Oświecenie - CKD - Centrum Kształcenia Dorosłych

1
Oświecenie
Materiały pomocnicze do nauki j ę z y k a p o l s k i e g o
CZĘŚĆ V
w Prywatnym Liceum Ogólnokształcącym dla Dorosłych
Centrum Kształcenia Dorosłych Sp. z o.o.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania.
2
Wprowadzenie do epoki
Oświecenie rozpoczęło się na zachodzie Europy w połowie XVII wieku; rozkwitło
w latach Wielkiej Rewolucji Francuskiej; schyłek epoki przypadł na koniec XVIII wieku.
Nazywano tę epokę „wiekiem rozumu”, „wiekiem filozofów”. Ostatecznie przyjęto nazwę
niemiecką – „wiek oświecony”, która związana była z postawą ludzi, którzy wierzyli w rozum
jako jedyne światło torujące drogę poznaniu świata przez człowieka.
Kolebką epoki były: Holandia, Francja i Anglia.
Podstawę idei oświeceniowych tworzyły poglądy uczonych i filozofów z XVII wieku,
o których pisaliśmy w IV cz. „Materiałów...” poświęconych barokowi: Kartezjusz, Bacon, Lock,
Newton, Spinoza.
Szczególną uwagę zwrócić musimy na Kartezjusza (prawdziwe nazwisko: Rene
Descartes), który był twórcą racjonalizmu, czyli filozofii wyrażającej przekonanie, że tylko
rozum ludzki jest głównym narzędziem poznania prawdy.
Bacon stworzył empiryzm uznający za prawdę to, co można zbadać przy pomocy
doświadczenia i analizy faktów.
John Lock główny nacisk kładł na wychowanie człowieka: propagował tolerancję
religijną.
Racjonalizm oświeceniowy prowadził do krytyki wierzeń religijnych i odrzucenia
dogmatów, których nie można uzasadnić. Racjonaliści opowiadali się za ateizmem lub
deizmem.
ateizm – pogląd odrzucający istnienie Boga
deizm – zakładał istnienie Boga i uznawał nakazy moralne płynące z religii;
deiści uznawali Boga za Stwórcę świata, którego rola ograniczyła się tylko do tego
(Bóg nie interesuje się już światem, pozostawił go swemu losowi).
Warto zapamiętać!

Deiści walczyli z fanatyzmem religijnym.

Oświecenie to prąd społeczno – polityczny,
filozoficzny i kulturalny, poddający wszystkie
dziedziny myśli ludzkiej pod kontrolę rozumu i
wiedzy wypływającej z doświadczenia.
3
Inne idee i hasła oświecenia to:
utylitaryzm –
doktryna1 etyczna rozpowszechniona w XVIII i XIX wieku, uznająca za najwyższy cel
postępowania pożytek jednostki i społeczeństwa; wszelkie działania powinny mieć na względzie
szczęście jak największej liczby ludzi; ogromną rolę przypisywał edukacji i wychowaniu;
humanitaryzm –
poszanowanie człowieka i jego godności; równość i braterstwo wszystkich ludzi; troska o
człowieka, zapewnianie mu warunków pełnego i wszechstronnego rozwoju;
optymizm –
wiara w człowieka, który jest istotą rozumną i wolną oraz w jego przyszłość;
sensualizm –
doktryna zakładająca, że poznanie jest wynikiem wrażeń zmysłowych; to odmiana empiryzmu
dowodzącego, że cała nasza wiedza wynika z doświadczenia;
dydaktyzm –
pouczanie, moralizowanie było celem literatury oświeceniowej; to samo zadanie miały spełniać
instytucje powołane do przekazywania wiedzy i krzewienia kultury;
radykalizm –
bezkompromisowość i stanowczość w dążeniu do zmian społecznych (jego owocem była Wielka
Rewolucja Francuska);
krytycyzm –
w stosunku do tradycyjnych instytucji politycznych, społecznych, do Kościoła i życia religijnego,
do ustaleń nauki;
doktryna – ogół poglądów, twierdzeń i założeń z określonej dziedziny wiedzy (np. z filozofii) właściwy danemu
myślicielowi lub szkole
1
4
wolterianizm –
doktryna światopoglądowo - polityczna głosząca filozoficzny sceptycyzm2 połączony z afirmacją
rozumu, tolerancją religijną, walką z obskurantyzmem (= zacofaniem, ciemnotą umysłową);
libertynizm –
wolnomyślicielstwo, laicki (= świecki) ruch umysłowy, skierowany przeciwko katolicko feudalnemu ideałowi życia, konwenansom3, obyczajowości zgodnej z tradycją; początkowo
znaczył dążenie do wolności – potem nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez
moralności, rozpustnych, wyszydzających świętości (ten typ postawy określamy mianem
libertyn).
„Encyklopedia,
czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł”
W drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku Francja przewodziła zarówno
w dziedzinie przemian społeczno – ideowych jak i w dziedzinie kultury i sztuki.
Tworzyli tam najwybitniejsi myśliciele tej epoki:

Wolter (Voltaire, 1694 – 1778, prawdziwe nazwisko: Franciszek Maria Arouet)

Denis Diderot (1713 – 1784)

Jan Jakub Rousseau (1712 – 1778)

Charles de Montesquieu (Monteskiusz, 1689 –1755)
Grupa filozofów i uczonych skupionych wokół Woltera i Denisa Diderot opracowała dzieło
niezwykłe, czyli 28 tomową „Encyklopedię... (17 tomów tekstu i 11 tomów ilustracji !), w której
zamknęli nową myśl – wizję wolnego, rozumnego, otwartego na wiedzę i postęp człowieka,
wiarę w rozum i tolerancję a także protest przeciwko przemocy.
Wydawana była w latach 1751 – 1772; głównym redaktorem był Denis Diderot.
sceptycyzm – stanowisko filozoficzne odrzucające możliwość poznania prawdy (także innych wartości – dobra,
piękna itp.)
3
konwenans – ogólnie przyjęte i obowiązujące w danym środowisku formy i zwyczaje towarzyskie.
2
5
Czy wiesz, że:
subskrypcja4 encyklopedii kosztowała 280 liwrów, czyli tyle ile pracownik fizyczny zarabiał przez
rok? Mimo to w roku rejestrowano około 1000 subskrypcji!
Warto zapamiętać!

Najważniejsze dzieła „encyklopedystów”:
Wolter – „Kandyd” (1759)
Diderot – „Kubuś Fatalista i jego pan” (1796)
Monteskiusz – „O duchu praw” (1748)
Rousseau – „Nowa Heloiza” (1761)

„Kandyd” i „Kubuś Fatalista...” to powiastki
filozoficzne.
powiastka –
gatunek prozy narracyjnej ukształtowany w oświeceniu; opowieść, której fabuła ma za zadanie
zilustrować tezę – często w sposób przewrotny – o charakterze światopoglądowym i moralnym.
Wolter był synem paryskiego urzędnika (sam utrzymywał, ze jego ojcem był pewien
ksiądz). Był człowiekiem inteligentnym, miał swoje niezależne poglądy, których zawzięcie
bronił. Był więźniem Bastylii, faworytem Fryderyka Wielkiego i Ludwika XV. Był autorytetem
doby oświecenia. Z jego nazwiskiem wiąże się pojęcie wolterianizm.
Warto zapamiętać!
wolterianizm polega na wyznawaniu takich wartości
jak tolerancja, wolnomyślicielstwo, erudycja, na
umiejętności tworzenia błyskotliwych ripost5 w
dyskusjach, odwadze głoszenia swoich poglądów.
subskrypcja – pisemne zobowiązanie do zapłacenia określonej sumy albo do wykupienia określonego
wydawnictwa; przedpłata.
5
riposta – cięta, trafna i szybka odpowiedź.
4
6
„Kandyd” to najsłynniejsza powiastka filozoficzna Woltera, w której – posługując się
sensacyjną fabułą i wątkami baśniowymi – podważa autor teorię Leibniza, że wszystko jest
najlepsze na tym najlepszym ze światów.
Treścią utworu jest historia tytułowego bohatera, który, podobnie jak jego nauczyciel
Pangloss, wyznaje teorię Leibniza, dopóki sam nie popadnie w konflikt z rzeczywistością.
Kandyd zakochał się w córce barona – Kunegundzie, został wygnany z zamku i odbywał
długą, pełną niebezpieczeństw a jednocześnie wielce pouczającą podróż po nieprzyjaznym
świecie. Dokonała się wtedy gorzka konfrontacja przekonań Kandyda z brutalnym światem.
Zobaczył katastrofy, wojny, choroby, wyzysk. Zaczął zastanawiać się nad naturą człowieka,
wolną wolą
i koniecznością oraz nad pochodzeniem zła. Przekonał się, że jego młodzieńcze ideały były
niedorzecznością, bo na świecie panują: zło, przekupstwo, nieuczciwość, niesprawiedliwość,
ciemnota duchowieństwa.
Po długiej podróży i odzyskaniu ukochanej oraz przyjaciół (w tym Panglossa), Kandyd
osiadł w okolicach Konstantynopola a sens życia znalazł w uprawianiu własnego ogródka, gdyż
praca – o czym powiedział mu pewien Turek – oddala od człowieka nudę, występek i ubóstwo.
Denis Diderot zasłynął jako główny redaktor Encyklopedii i autor wielu jej haseł. Otwarcie
głosił swoje poglądy, narażając się wielu osobistościom. Jego protektorką była caryca Katarzyna
II, która wspierała go finansowo.
Diderot, podobnie jak Wolter, był więźniem Bastylii (za swoje śmiałe, materialistyczne
poglądy). Był dramaturgiem („Syn naturalny”, „Ojciec rodziny”), jednak zasłynął jako autor
ponadczasowej powiastki filozoficznej „Kubuś Fatalista i jego pan”.
Jest to pełna humoru i często frywolna opowieść o wędrówce Pana i jego sługi Kubusia, którą
odbywają w nieznanym czytelnikowi kierunku.
Nie jest to typowa powieść. Osią fabuły jest podróż, ale ważniejsze są dialogi i bardzo liczne
dygresje oraz anegdoty autora. Ważne są przemyślenia i refleksje bohaterów a nie przygody,
które przeżywają.
Ulubionym tematem rozmów Kubusia jest brak wolności – człowieka porównuje on do
marionetki.
Kubuś jest fatalistą - wierzy w przeznaczenie i w to, że „wszystko co nas spotyka na świecie,
dobrego i złego, zapisane jest w górze”.
7
Z rozmów jasno wynika, że większym intelektualistą
i spryciarzem jest Kubuś: to on dyskutuje o wolnej woli człowieka, roli przypadku miłości no
i oczywiście o teorii predystynacji.
Czy wiesz, że:
motyw wędrówki, podróży pojawi się w literaturze jeszcze wiele razy? Znamy go z utworów
Woltera, Diderota, pojawi się w powieści „Lord Jim” Conrada, „Ulissesie” Joyce`a,
„Procesie” Kafki, „Małej Apokalipsie” Konwickiego.
Wcześniej, tzn. przed oświeceniem motyw ten obecny był np. w „Odysei” Homera.
8
Odkrycia i wynalazki XVIII i początku XIX wieku.
1707 – prototyp statku parowego (Papin – Francja)
1712 – tłokowa maszyna parowa (Anglia)
1714 – termometr alkoholowy i rtęciowy (Farenheit)
1717 – pierwsze szczepionki do walki z ospą (Anglia)
1733 – mechaniczne czółenko tkackie
1735 – wytop żelaza przy użyciu koksu
1738 – tramwaj konny
1738 – 48 – wykopaliska w Herkulanum i Pompei
1745 – kondensator; butelka lejdejska (Kleist – Niemcy)
1752 – piorunochron (Franklin – USA)
1757 – 66 – podstawy nowożytnej fizjologii człowieka (Haller)
1764 – przędzarka mechaniczna
1769 – pojazd parowy (wóz artyleryjski, Cugnot – Francja)
1779 – most żeliwny (W. Brytania)
1781 – udoskonalona maszyna parowa (A. Watt)
1783 – balony wypełniane ogrzanym powietrzem (pierwszy lot braci Montgolfier – Francja)
1785 – odkrycie podst. prawa elektrostatyki (Coulomb)
1786 – krosno mechaniczne (W. Brytania)
młockarnia (W. Brytania)
1787 – klasyfikacja roślin (Linneusz)
1791 – projekt turbiny gazowej
1792 – oświetlenie gazowe
1795 – prasa hydrauliczna
1796 – 99 – objaśnienie odkrycia prądu elektrycznego;
pierwsze ogniwo elektryczne (Volta)
1797 – całkowicie metalowa tokarka z wymuszonym prowadzeniem narzędzia (W. Brytania)
1800 – ogniwo galwaniczne (Volta)
masowa produkcja części zamiennych
most wiszący na łańcuchach żelaznych (USA)
1801 – dyliżans i lokomotywa parowa
9
1802 – wyrób cukru z buraków cukrowych (na skalę przemysłową)
1804 – konserwy żywnościowe (Appert – Francja)
kolej parowa na szynach
1807 – pierwszy rejs parowca na rzece Hudson
1811 – szybkobieżna, parowa maszyna drukarska (W. Brytania)
1812 – wynalezienie cementu (Francja)
1814 – gazownia miejska (Londyn)
lokomotywa parowa (Stephenson – W. Brytania)
1815 – górnicza lampa bezpieczeństwa
1817 – prototyp drezyny (Drais – Niemcy)
komunikacja pocztowa w Królestwie Polskim
1818 – tokarko – kopiarka (Francja)
1819 – prototyp słuchawki lekarskiej
1820 – odkrycie pola magnetycznego (Oersted – Dania)
1822 – fabryka narzędzi rolniczych Evansa – Warszawa
Imponujące, prawda?
(a przecież nie wymieniliśmy wszystkiego!)
Dzieła myśli ludzi oświeconych:

Deklaracja niepodległości (1776r.), która gwarantowała prawo do wolności każdego
człowieka (powstała w Stanach Zjednoczonych).

Deklaracja praw człowieka i obywatela (1789r. – Francja) była owocem Wielkiej Rewolucji
Francuskiej; zapisano w niej równość ludzi, ich prawo do wolności sumienia i wyznania.
10

Konstytucja Stanów Zjednoczonych (1787r.) – pierwsza konstytucja6 w świecie, określająca
zasady działania państwa i prawa obywateli, zawierająca zapis o konieczności respektowania
praw jednostki.

Konstytucja 3 Maja (1791r.) to druga w świecie, a pierwsza w Europie ustawa porządkująca
ustrój państwa polskiego (uchwalona przez Sejm Wielki)

Wielka Encyklopedia Francuska – wielotomowe dzieło zawierające wizję nowoczesnego
i wierzącego w rozum i wolność myśli człowieka; owoc myśli filozoficznej i naukowej
oświecenia.
Sztuka oświeceniowa
Rokoko, zwane późnym barokiem, wywodzi się z Francji. Ogromną popularność zyskało
w Austrii, Niemczech, Czechach i w Polsce.
Nazwa pochodzi z franc. rocaille (= motyw dekoracyjny w kształcie nieregularnym,
naśladującym muszlę morską).
Przykładem architektury rokokowej jest Zwinger w Dreźnie; w paryskim Wersalu
znajduje się rokokowy gabinet króla Ludwika XV.
Jednym z artystów pracujących w Zwinger był Bernardo Belotto zwany Canaletto,
znany z pięknych pejzaży warszawskich i uwiecznienia na swych obrazach ludzi różnych stanów.
Najwspanialszym malarzem tego stylu był Antoine Watteau, malujący ludzi pośród
parków, ogrodów, na tle krajobrazów. Najsłynniejszy jego obraz to „Odjazd na wyspę Cyterę”,
przedstawiający scenkę z życia wytwornych sfer (towarzystwo składające się z zakochanych par
jedzie na Cyterę – wyspę miłości należącą do Afrodyty).
Znany architekt Merini zbudował Łazienki w Warszawie.
Później następuje zwrot ku formom klasycznym!
konstytucja – ustawa zasadnicza określająca ogólne zasady ustroju politycznego i społeczno – gospodarczego
państwa, strukturę i kompetencje naczelnych organów władzy, podstawowe prawa i obowiązki obywateli.
6
11
W 1709 roku spod lawy i popiołów Wezuwiusza odkopano Herkulanum a trzydzieści lat
później odkryto Pompeje.
W 1764 roku ukazała się „Historia sztuki starożytnej” Joachima Winckelmanna.
Pod wpływem tych zdarzeń narodził się neoklasycyzm czyli nowy klasycyzm, który
dotarł nawet do Ameryki.
Przykłady z architektury:

Teatr Wielki, architekt: Corazzi (Włoch)

Belweder, architekt Jakub Kubicki.
Panuje moda na stroje wzorowane na strojach rzymskich; dominują: prostota i elegancja!
Barok i rokoko – odchodzą!
Najwybitniejszym malarzem neoklasycyzmu był Jacques – Louis David, którego
ceniono bardzo za obrazy o tematyce współczesnej.
Znane obrazy Davida – „Śmierć Marata”
„Portret pani Recamier”
Czy wiesz, że:
Marat był przyjacielem malarza? Był też jednym z wodzów Wielkiej Rewolucji francuskiej.
Zginął w wannie, zasztyletowany przez kobietę – Karolinę Corday.
W dziedzinie rzeźby wsławili się:
Antonio Canova (Włoch)
Thorvaldsen (Duńczyk)
Thorvaldsen jest autorem pomnika Józefa Poniatowskiego stojącego w Warszawie.
U schyłku XVIII wieku tworzył Hiszpan Francisco Goya, autor słynnego cyklu
akwafort7 p.t. „Okropności wojny”.
W swoich dziełach Goya ganił ciemnotę, sądy inkwizycyjne, okropności wojny.
Twierdził, że źli ludzie są brzydcy i dlatego często na jego obrazach występują mało urodziwi
ludzie.
akwaforta – technika graficzna, w której rysunek kreskowy przenosi się na płytę pokrytą werniksem i wytrawienie
płyty kwasem azotowym; w powstałych wgłębieniach gromadzi się farba, dająca odbitkę na papierze.
7
12
Przykład: obraz „Rodzina króla hiszpańskiego Karola IV”, przedstawiający odrażające kukły.
Goya malował często portrety – potrafił malować ludzi pięknych (np. „Mariano Goya” portret
wnuka artysty).
Czy wiesz, że:
w cyklu „Okropności wojny” Goya ujawnił swój talent satyryczny? Piętnując sprawców wojen,
wyśmiewa ich przy pomocy szyderczych podpisów. Przedstawiając prześladowanych ludzi pyta:
„Dlaczego?” i odpowiada: „Dlatego, że nie pisał dla głupich”.
Inni znani twórcy tej epoki:
Maurice de La Tour
Joseph Wright
Marcello Bacciarelli
Giuseppe Marchi
Jean Pierre Norblin
Trzy prądy artystyczne oświecenia
Klasycyzm
Konwencja literacka klasycyzmu ukształtowała się we Francji w II połowie XVII wieku.
Najwybitniejszymi przedstawicielami byli:
Piotr Corneille
Jan Racin
Jan de La Fontaine
Molier (Jan Babtysta Poquelin)
Mikołaj Boileau
Klasycyzm kładł nacisk na zagadnienia społeczne, wyznaczał literaturze cele utylitarne i
dydaktyczno – moralizatorskie. Naczelnym działaniem poezji było „uczyć, wzruszać, bawić”.
13
Poeci tworzący w tej konwencji wracali do poetyk antycznych (Arystotelesa i Horacego) oraz
dokonań renesansowych a więc do wzorów klasycznych, które cechowała harmonia, symetria,
odtwarzanie natury.
Poeci i artyści tworzący w konwencji klasycystycznej kładli wielki nacisk na jasność i precyzję
wyrażania myśli. Poza obrębem ich dzieł znalazły się zagadnienia „pospolite” z życia
codziennego.
Utwory kierowane były do wąskiego grona elity intelektualnej, pisane były pięknym językiem.
Poeta M. Boileau napisał utwór zatytułowany „Sztuka poetycka” (L`arte poetique) wyd. w 1674r.
w którym sformułował zasady dobrego pisarstwa.
Na język polski przełożył ten utwór Ksawery Dmochowski, nadając mu tytuł „Sztuka
rymotwórcza”.
Walory artystyczne dzieła sprowadzał Boileau do doskonałości jego wykonania, języka,
odpowiedniego słownictwa, domagając się jednocześnie prostoty i zrozumiałości języka.
Warto zapamiętać!
Wykwintny język panował nawet w utworach
tematycznie związanych z ludem, np. w sielankach.
W Polsce klasycyzm przypada na drugą połowę XVIII wieku.
Idąc śladami poetów francuskich, poeci polscy dbali o formę językową, dodawali swym utworom
cel dydaktyczny (pouczający).
Polscy przedstawiciele klasycyzmu:
Ignacy Krasicki,
Stanisław Trembecki
Franciszek Zabłocki
Franciszek Bohomolec
Adam Naruszewicz
Julian Ursyn Niemcewicz
Typowe gatunki literackie klasycyzmu:
bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia, powieść, esej, felieton (dwa ostatnie należą do form publicystyki prasowej)
14
Sentymentalizm.
Nazwa prądu przyjęła się dzięki tytułowi powieści angielskiego pisarza Lawrence`a
Sterne`a „Podróż sentymentalna”.
Sentymentalizm
był
reakcją
przeciwko
wyłącznie
racjonalistycznej
postawie
pisarzy
oświeceniowych, przestrzegających ściśle poetyki klasycyzmu.
Nie podważał on roli rozumu i doświadczenia w naukach ścisłych; domagał się jednak, by w
życiu osobistym i życiu społeczeństw uwzględniać również uczucia i dostrzegać ich rolę w życiu
i postępowaniu człowieka.
Sentymentaliści wprowadzili do literatury:
-
sielankę sentymentalną
-
zainteresowanie przeszłością
-
kult rodzimej tradycji
-
zainteresowanie dorobkiem kulturalnym dawnych czasów
-
tematy dotyczące prostego człowieka i jego związków z naturą
Najwybitniejszymi przedstawicielami sentymentalizmu europejskiego byli:
-
Jan Jakub Rousseau, który głosił utopijny powrót do natury, by odrodzić zepsutą
cywilizację
-
Jakub Macpherson, autor „Pieśni Osjana”
-
Lawrence Sterne, „Podróż sentymentalna”
Typowe gatunki to:
sielanka sentymentalna
powieść sentymentalna.
Najwybitniejszym sentymentalistą w Polsce był Franciszek Karpiński zwany „poeta serca”.
Czy wiesz, że:
J. J. Rousseau jest autorem powieści p.t. „Emil”, która mówi o wychowywaniu dzieci?
Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, że pięcioro swoich dzieci Rousseau oddał na
wychowanie do domu podrzutków!
15
Rokoko
Był to najsłabszy z prądów.
Odnosił się bardziej do sztuki użytkowej, architektury czy strojów.
W literaturze mówiono o nim „schyłkowa faza baroku”. Celem utworów tego typu była
rozrywka. Cechowała je wytworność i subtelność. Piękno było podstawową wartością dzieła,
mającą dawać odbiorcom przyjemność. Tematy utworów utrzymanych w tym stylu to: miłość,
gra uczuć, wdzięki ukochanej itp.
Gatunki literackie: wiersze do sztambucha8, anakreontyki, erotyki, panegiryki9, komedie, opery.
Najwybitniejszymi przedstawicielami rokoko w polskiej literaturze byli:
Kajetan Węgierski
Franciszek Dionizy Kniaźnin
Warto zapamiętać!

Rokoko cechowało raczej sztuki plastyczne,
miało charakter użytkowy (wystroje wnętrz,
bibeloty z
porcelany,
miniatury malarskie,
miłosna tematyka obrazów)

rokokowi malarze to: Watteau i Boucher.
sztambuch – album, pamiętnik przeznaczony do wpisywania wierszy, aforyzmów, umieszczania pamiątkowych
rysunków.
9
panegiryk – uroczysta pochwalna mowa pełna przesadnego zachwytu i pochlebstw.
8
16
Oświecenie w Polsce
Granice chronologiczne epoki:

okres wczesnego oświecenia – lata 30-te XVIII wieku do 1764 roku.

faza oświecenia dojrzałego (tzw. czasy stanisławowskie – za panowania ostatniego polskiego
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) – 1764 – 1795 r. tj. od koronacji króla do III
rozbioru Polski.

schyłek epoki – 1795 do 1822 (wydanie przez A. Mickiewicza „Ballad i romansów”).
Sytuacja historyczna w Polsce w epoce oświecenia:
Czasy saskie były okresem upadku kultury polskiej. Rzeczpospolita straciła swoje
znaczenie i stała się przedmiotem ostrych targów politycznych. Osłabła pozycja króla, natomiast
wzmocniła się pozycja rodów magnackich. W Polsce panowała anarchia; w kraju zacofanym
gospodarczo szerzyła się również nietolerancja religijna.
Ludzie z obozu królewskiego dążyli do naprawy Rzeczypospolitej, walczyli o
ograniczenie nadużyć władzy, wzmocnienie władzy centralnej osłabionej przez zasadę liberum
veto, o naprawę społeczeństwa. Służyły temu powoływane do życia instytucje życia
kulturalnego, głównie Szkoły Rycerskiej, Teatru Narodowego i czasopisma „Monitor”.
Konfederacja barska (1768r.) wymierzona była przeciwko dziełu reformatorskiemu
obozu królewskiego. Czteroletnie walki doprowadziły w rezultacie do I rozbioru Polski w
1772r. (do czego walnie przyczyniła się caryca Katarzyna II).
Sejm Wielki zwany Czteroletnim (1778 – 1791) obradował pod presją publicystyki,
popierającej zwolenników reformy. „Oświeceni republikanie”: Adam Czartoryski, Stanisław
Małachowski, Ignacy i Stanisław Potoccy, pragnęli zreformować Rzeczpospolitą. Propozycje
reform przedstawiali w swoich traktatach Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj.
Działania obozu reformatorskiego doprowadziły do uchwalenia Konstytucji 3 Maja (1791r.),
która znosiła liberum veto i wolną elekcję, zakazała tworzenia konfederacji, wzmocniła władzę
wykonawczą, rozszerzyła prawa mieszczan a chłopom obiecywała „opiekę prawa i rządu”.
W maju 1792r. zawiązano w Targowicy (Ukraina) konfederację targowicką – spisek
magnatów, mający na celu obalenie Konstytucji 3 Maja. Stała się ona pretekstem do interwencji
Rosjan w Polsce (1792), przyczyniła się do zniesienia reform Sejmu Wielkiego i II rozbioru
Polski (1793r.).
17
Czołowi targowiczanie: S. Rzewuski, F. K. Branicki, Sz. Potocki.
Powstanie narodowe przeciw Rosji i Prusom wybuchło w 1794r. Akt powstania podpisał
Tadeusz Kościuszko (dlatego zryw ten nazywa się powstaniem kościuszkowskim lub
insurekcją kościuszkowską.
Ważne wydarzenia z czasów tego powstania:
zwycięska bitwa pod Racławicami
wybuch insurekcji warszawskiej – 7. 04.
oswobodzenie Wilna – 22 – 23. 04
uniwersał połaniecki – 7. 05
klęski pod Szczekocinami, Chełmem, Maciejowicami
zdobycie Pragi przez wojska rosyjskie, kapitulacja Warszawy 5. 11
upadek powstania 16. 11.
Rok 1795 to jedna z najtragiczniejszych dat w historii Polski.
Wtedy właśnie dokonano III rozbioru Polski – Rosja, Austria i Prusy podzieliły się Polską,
która utraciła wolność na 123 lata!, znikając z map Europy.
W 1797r. utworzone zostały we Włoszech Legiony Polskie, które walczyły u boku
Francji do roku 1804. Dowódcą ich był generał Jan Henryk Dąbrowski a współtwórcą Józef
Wybicki.
Legiony i ich walka u boku Napoleona był to pierwszy zryw wolnościowy Polaków po utraceniu
niepodległości.
Prekursorzy oświecenia w Polsce
Do grona prekursorów polskiego oświecenia zaliczamy przede wszystkim:
Józefa Andrzeja Załuskiego
Andrzeja Stanisława Załuskiego
Stanisława Konarskiego
Byli to ludzie, którzy nie tylko myśleli o tym, jak naprawić podupadłe państwo, ale
również podjęli w tym zakresie konkretne działania.
18
Bracia Załuscy – biskupi, wykształceni za granicą, zgromadzili wielką bibliotekę, liczącą około
180 tysięcy tomów. W roku 1747 utworzyli na jej bazie Bibliotekę Załuskich – pierwszą
bibliotekę publiczną, wokół której ogniskowało się życie kulturalne Warszawy. W roku 1773
bibliotekę powierzono opiece Komisji Edukacji Narodowej.
Stanisław Konarski (1700 – 1773) zasłynął jako pedagog, reformator szkolnictwa,
publicysta, poeta i dramaturg.
Był wszechstronnie wykształconym humanistą: studiował literaturę, filozofię, teologię. Uczył się
w Rzymie, podróżował po Francji. po powrocie do kraju zajął się reformą szkolnictwa
pijarskiego. Założył, w roku 1740, nowoczesną szkołę (zakład naukowy) dla synów magnackich i
szlacheckich – Collegium Nobilium.
Przy szkole działał teatr, w którym wystawiano arcydzieła literatury francuskiej.
Stanisław Konarski był jednym z pierwszych publicystów oświeceniowych. Nawiązując
do dzieł renesansowych, wydał czterotomowe dzieło „O skutecznym rad sposobie”, które
powstawało w latach 1760 – 1763. Utwór skierowany był przede wszystkim przeciwko liberum
veto.
Konarski zasłużył się również jako człowiek dbający o język ojczysty. W roku 1741
wydał podręcznik „O poprawie wad wymowy”. W Collegium Nobilium dbał o czystość języka,
który był językiem wykładowym (a nie łacina!).
Był stałym bywalcem „obiadów czwartkowych”, brał czynny udział w życiu politycznym,
kulturalnym i społecznym kraju.
Zasługi tego czołowego pioniera oświecenia w Polsce uczcił król Stanisław August
Poniatowski, który kazał wybić medal na cześć Konarskiego z napisem: Sapere auso, co oznacza
„Temu, który odważył się być mądry”.
Warto zapamiętać!
Celem Collegium Nobilium było wychowywanie
światłych, prawych obywateli. Konarski wyznawał
zasadę: „Szkoła nie dla szkoły, lecz dla życia”.
Nauka w tej szkole trwała 8 lat!