniści śpiewają umierając. 13 Oto jak legion zwycięża. Droga nam jest legionowa śmierć. To właśnie splot kultu śmierci z kultem wodza sprawił, że ten niezwykły ruch, uznano za faszystowski. Pragnienie doświadczenia niebezpieczeństwa, przyjrzenia się śmierci z bliska jest dla faszysty czymś bardzo istotnym. Warto tu przypomnieć, że lata trzydzieste to okres szczególnej popularności alpinizmu i himalaizmu. Właśnie alpinizm jest tematem pierwszego słynnego filmu Leni Riefenstahl. W latach 1932 – 1939 w Niemczech organizuje się kilkanaście wypraw w Himalaje i Kara-Korum, w większości zakończonych tragicznie. Himalajski szczyt Nanga Parbat zyskał wtedy nawet przydomek “niemieckiej góry”, gdyż na jego zboczach w trzech kolejnych niemieckich wyprawach (1932, 1934 i 1937 roku) straciło życie prawie trzydziestu wspinaczy (wśród nich takie gwiazdy “faszystowskiego sportu” jak Willy Merkl czy Willo Welzenbach). W latach trzydziestych najbardziej spektakularnych wyczynów w Alpach dokonują niemieccy, włoscy i austriaccy wspinacze, niemal wszyscy powiązani z ruchem faszystowskim (bądź narodowo-socjalistycznym). Ciekawą anegdotą może być fakt, że główny bohater wyświetlanego ostatnio filmu “Siedem lat w Tybecie”, zdobywca północnej ściany Eigeru i uczestnik ostatniej przedwojennej wyprawy na Nanga Parbat, Heinrich Harrer, od 1938 roku należał do SS. Chwaląc ryzyko przeciwstawiał się faszyzm całej tradycji humanistycznej, dla której życie stanowi najwyższą lub jedną z najwyższych wartości. Dla Armina Mohlera emocjonalnym zwieńczeniem faszystowskiego stylu był bojowy okrzyk “Niech żyje śmierć!”. Warto przypomnieć tu sytuację, w której po raz pierwszy pojawił się ten okrzyk. Padł on z ust dowódcy Hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej Jose Millan’a Astray’a. Podczas jednej z manifestacji witający go żołnierze krzyczeli “Niech żyje Millan Astray”, na co on odpowiedział “Co to znaczy - Niech żyje Millan Astray? Krzyknijmy lepiej wspólnie - Niech żyje śmierć! Na pohybel inteligencji!” (“Viva la muerta! Abajo la Inteligencia!”) “Na pohybel inteligencji!” – ten okrzyk jest również bardzo charakterystyczny dla faszystowskiego stylu. Inteligencja bowiem to klasa najbardziej kosmopolityczna, najbardziej wykorzeniona z narodowej tradycji. To właśnie inteligencja jest głównym nośnikiem humanizmu i wszystkich wyrosłych z niego, a tak znienawidzonych przez faszystę idei. Zwróćmy na koniec uwagę na antyhumanistyczny wymiar faszystowskich akcji palenia książek. Poza symbolicznym zniszczeniem ich przekazu, było to przecież świadome łamanie tabu współczesnej cywilizacji, która dokonała sakralizacji ludzkiego rozumu i będącej jego wytworem książki. Inna kultura Tym co wyłania się z powyższego opisu jest całkowita inność, obcość faszyzmu w pooświeceniowym świecie. Możliwe zresztą, że faszyzm obcy był całej europejskiej kulturze. Odrzucał przecież nie tylko humanizm, ale i chrześcijaństwo, a nawet (w swym antyracjonalizmie i afirmacji chłodu), przynajmniej częściowo, antyk. Co ciekawe znaczne podobieństwo do faszystowskiego wykazywał styl, który obowiązywał wojskowo – polityczną elitę historycznej Japonii. Odnajdujemy w nim to samo, nieobecne we współczesnej kulturze europejskiej zauroczenie śmiercią, pragnienie doświadczenia jej bliskości. Tam również “styl” wyrażał się w chłodzie, powściągliwości w okazywaniu uczuć, a także w pozbawionej sadyzmu brutalności. Afirmację tego stylu odnajdujemy w filmach znakomitego japońskiego twórcy kina Akira Kurosawy. Najlepszą ilustracją będzie tu słynny obraz “Siedmiu samurajów”. Przypomnijmy tu jedną ze scen filmu, w której obrażany przez awanturnika mistrz szabli, Kyuzo zabije go nie pod 14 wpływem gniewu, lecz dlatego, że ten sam sobie to wybrał. Zwróćmy uwagę na podobieństwo z sytuacją znaną z anegdoty, o opluciu generała Franco, który wydał rozkaz rozstrzelania niesubordynowanego żołnierza nie ze złości, a z rozmysłu. Samurajski sposób zadawania śmierci pozbawiony jest wszelkich emocji, a także okrucieństwa. Przypomnijmy tu jeszcze słynną scenę zabicia złodzieja w miasteczku przez Kanbei. “Egzekucja”, której dokonuje samuraj nie sprawia mu ani sadystycznej przyjemności, ani nie przysparza rozterek duchowych. Rozterki duchowe nie są zresztą w ogóle tematem tego filmu. Atmosferę obrazu Kurosawy chciałoby się określić atmosferą “imponującego chłodu”. Znane jest zainteresowanie kulturą Japonii i jej rycerską tradycją wielu faszystowskich działaczy. Jose Millan Astray tworząc kodeks hiszpańskiej Legii odwoływał się wprost do kodeksu bushido. Kto wie, czy to nie podziw dla samurajskiego ducha sprawił, że na swego dalekowschodniego sojusznika wybrali faszyści cesarską Japonię, a nie znacznie im bliższe ideowo Chiny Chan-Kai-Shek’a. Inną znakomitą ilustracją bliskości ducha faszystowskiego samurajskiemu może być, omawiana już we Frondzie, literacka twórczość bodaj najwybitniejszego w XX wieku japońskiego prozaika, Mishimy Yukio. Jej centralnym tematem jest upadek cywilizacji ludzi odważnych i oddanych cesarzowi oraz wypieranie jej przez amerykańską pseudo-cywilizację, której jedynymi wartościami są pieniądz i wygodne życie. Mishima otwarcie przeciwstawiał się humanizmowi i wypływającej z niego hierarchii wartości stawiającej na szczycie życie ludzkie. Honor, wierność, Ojczyzna i będący jej uosobieniem cesarz - wcielenie absolutnego autorytetu, oto idee, dla których trzeba być gotowym do poświęcenia życia. Mishima głęboką wiarę w głoszone wartości udowodnił własną śmiercią – 25 listopada 1970 roku po opanowaniu wraz z grupą przyjaciół garnizonu Sił Samoobrony (Japonii po Drugiej Wojnie Światowej nie wolno posiadać armii) wygłosił apel o odrodzenie ducha samurajskiego, po czym popełnił seppuku. Z naszej perspektywy wydaje się jednak, że rozpacz Mishimy Yukio nie była do końca uzasadniona. Japończycy ostatnio coraz częściej zaczynają z dumą podkreślać odrębność swojej kultury, której oryginalne cechy zdołały jednak przetrwać napór amerykanizacji. W ramach anegdoty przypomnijmy, że w Japonii do dziś popularną “rozrywką” jest kolacja z rozdymki. Samica tej ryby, którą od samca potrafią odróżnić tylko najlepsi specjaliści, ma w swym mięsie ogromną ilość niezwykle silnej toksyny. Nawet jeden kęs takiego dania może okazać się śmiertelny. Pomyłki się zdarzają, a mimo to, a raczej właśnie dlatego, “sushi” z rozdymki jest daniem bardzo przez Japończyków cenionym. Ta kulinarna “rosyjska ruletka” dla Europejczyków jest czymś zupełnie niepojętym. Minęło pół wieku Przez ostatnie 60 lat dyskusje na temat faszyzmu skupiały się raczej na próbach wytłumaczenia tego, jak mogło dojść do nazistowskich zbrodni. Z góry przyjętym założeniem było więc utożsamienie faszyzmu z narodowym socjalizmem i wszelkimi jego potwornościami, tymczasem uczciwa dyskusja nad tym zjawiskiem jest dziś szczególnie potrzebna. Pisaliśmy już, że rasizm i eugenika obce były faszyzmowi. Dodajmy jeszcze, że nie były wtedy nawet czymś specyficznie niemieckim – wynikały raczej ze szczególnego ducha epoki. Pamiętajmy, że teoretyczne podstawy pod teorie rasistowskie położyli głównie antropolodzy i biolodzy anglosascy. W tych samych latach, w których powstawało państwo Hitlera, w “Ojczyźnie Demokracji” lokalne władze stanowe często wprowadzały prawa podobne do Ustaw Norymberskich, zaś “hodowanie” doskonałej rasy, polegające na sterylizacji osób chorych i kalekich miało miejsce zarówno w Stanach Zjednoczonych czy w Kanadzie, jak i w socjaldemokratycznej Szwecji, czy nieco później w komunistycznej Czechosłowacji. Oczywiście forma jaką te akcje przyjęły w Trzeciej Rzeszy była najbardziej drastyczna, nie zmienia to jednak faktu, że eugenika i rasizm nie były praktyką ograniczoną 15 tylko do nazizmu, a wiązanie jej z faszyzmem jest już oczywistym absurdem. Przypomnijmy też, za Gustawem Herlingiem Grudzińskim, że faszystowski reżim, wbrew temu co mówi na jego temat liberalna propaganda, był stosunkowo łagodny. Liczba zabitych we Włoszech, w latach 1923-1943, wyniosła około 300. Opozycjoniści, jak na przykład Croce, mogli wydawać własne, krytyczne wobec reżimu pisma. We Włoszech przez cały ten okres działał parlament, który nie był znaną nam z PRL-u “maszynką do głosowania”. Osoby, które jak Curzio Malaparte, naraziły się reżimowi swoim pisarstwem, po “odsiadce” w więzieniu wracały na polityczne salony, gdzie mogły służyć idei faszyzmu. Herling Grudziński przypomina, że poparcie dla władzy Mussoliniego sięgało 90%. Zauważmy jeszcze, że to właśnie faszystowscy dyktatorzy w Hiszpanii i we Włoszech wcielili w życie wyrosłą z katolickiej nauki społecznej ideę korporacjonizmu. To właśnie w państwach faszystowskich udało się powstrzymać upadek instytucji rodziny i odwrócić katastrofalne dla Europy tendencje demograficzne. Faszyzm, który jak pokazaliśmy, był przede wszystkim zjawiskiem duchowym, a nie politycznym, czynił wyłom w materialistycznej kulturze, która odsunęła od ludzi wszelkie egzystencjalne pytania. Wrogi niszczącej chrześcijaństwo liberalnej cywilizacji, sam był dla chrześcijaństwa (prawdopodobnie) znacznie mniej groźny. Czy miał on szansę stania się zaczynem “Nowego Średniowiecza”, czy też, podobnie jak komunizm, skazany był na kapitulację, dziś się już nie dowiemy. Przykład Hiszpanii karze nam uznać za bardziej prawdopodobną raczej tą drugą możliwość. Dziś, gdy coraz częściej zwraca się uwagę na to, że istotą faszyzmu był styl, a nie ustrój czy ideologia, warto może przypomnieć jak na początku 1939 roku określał go polski pisarz Ferdynand Goetel w swej książce “Pod znakiem faszyzmu”: “Dziś gdy faszyzm porósł już w teorię, coraz częściej, coraz powszechniej popełnia się błąd, biorąc jego przejawy wtórne czy uboczne za czysto faszystowską monetę. Gra prowadzona przez przeciwników faszyzmu na platformach takich, jak rasizm, totalizm, dyktatura, przysłania ludziom chwiejnym zasadniczą prawdę, że faszyzm jest przede wszystkim postawą psychiczną, napięciem woli, wzmożeniem aktywności, uzdolnieniem wewnętrznym do ofiar i wysiłków, jednym słowem tym, co nazywamy heroicznym stosunkiem do życia. Tylko ta jego właściwość jest autentyczna i nie dająca się zastąpić niczym innym. Tylko ta jest miarodajna. I tylko ta najbardziej ogólnoludzka.”. Ciekawe, że ocena, której dokonał nie politolog czy socjolog, a patrzący na faszyzm “z boku” literat pozostaje z perspektywy 60 lat chyba najbardziej trafna. Na zakończenie zauważmy, że u schyłku dwudziestego wieku antyfaszyzm stał się dominującą ideologią. Jej ostrze wymierzone jest głównie przeciw tym, którzy walczą o odbudowę tradycyjnych wartości, bądź o ocalenie ich tam, gdzie jest to jeszcze możliwe. Tak więc, choć może się to wydawać śmieszne, zrozumienie istoty faszyzmu, dla ludzi toczących ideowe boje, ma też ogromne znaczenie praktyczne. Bibliografia: 1. S.Sierpowski "Faszyzm we Włoszech" 2. D.M.Smith "Mussolini" 3. J.W.Borejsza "Mussolini był pierwszy" 4. Benito Mussolini "Doktryna faszyzmu" 5. Richard Grunberger "Historia społeczna Trzeciej Rzeszy" 6. C.Baumgarth "Futuryzm" 7. Z.Zieliński "Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków" 8. J.R.Nowak "Hiszpania po wojnie domowej" 9. Grzegorz Jaszuński "Hiszpański Happy End" 10. Kazimierz Piwarski "Watykan, a faszyzm" 11. Roman Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne” 16 17
