Na przemiał, reż. Mahmoud al Massad, Holandia, Niemcy, Jordania

Na przemiał, reż. Mahmoud al Massad, Holandia, Niemcy, Jordania 2007
opracowała: Agata Zborowska
Mahmoud al.-Massad urodził się w 1959 roku w mieście Az-Zarqa w Jordanii,
studiował sztukę i film w Yarmouk University w Jordanii. Od 1988 roku mieszka w
Europie: Rumunii, Włoszech i Niemczech. Od 1995 roku na stałe w Holandii. Wraca do
Jordanii w 2003 roku i spędza tam dwa i pół roku spędza z bohaterem filmu „Na
przemiał” – Abu Ammarem.
„Tematem filmu dokumentalnego jest zawsze człowiek” - uważał Kazimierz
Karabasz. Zdaniem reżysera zdarzenia jedynie napędzają opowiadanie o człowieku,
sprawiają, że coś się z nim dzieje. Zdanie to podziela również Marcel Łoziński, dodając, iż
koniecznym jest tworzenie dokumentu w taki sposób, aby nie zranić bohatera. To właśnie
aspekt etyczny jest istotnym zagadnieniem w filmie dokumentalnym, pytanie o prawo
dokumentalisty do ingerencji w życie swoich bohaterów. Podstawowa zasada etyczna
„czystego dokumentu” głosi, że nie wolno robić filmu dokumentalnego przeciw jego
bohaterowi.
Rola głównego bohatera
W „Na przemiał” zamiast wszechwiedzącego narratora, mamy dostęp jedynie do
tego, co o wydarzeniu wie i chce powiedzieć nam główny bohater. Al-Massad zadaje
pytania, ale nie słyszymy żadnego komentarza reżysera. Narracja zbudowana jest z jednej
strony na obserwacji codziennego życia Abu Ammara, z drugiej – na dyskusjach
znajomych głównego bohatera, w których ten często uczestniczy.
Kluczowym elementem filmu są wywiady zaaranżowany w formie rozmowy ze
znajomymi Abu Ammara. Mężczyźni rozmawiają o polityce, wojnie, życiu codziennym.
Pozwala to na pokazanie szerszej perspektywy, bohatera na społeczno-kulturowym tle. W
trakcie rozmowy reżyser czasami się ujawnia, a właściwie zostaje ujawniony przez
bohaterów (jako ten, który zadał pytanie). W filmie nie widać kobiet – nie uczestniczą one
w rozmowach, codziennej pracy, podczas modlitw. Pojawiają się jedynie w kontekście
macierzyństwa. Rodzi to pytania o rolę kobiet w życiu mężczyzn – o celowy zabieg
reżysera, a może decyzję głównego bohatera o właściwie zupełnym odsunięciu ich poza
kadr kamery.
W „Na przemiał” to główny bohater jest przewodnikiem, który odsłania kolejne elementy
swojej egzystencji. Skrajną realizacją takiej roli jest pomysł oddania kamery samemu
bohaterowi. Wspominany wyżej Kazimierz Karabasz uważał, że przy takich realizacjach
wciąż niezbędna jest jednak autorska konstrukcja – wybór pewnych elementów i
ułożenie ich w nową, filmową rzeczywistość. To, co odróżnia prawdziwego reżysera od
amatora to umiejętność poprowadzenia emocji widza.
Narracja w filmie dokumentalnym
„Na przemiał” jest przykładem filmu, którym dominuje narracja obserwująca, w ramach
której osoby realizujące film starają się nie zakłócać obrazu swoją obecnością. Tę
strategię nazywa się często perspektywą „muchy na ścianie” (z ang. fly on the wall), czyli
bierną obserwacją wypadków, bez ingerencji w ich przebieg i bycia zauważonym przez
uczestników wydarzeń. Bezstronność dokumentu jest jednak dyskusyjna, przede
wszystkim ze względu na trudność w zachowaniu jednakowej neutralności przy selekcji
materiału i jego montażu. Innym zabiegiem mającym potęgować wrażenie wiarygodności
i prawdziwości świata w filmie dokumentalnym są długie ujęcia. Ich wykorzystanie ma
sugerować rejestrację wydarzeń bez ingerencji reżysera czy obróbki materiału.
Kontekst Bliskiego Wschodu
Filmy dokumentalne skupione na temacie Bliskiego Wschodu to przede wszystkim filmy
towarzyszące wojnie czy rewolucji. W ich ramach mamy do czynienia raczej z bohaterem
zbiorowym. Al-Massad zmienia jednak perspektywę pokazując bohatera jednostkowego
raczej z obrzeży głównych działań wojennych. Reżyser wybiera również Jordanię, kraj
nie zaangażowany bezpośrednio w działania zbrojne w Iraku, ale związany w pewnym
stopniu z terroryzmem. Z rodzinnego miasta reżysera pochodził bowiem Abu Musab alZarkawi – odpowiedzialny za organizowanie zamachów i porwań w wielu krajach,
uważany za przywódcę ugrupowania Dżamiat al-Tawhid wa Dżihad będącym odłamem
Al-Kaidy. W filmie dokonana zostaje demitologizacja tego znanego terrorysty, który nigdy
nie był specjalnie uzdolniony ani religijny – interesował się kobietami, pił, brał narkotyki.
Ta perspektywa pozwala skupić się na codziennym aspekcie życia byłego mudżahedina.
Mahmoud al-Massad pokazuje jak makrohistoria wpływa na życie zwykłego człowieka,
którego potrzeby i pragnienia, t.j. troska o rodzinę czy chęć wyrwania się z biedy, to
problemy w pewnym sensie uniwersalne, dotykające ludzi niezależnie od szerokości
geograficznej. Figura everymena stawia również pod znakiem zapytania zachodnią wiarę
w demoniczny islam i przekonaniem o konieczności jego zwalczenia.
Bibliografia:
Bławut Jacek, Bohater w filmie dokumentalnym. Koncepcja autorska, Państwowa Wyższa
Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi, Łódź 2010
Kazimierz Karabasz, Bez fikcji. Z notatek filmowego dokumentalisty, WAiF, Warszawa
1985.
Wróblewski Bartosz, Jordania, Wydawnitwo TRIO, Warszawa 2011
Michalak-Pikulska Barbara (red.), W kręgu cywilizacji Półksiężyca, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003
Machut-Mendecka Ewa, Kultura arabska. Mity, literatura, polityka, Eneteia, Warszawa
2012
Raufer Xavier (red.), Atlas radykalnego islamu, Katarzyna Pachniak (tłum. i red. naukowa),
Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2012
Danecki Janusz, Sulowski Stanisław (red.), Bliski Wschód coraz bliżej, Elipsa, Warszawa
2011
Kapiszewski Andrzej (red.). Świat arabski w procesie przemian. Zmiany społeczne i
kulturowe oraz reformy polityczne, Kraków: Księgarnia Akademicka.
Dzilińska Joanna, Instytucja nafakat az-zawdża w ustawodawstwie osobowym Algierii,
Jordanii i Bahrajnu: regulacje dotyczące utrzymania żony a sytuacja prawna kobiety we
współczesnej rodzinie muzułmańskiej, „Bliski Wschód” nr 8/2011
Hanafi Hassan, Różnorodność islamu w ujęciu historycznym. Czy islam na jedno oblicze?,
„Bliski Wschód” nr 2 (2005)
Machnikowski Ryszard M., Globalny terroryzm na początku XXI wieku, „Bliski Wschód” nr
2 (2005)
Zapaśnik Stanisław, Wojna z terroryzmem - problemy sporne, „Bliski Wschód” nr 2 (2005)
Tibi Bassam, Islam i polityka. Islam polityczny oraz fundamentalizm muzułmański, „Bliski
Wschód” nr 1 (2004)
Lang Maciej, Religia i polityka w islamie, „Bliski Wschód” nr 1 (2004)