Małgorzata Zatorska FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ
advertisement
Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760 Małgorzata Zatorska FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? Filozofia jest jednym z podstawowych filarów, na których zasadza się nasza kultura. Przez wieki termin „filozofia” był synonimem słowa „nauka”. Obywatele ateńscy wysyłali swoich kilkuletnich synów do filozofów, by od nich uczyli się cnoty i mądrości. Filozofowie gościli na królewskich dworach, jako wychowawcy przyszłych władców. Współcześnie filozofia postrzegana jest jako dyscyplina jedynie dla erudytów, zasiadających w akademickich ławach. Przedstawiciele wielu, coraz bardziej rozczłonkowanych dyscyplin naukowych, zdaja się zapominać o swoich filozoficznych korzeniach. Jednak gromadzony przez ponad dwa i pół tysiąca lat „bagaż filozoficzny” w postaci aparatury pojęciowej, standardów uzasadniania, wizji świata i człowieka ciągle daje o sobie znać przypominając, że bez zrozumienia podstawowych filozoficznych idei nie można uczestniczyć w kulturze, ani tworzyć nauki. Już od pierwszych lat szkoły podstawowej uczniowie spotykają się z dorobkiem naukowym i kulturowym ukształtowanym na bazie zagadnień i idei filozoficznych. Problematyka filozoficzna, w sposób jawny bądź ukryty, pojawia się w programach nauczania przeznaczonych dla wczesnej edukacji. Bez zrozumienia wielu filozoficznych kwestii nie możliwe jest współuczestniczenie w nauce nawet na poziomie szkoły podstawowej. Jeśli nie stworzy się możliwości zgłębienie podstawowych filozoficznych kwestii, uczniowie będą mieli problemy ze zrozumieniem wielu zagadnień z zakresu matematyki, językoznawstwa, przyrodoznawstwa już od pierwszych lat nauki w szkole. Natomiast uświadomienie sobie filozoficznego ładunku w materiale przeznaczonym dla pierwszego etapu edukacji może skutkować wieloma pozytywnymi zmianami w szkolnej praktyce i sposobie myślenia nauczycieli. Aby uzasadnić powyższą tezę poddałam analizie „Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych” koncentrując się na celach i zadaniach przeznaczonych dla pierwszych trzech lat nauki tzw. edukacji początkowej oraz wybrane programy nauczania używane w klasach 378 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? I – III szkoły podstawowej. Za jednostki analizy przyjęłam programy: „Wesoła Szkoła”1 oraz „Szkoła na miarę”2. Motywem wyboru programów była ich popularność. Z badań prowadzonych w roku 2006 w szkołach Krakowa i okolic wynika, że zgodnie z programem wydawnictwa WSiP pracuje 38,3% nauczycieli nauczania początkowego, natomiast programem wydawnictwa Nowa Era posługuje się 16,7% nauczycieli. Są to dwa najczęściej wybierane programy dla edukacji wczesnoszkolnej3. Pomysłodawcą wprowadzenia filozofii do szkoły podstawowej był amerykański filozof Matthew Lipman. Odrzucił on koncepcję edukacji jako transmisji kulturowej na rzecz sprawnościowego modelu nauczania. Zakładał, że dzieci obdarzone są naturalną skłonnością do filozofowania, która przejawia się w ciekawości świata, a dowodem na to jest zadawanie przez dzieci pytania „dlaczego”. M. Lipman uznał, że możliwe jest stymulowanie i rozwijanie filozoficznych zainteresowań dzieci. Za największą przeszkodę w propagowaniu zajęć z filozofii już na etapie szkoły podstawowej uważał tradycyjny język tej dyscypliny. Doszedł do wniosku, że jeżeli przetłumaczymy klasyczną terminologię na język potoczny to filozofia stanie się dostępna także dla dzieci4. Efektem pracy M. Lipmana jest program „Philosophy for Childrem” (P4C). Składa się na niego cykl powieści filozoficznych przeznaczonych dla dzieci i młodzieży w wieku od zerówki do końca szkoły średniej. Do każdej lektury dołączony jest podręcznik metodyczny przeznaczony dla nauczyciela. Program zaplanowany został w ten sposób, aby ciągle wracać do interesujących uczniów tematów, aby zgłębiać je na nowo szerzej i bardziej wszechstronnie. Taki układ treści autorzy nazywają organicznym. Polega on na tym, że dzieci stopniowo nabywają rozumienia używanych w dyskusji pojęć, gdyż te same problemy oraz terminy powracają za każdym razem w innym kontekście5. W świetle programu M. Lipmana filozofia traktowana jest jako aktywność, a nie kolejna dyscyplina nauczania. Pełni funkcję klamry spinającej cały system wiedzy ucznia, tak by ten bez trudu operował wia- 1 J. Hanisz, Wesoła szkoła i przyjaciele. Program edukacji wczesnoszkolnej w klasach 1 – 3 szkoły podstawowej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2009. 2 T. Janicka – Panek, Program nauczania dla I etapu. Szkoła na miarę. Nowa Era , Warszawa 2010. 3 Por. A. Struzik, Wybór i ocena programów do kształcenia zintegrowanego. w: E. I. Laska (red.), Nauczyciel wobec wczesnej edukacji dzieci. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s. 178. 4 Por. M. Lipman, A. Sharp, F. Oscanyan, Filozofia w szkole. tłum. B. Elwich, A. Łagodzka, Wydawnictwo CODN, Warszawa1997, s. 57 – 59. 5 Por. M. Lipman, s. 98. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 379 domościami z zakresu różnych przedmiotów nauczania. Jej zadaniem jest nauka autonomicznego myślenia6. W najbardziej klasycznej formie lekcja prowadzona wg programu P4C składa się ze ściśle określonych etapów. Uczestnicy zajęć siadają w kręgu, tak aby wszyscy dobrze się widzieli nawzajem. Pierwszym ogniwem jest przeczytanie lektury. W czytanie włączają się wszyscy uczniowie oraz nauczyciel, czytając po kolei po fragmencie tekstu. W pracy z małymi dziećmi stosuje się chóralne czytanie na głos. Następnym etapem jest zgłaszanie i językowe opracowanie problemów wyłaniających się z tekstu. Celem tej części zajęć jest sformułowanie wątpliwości w postaci pytań. Uczestnicy dyskusji wspólnie starają się zamienić budzące zainteresowanie czy kontrowersje fragmenty tekstu w formę pytań badawczych. Ważne jest, by uświadomić uczestnikom dyskusji jakiej wiedzy szukają. Na kolejnym etapie spośród sformułowanych pytań wybiera się, metodą głosowania, jedno lub kilka powiązanych ze sobą pytań do dyskusji. Punktem kulminacyjnym lekcji jest dyskusja. Jej głównymi bohaterami są uczniowie. Pierwszą umiejętnością, jaką muszą w sobie wypracować, jest sztuka uważnego słuchania wypowiedzi innych. Na bazie tej sprawności budowane są umiejętności związane z używaniem języka, takie jak nawiązywanie do wypowiedzi innych, dbałość o logiczną i merytoryczną poprawność wypowiedzi, argumentowanie7. Rezultatem takiej dyskusji jest nie tyle odnalezienie ostatecznej odpowiedzi, co uświadomienie, że niektóre filozoficzne problemy nie znajdują jednoznacznego rozwiązania. Powracanie wielokrotnie do tych samych zagadnień uczy, że znaleziona odpowiedź nie jest aktualna raz na zawsze, że wraz ze zgłębianiem jakiegoś problemu zmienia się i pogłębia nasze rozumienie świata i nas samych8. Wyraźny postęp w rozumieniu jakiegoś zagadnienia może przejawiać się w uzgodnieniu wspólnego stanowiska, ale może być również umiejętnością coraz lepszego formułowania problemów badawczych9. Sytuacją pożądaną jest, by nauczyciel kończąc zajęcia nie domykał polemiki, ale pozostawiał uczestników w „sytuacji pytania”, uświadamiając im ich własną niewiedzę i arbitralność wszelkich odpowiedzi10. 6 Por. M. Nowicka – Kozioł, Filozofowanie w szkole podstawowej. „Nowa Szkoła” 1992, nr 4, s. 206 – 207. 7 Por. B. Elwich, A. Łagodzka, R. Piłat, Filozofia dla Dzieci, Informacje o programie. Fundacja Edukacji dla Demokracji, Warszawa 1996, s. 7 – 8. 8 Por. Filozofia dla Dzieci. s. 14. 9 Por. M. Lipman, s. 128. 10 Por. A. Pobojewska, Dociekania filozoficzne a propedeutyka filozofii. Nauczanie filozofii w szkolnictwie średnim. w: E. Piotrowska, J. Wiśniewski (red.), Dydaktyka filozofii. Doświadczenia – dylematy – osiągnięcia. Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2002, s. 139. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 380 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? W trakcie dyskusji filozoficznej nauczyciel pełni rolę moderatora. Jego zadaniem jest sprawowanie pieczy nad dyskusją, dbałość o wysoki poziom logiczny i merytoryczny wypowiedzi, inspirowanie uczniów do formułowania swoich myśli oraz pomoc w werbalizowaniu wypowiedzi. Powinien on raczej skupiać się na wypowiedziach uczniów niż wyraźnie akcentować swoje poglądy. Zadaniem prowadzącego dyskusję, jest stworzenie takiej atmosfery, w której każdy uczestnik, bez obaw, będzie dzielił się swoimi przemyśleniami, nawet jeśli są one odmienne od tego, co myśli nauczyciel. Autorytet nauczyciela może stać się psychicznym hamulcem, jeśli ten zbyt ostentacyjnie wprowadza swoje opinie do dyskusji11. Rola nauczyciela polega, przede wszystkim, na dbaniu o jak najprecyzyjniejsze formułowanie wypowiedzi przez dzieci. Na etapie poszukiwania problemów badawczych nauczyciel, posługując się zestawem pytań pomocniczych i odwołując się do zainteresowań uczniów, powinien pomóc w ich werbalizacji. Sprawując pieczę nad dyskusją jest zobowiązany pomagać dzieciom w wypowiadaniu własnych myśli. Może robić to poprzez parafrazowanie wypowiedzi dzieci, ich rozwijanie i interpretowanie. Jego zadaniem jest również dopingowanie uczniów do formułowania definicji, wyciągania wniosków czy poszukiwania założeń12. Autorzy programu P4C akcentują, że stymuluje on aktywność poznawczą dziecka w trzech wymiarach. Po pierwsze sprzyja on rozwijaniu umiejętności samodzielnego, krytycznego myślenia. Przy pomocy metody dialogu uczniowie są stymulowani do coraz sprawniejszego posługiwania się językiem, a co za tym idzie, lepszego operowania narzędziami logicznymi. Dyskusja jest również okazją do refleksji oraz sprawdzania rzetelności i wiarygodności zdobywanej wiedzy. Drugim obszarem na którym skupia się program M. Lipmana jest rozwijanie dążenia do zrozumienia świata. Uważa on, że dziecięca ciekawość świata i spontaniczność w zdobywaniu wiedzy są naturalną cechą dzieciństwa, która to w toku edukacji zostaje zaprzepaszczona. Filozoficzne dociekania maja tę aktywność podtrzymywać i stymulować. Dla twórców programu ważne jest także odniesienie zdobytej wiedzy do życiowej praktyki. Warsztat filozoficzny ma stać się narzędziem do działania i rozumienia świata. W trzecim aspekcie stosowanie programu ma przyczynić się do rozwoju osobowego i społecznego dzieci. Podczas dyskusji uczniowie rozwijają zdolności interpersonalne, uczą się słuchać innych i komunikować swoje myśli13. 11 Por. M. Lipman, s. 100 – 102; Filozofia dla Dzieci. s. 10. Por. M. Lipman, s. 130 – 145; Filozofia dla Dzieci. s. 10 – 12. 13 Por. Filozofia dla Dzieci. s. 4 – 7. 12 Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 381 Efektem stosowania metody filozoficznych dociekań jest przekształcenie klasy we wspólnotę dociekającą. W takiej wspólnocie uczniowie mają świadomość, że razem są w stanie osiągnąć znacznie więcej niż jako jednostka. Uczą się szanować opinie innych, przyjmować ich punkt widzenia. Uczestnicy stają się odpowiedzialni za rzetelne prowadzenie dyskusji i dumni ze wspólnych osiągnięć. Zachowania poznawcze takie jak uzasadnianie, formułowania wniosków czy stawianie hipotez przestają być domeną jednostki, a nabierają charakteru wspólnotowego Wspólne stają się także zachowania społeczne. Członkowie grupy darzą się akceptacją i zaufaniem. Wchodzą w dialog z gotowością przemiany samych siebie i zmiany swojego stanowiska, gdy uznają, że to ktoś inny miał rację. Poprzez zdolność autorefleksji stają się stopniowo myślicielami krytycznymi14. We wspólnocie uczniowie zauważają, że wiedza ludzka nie ma charakteru absolutnego. Często przyjmujemy jakieś przekonania tymczasowo, na użytek praktyczny, bo tego wymaga nasze działanie w świecie. W takim ujęciu wiedza nie jest czymś danym raz na zawsze, dochodzenie do prawdy staje się ciągle trwającym procesem15. Uczestnicy dyskusji zdają sobie sprawę z tego, że prawda tworzy się poprzez konfrontację różnych punktów widzenia. Indywidualne, subiektywne odczucia dają ogląd zaledwie fragmentu rzeczywistości, całość można odkryć tylko we wspólnym dociekaniu. Zaangażowanie w dialog skutkuje wykształceniem osób unikających dogmatyzmu, wolnych i zaangażowanych w krzewienie idei demokracji16. Program „Philosophie for Children”, stosowany w amerykańskich szkołach od roku 1969 zyskał dużą popularność w USA i wielu krajach europejskich: Niemczech, Holandii, Bułgarii. Metoda M. Lipmana została zaadaptowana również do warunków polskich w postaci pomocniczego programu dla szkół podstawowych i gimnazjów pod tytułem „Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą”. Zdaniem autorek polskiej wersji programu szkoła po reformie stwarza możliwości wprowadzania zagadnień filozoficznych do edukacji od najwcześniejszych lat nauki. Sprzyja temu organizacja zajęć w postaci kształcenia zintegrowanego i blokowego, a w gimnazjum wprowadzenie filozoficznej ścieżki edukacyjnej. Głównym zadaniem programu jest wspomagania ucznia we wszechstronnym rozwoju, pomoc w rozwijaniu 14 Por. A. Sharp, Wspólnota dociekająca. Edukacja dla demokracji. tłum. A. Łagodzka, „Edukacja Filozoficzna” 1994, vol. 17, s. 185 – 186. 15 Por. A. Sharp, s. 186 – 187. 16 Por. A. Sharp, s. 192 – 193. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 382 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? umiejętności społecznych, intelektualnych, komunikacyjnych, moralnych i estetycznych17. Potwierdzenie, że wprowadzanie w świat problemów i idei filozoficznych jest wskazane od pierwszych lat nauki szkolnej, odnaleźć można w materiałach przeznaczonych dla pierwszego etapu edukacyjnego. „Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych” jako cel edukacji początkowej wskazuje: „wspomaganie dziecka w rozwoju intelektualnym, emocjonalnym, społecznym, etycznym, fizycznym i estetycznym. Ważne jest również takie wychowanie aby dziecko, na miarę swych możliwości, było przygotowane do życia z samym sobą, ludźmi i przyrodą. Należy zadbać o to, aby dziecko odróżniało dobro od zła, było świadome przynależności społecznej (do rodziny, grupy rówieśniczej i wspólnoty narodowej) oraz rozumiało konieczność dbania o przyrodę. Jednocześnie dąży się do ukształtowania systemu wiadomości i umiejętności potrzebnych dziecku do poznawania i rozumienie świata, radzenia sobie w codziennych sytuacjach oraz do kontynuowania nauki w klasach IV – IV szkoły podstawowej”18. Cele szczegółowe rozbijają się na treści nauczania z zakresu: edukacji polonistycznej, języka obcego nowożytnego, edukacji muzycznej, edukacji plastycznej, edukacji społecznej, edukacji przyrodniczej, edukacji matematycznej, zajęć komputerowych, zajęć technicznych oraz etyki19. W dokumencie nie został wyodrębniony specjalny blok celów z zakresu kształcenia filozoficznego, ale pośród wymagań odnoszących się do innych dyscyplin można odnaleźć te, które implicite odnoszą się do wiedzy i umiejętności filozoficznych. W edukacji polonistycznej pojawiają się postulaty kształtowania kultury języka, co zakłada budowanie wypowiedzi jasnych, pozbawionych błędów logicznych i dwuznaczności, a także umiejętność konstruowania niesprzecznej argumentacji i wyciągania wniosków na podstawie przesłanek. Dzieci uczą się uczestniczyć w dyskusjach, zadawać pytania, udzielać precyzyjnych odpowiedzi oraz bronić swojego zdania. W tym kontekście istotne stają się również rozstrzygnięcia etyczne i antropologiczne, na których podstawie budowana jest postawa szacunku dla rozmówcy. W zakresie umiejętności czytania i pisania uczeń nabywa wiedzy z zakresu semiotyki, bez której niemożliwe byłoby zrozumienie relacji pomiędzy znakiem i znaczeniem oraz 17 Por. B. Elwich. A. Łagodzka, B. Pytkowska – Kapulin, Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą. Opis programu edukacyjnego. Agencja Wydawniczo – Reklamowa, Warszawa 1999, s. 5. 18 Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. 19 Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 383 mechanizmu kodowania informacji. Na lekcjach języka obcego oraz muzyki wiedza ta zostaje ugruntowana, poprzez pokazanie, że informacje (wypowiedzi słowne, melodie) można kodować na wiele sposobów. Zajęcia polonistyczne, plastyczne i muzyczne pozwalają ukształtować wrażliwość estetyczną poprzez kontakt z dziełami sztuki, a także przez mobilizowanie uczniów do starannego wykonywania zadań (rysunków, przestrzeganie zasad kaligrafii). Działania te stają się mobilizacją do poszukiwania kryterium piękna20. Wykaz postaw i umiejętności, które powinien nabyć uczeń w trakcie edukacji społecznej rozpoczyna się od sformułowania, że powinien on odróżniać odróżnić dobro od zła. Ponadto zajęcia te promują wiele postaw takich jak: odwaga, mądrość, uczynność w kontaktach społecznych, w rodzinie i w szkole, a także uczą przestrzegać reguł postępowania w różnych miejscach i sytuacjach. Zadaniem edukacji społecznej jest również kształtowanie postawy dumy z własnej przynależności narodowej, ale połączonej z tolerancją dla innych kultur i narodów. W ramach edukacji przyrodniczej pojawiają się postulaty dbania o środowisko naturalne i podejmowania działań na rzecz ochrony przyrody. Nawet obliczenia matematyczne mogą zainicjować kształtowanie postaw; dzieci uczą się, że długi należy zwracać. Wychowanie fizyczne stwarza okazję do zwrócenia uwagi na trudną sytuację dzieci niepełnosprawnych. Przedłużeniem tego typu działalności są cele zawarte w podstawie programowej przedmiotu etyka. Promują one postawę szacunku i tolerancji, uczą budowania dobrze uzasadnionych hierarchii wartości, starają się wzbudzać szacunek dla prawdomówności i uczciwości, a piętnować kłamstwo i nieposzanowanie cudzej własności. Lekcje etyki uczą również pielęgnować przyjaźń oraz kształtują nastawienie proekologiczne21. Wszystkie wyżej wymienione cele inicjują refleksję antropologiczną nad miejscem człowieka we wszechświecie oraz miejsca jednostki w społeczeństwie oraz pobudzają do poszukiwanie uzasadnienia dla godności człowieka jako osoby. Podstawą dla wyznaczania hierarchii wartości staje się odpowiedź na pytania, co jest zasadą uzasadniania i przestrzegania reguł społecznych i etycznych i jak odnaleźć kryterium prawdy i dobra. W procesie edukacji matematycznej kształtuje się logika myślenia. Uczniowie podejmują wysiłek intelektualny w celu sprawdzenia różnych strategii rozwiązywania zadania. Szczególnie ważne dla rozwoju myślenia logicznego są zadania na zbiorach, tworzenie klasyfikacji, porównywanie liczb, 20 21 Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 384 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? działania na liczbach22. Na ich podstawie uczeń zaczyna rozumieć podstawowe prawa logiki takie jak: zasada niesprzeczności czy prawo wyłączonego środka. Rozważania o przyrodzie w połączeniu z naturalną ciekawością dziecka inicjują poszukiwania z zakresu filozofii przyrody. Podstawa precyzuje, że dziecko powinno znać wpływ Słońca na życie na Ziemi oraz funkcje, jakie dla utrzymania życia pełnią powietrze i woda23. Przywodzi to na myśl rozważania presokratyków szukających zasady istnienia i pochodzenia świata. Treści z zakresu edukacji przyrodniczej mogą stać się podstawą do rozważań na temat sposobu powstania świata, nieskończoności czy istnienia i natury Boga. Na podstawie analizy celów oraz treści kształcenia zawartych w „Podstawie programowej kształcenia ogólnego” dla klas I – III szkoły podstawowej można stwierdzić, że elementy edukacji filozoficznej, choć tak nie nazwane i nie zasygnalizowane wprost, pojawiają się na tym etapie kształcenia. Ponadto wiele treści zarezerwowanych dla innych dyscyplin posiada wyraźne implikacje filozoficzne, które można łatwo wykorzystać w celu kształtowania takich sprawności jak: logiczne myślenie, umiejętność dyskutowania czy postawa krytyczna. Nie brakuje również okazji do refleksji metafizycznej, antropologicznej i etycznej. Założenia zawarte w „Podstawie programowej kształcenia ogólnego” odnajdują swe odzwierciedlenie w popularnych programach nauczania przeznaczonych dla klas I – III szkoły podstawowej. Analiza wybranych programów pozwala stwierdzić, że formułowane przez te programy cele kształcenia korespondują z zadaniami charakterystycznymi dla edukacji filozoficznej, a treści mieszczą wiele wątków, idei i problemów filozoficznych, a także mogą stanowić inspirację do poszukiwania nowych pytań o filozoficznym znaczeniu. Ze względu na rozmiar niniejszego tekstu zaprezentuję tutaj tylko najważniejsze wnioski wynikające z przeprowadzonych przeze mnie analiz. Program nauczania „Wesoła Szkoła” daje możliwość realizacji wielu zagadnień z dziedziny filozofii. Motywem, który przewija się przez całą edukację polonistyczną jest dbanie o kulturę językową. W określeniu tym zawierają się zarówno logiczna poprawność wypowiedzi (umiejętność argumentowania, wnioskowania) jak i odpowiednia postawa moralna względem rozmówcy24.. Zajęcia polonistyczne są doskonałym terenem do rozważań na temat zasad estetycznych i kryteriów piękna. Materiału dostarczają zarówno 22 Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. 24 Por. Wesoła szkoła. s. 15, 46 i 73. 23 Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 385 omawiane utwory literackie, ich język, figury literackie, kompozycja tekstu jak i nauka kaligrafii25. Program poświęca także dużo miejsca na wyjaśnienie stosunków semantycznych, a także relacji przyczynowo – skutkowych. Z mechanizmem kodowania znaczeń uczniowie spotykają się również na zajęciach z języka obcego26. Nabywanie umiejętności matematycznych jest ściśle skorelowane z rozwijaniem logicznego myślenia, co podkreśla autorka programu. Szczególne znaczenie dla kształtowania prawidłowych rozumowań ma opanowanie operacji na zbiorach, klasyfikowanie, szeregowanie, tworzenie ciągów liczbowych. Na gruncie matematyki warto postawić pytanie jaka jest ontyczna natura liczby, szczególnie, że uczniowie poznają jej różne aspekty: kardynalny, porządkowy i miarowy, spotykają się również z liczbą „zero”27. Edukacja przyrodnicza dostarcza wielu możliwości podejmowania refleksji na temat sposobu istnienia świata, w którym żyjemy oraz praw nim rządzących. Treści programowe z przyrody zostały ułożone według klucza pór roku. Podstawową aktywnością dzieci akcentowaną przez program jest obserwacja zmian zachodzących w przyrodzie na przestrzeni całego roku. Zjawiska zmiany mogą stanowić materiał do rozmowy na temat istnienia substancji i zapodmiotowanych w niej właściwości oraz tożsamości substancjalnej. Przeprowadzane na lekcjach eksperymenty mogą stać się przyczyną podjęcia metarefleksji na temat postępowania naukowego. Drugim blokiem zagadnień o filozoficznych implikacjach związanym z wiedzą o przyrodzie są ćwiczenia w zakresie klasyfikowania podejmowane na konkretnym materiale przyrodniczym. Nawet pobieżna lektura programu pozwala stwierdzić, że autorka przypisuje tej czynności duże znaczenie. Niebagatelne miejsce w edukacji przyrodniczej program przypisuje etyce środowiska naturalnego. Autorka próbuje zaszczepić adresatom programu postawę odpowiedzialności za świat przyrodniczy28. Spośród treści przeznaczonych dla edukacji społecznej wyłania się cały szereg zagadnień antropologicznych. Uczniowie poznają siebie jako jednostkę indywidualną i tożsamą, na którą składa się sfera fizyczna, zmysłowa, emocjonalna i intelektualna. Pytanie, jakie warto w tym kontekście postawić dotyczy istoty człowieczeństwa, szczególnie, że program przewiduje poszukiwanie cech wspólnych wszystkich ludzi żyjących na Ziemi (fizycznych, w sferze potrzeb, przeżyć). Z drugiej strony akcentowane są różnice 25 Por. Wesoła szkoła. s. 16, 47 – 48, 74 – 75. Por. Wesoła szkoła. s. 18, 49 i 78. 27 Por. Wesoła szkoła. s. 20 – 21, 51 – 53, 79 – 81. 28 Por. Wesoła szkoła. s. 24 – 26, 54 – 57, 83 – 87. 26 Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 386 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? pomiędzy jednostkami. Przygotowaniem do życia w społeczeństwie wymaga kształtowania właściwych postaw moralnych, dlatego dużo miejsca program poświęca zagadnieniom z zakresu etyki. Program stawia ucznia w różnych rolach: członka grupy rówieśniczej, członka rodziny, obywatela państwa, mieszkańca planety Ziemia i stara się kształtować postawy wynikające z różnorodności tych ról. Z treści nauczania zawartych w dziale edukacja społeczna wywieść można również wiele implikacji teoriopoznawych. Jednym z jej celów jest rozbudzenie ciekawości świata. Uczniowie poznają siebie jako istoty obdarzone zmysłami i rozumem. Zachęcanie uczniów do korzystania z różnych kanałów poznawczych i źródeł informacji może stać się bazą do rozmowy na temat niezawodności poznania. Program wspomina także o kształtowaniu ciekawości poznawczej i cierpliwości w dochodzeniu do prawdy29. Naturalną konsekwencją działalności artystycznej podejmowanej przez uczniów w ramach edukacji muzycznej i plastycznej zdają się być rozważania estetyczne na temat istoty piękna. Program zwraca uwagę na znaczenie harmonii wynikającej z połączenia poszczególnych elementów składowych dzieła plastycznego (barwa, kształt, faktura) czy muzycznego (rytm, melodia). Zaleca także kształtowanie odpowiednich postaw związanych z odbiorem dzieła sztuki. Tematem możliwym do poruszenia w kontekście działalności artystycznej i wytwórczej jest zagadnienie twórczości jako jednego z istotnych wyznaczników człowieczeństwa30. Godnym uwagi jest fakt zamieszczenia w programie zestawu celów przeznaczonych do nauczania etyki. Zostały one pogrupowane wokół uniwersalnych wartości wśród których znalazły się takie jak: miłość, odpowiedzialność, szczęście. Wartości te są bardzo szeroko rozumiane i interpretowane w różnych kontekstach sytuacyjnych i znaczeniowych31. Nauczyciel realizujący program „Wesoła szkoła” ma wiele okazji do przekazywania uczniom treści filozoficznych. Pojawiają się one zarówno wśród celów i treści bloku humanistyczno – społecznego jaki i matematyczno – przyrodniczego. Stanowią przekrój przez wszystkie dyscypliny filozoficzne: metafizykę, teorię poznania, antropologię, etykę, estetykę, logikę. Szczególne znaczenie program przypisuje zrozumieniu zagadnień logicznych leżących u podstaw ludzkiego myślenia; kluczowe miejsce zajmuje tu problematyka sensu i znaczenia poruszana w związku z edukacją językowa artystyczną, a nawet wychowaniem fizycznym. Drugim kluczowym zagad29 Por. Wesoła szkoła. s. 28 – 30, 58 – 61, 88 – 91. Por. Wesoła szkoła. s. 32- 35, 62 – 65, 93 – 97. 31 Por. Wesoła szkoła. s. 43 – 44, 71 – 72, 105 – 106. 30 Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 387 nieniem, do którego wielokrotnie powraca autorka przy różnych okazjach jest klasyfikowanie, szeregowanie i operacje na zbiorach. Atutem programu „Wesoła szkoła” jest wyodrębnienie osobnego zestawu celów i treści dla etyki. Podobne wnioski można wysnuć analizując treści kształcenia zalecane prze program „Szkoła na miarę”. Za główny cel nauczania na pierwszym etapie kształcenia program uznaje wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju wychowanków. Owa wszechstronność rozumiana jest jako równomierne wspieranie uczniów w sferze: poznawczej, uczuciowej, społecznej, moralnej, fizycznej i estetycznej. Efektem takiej działalności powinno być ukształtowanie w wychowankach obrazu siebie jako odrębnej jednostki oraz członka społeczeństwa, a także zrozumienie świata, w którym żyje32. Wśród treści przeznaczonych dla edukacji polonistycznej kluczowe miejsce zajmuje zagadnienie komunikacji. Mieści się tu postulat dbałości o logiczną poprawność wypowiedzi językowych. Zajęcia z języka polskiego powinny doprowadzić do tego, że uczniowie w sposób spójny i komunikatywny będą wyrażać swe spostrzeżenia, potrzeby i uczucia. Powinny one uczynić z nich aktywnych uczestników procesu komunikacji, umiejących odgrywać rożne role, zadawać pytania i słuchać wypowiedzi rozmówcy. Również rozumienie procesu kodowania i dekodowania informacji zostało przez twórców programu zauważone i uznane za niezbędne do tego, by nauczyć się czytania i pisania, a także zrozumienia znaczenie piktogramów i znaków informacyjnych33. Edukacja artystyczna służy wzbudzaniu wrażliwości estetycznej w uczniach. Program „Szkoła na miarę” realizuje ten cel zachęcając dzieci do aktywnego i świadomego słuchania muzyki i wyrażania swoich doznań za pomocą słowa, ruchu, obrazu oraz ilustrowania swych myśli i uczuć w postaci improwizowanych melodii i wytworów plastycznych. Dzieci zapoznają się z dorobkiem kulturowym cenionych artystów i kształtują swoje opinie na temat dzieł sztuki. Na zajęciach z plastyki dbają o estetyczne wykonanie prac i porządek w miejscu, gdzie pracują. Autorzy programu zwracają uwagę na rolę mediów w kształtowaniu opinii estetycznych. Zagadnieniem, któremu program poświęca wiele miejsca, jest budowanie tożsamości kulturowej i narodowej poprzez obcowanie ze sztuką. Uczniowie zapoznają się z wytworami sztuki ludowej charakterystycznymi dla ich regionu, sztuką narodową i europejską34. 32 Por. Szkoła na miarę. s. 12 – 13. Por. Szkoła na miarę. s. 18 – 19, 28 – 29, 39 – 40, 52 – 53, 62 – 63, 74 – 75. 34 Por. Szkoła na miarę. s. 19 – 20, 29 – 31, 40 – 42, 53 – 54, 63 – 65, 75 – 77. 33 Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 388 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? „Szkoła na miarę” łączy edukację społeczną z etyką, dlatego w tym zakresie naczelnym zadaniem nauczyciela pracującego według tego programu staje się kształtowanie postaw wychowanków w zakresie postępowania wobec kolegów w klasie, rodziny, przyjaciół i samego siebie. Naczelnymi zasadami takiego postępowania powinny być: prawdomówność, odwaga, mądrość, uczciwość, koleżeńskość. Ważne jest także wpojenie uczniom reguł współpracy i współdziałania we wszystkich dziedzinach życia. Ważne miejsce wśród treści z zakresu edukacji społecznej zajmuje wychowanie patriotyczne i kształtowanie tożsamości narodowej, połączone z kształtowaniem postawy tolerancji wobec przedstawicieli innych narodowości i tradycji kulturowych35. Edukacja przyrodnicza przynosi wiele okazji do podjęcia refleksji na temat miejsca człowieka w świeci i relacji między nim, a światem przyrody. Sprzyja temu tematyka zajęć dotycząca niebezpieczeństw grożącym ludziom ze strony zwierząt, roślin i zjawisk atmosferycznych, a także korzyści czerpanych przez ludzi ze strony przyrody i konieczności przyjęcia odpowiedzialności za środowisko naturalne. Podobną problematykę można podjąć również w kontekście obserwacji zmian zachodzących w środowisku oraz zachowaniu człowieka i zwierząt w związku ze zmieniającymi się porami roku. Program „Szkoła na miarę” zwraca uwagę na problematykę z dziedziny ekologii i etyki środowiska naturalnego. Zadaniem edukacji przyrodniczej jest ukształtowanie w wychowankach postaw odpowiedzialności za przyrodę. Innym problemem filozoficznym godnym podjęcia na zajęciach edukacji przyrodniczej jest istota postępowania naukowego. Program przewiduje zadania wiązane z eksperymentowaniem i analizowaniem zjawisk przyrodniczych zwłaszcza dla trzecioklasistów. Powinni oni umieć wiązać przyczynę ze skutkiem oraz wskazywać uwarunkowania zjawisk i relacje między nimi36. Edukacja matematyczna jest okazją do rozmowy na temat natury liczby, zwłaszcza że uczniowie poznają jej pojęcie w aspekcie głównym, porządkowymi i miarowym. Lekcje matematyki są okazją do zapoznania się z operacjami logicznymi takimi jak klasyfikowanie, szeregowanie, porównywanie obiektów, dostrzeganie równoliczności mimo zmian umiejscowienia elementów. Uczniowie wykonują także zadania mające na celu wyrobienie spostrzegawczości w aspekcie następstwa i regularności np. rysując szlaczki i potrafią dostrzec i kontynuować powtarzające się schematy. Uczą się 35 36 Por. Szkoła na miarę. s. 21 – 22, 31 – 32, 42 – 44, 54 – 55, 65 – 66, 77 – 79. Por. Szkoła na miarę. s. 44 – 46 i 79 – 81. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 389 również określać relacje przestrzenne i czasowe między przedmiotami. Dokonując pomiarów za pomocą różnego rodzaju miar uczniowie zapoznają się z pojęciem kryterium37. Autorzy programu połączyli wychowanie fizyczne z edukacją zdrowotną, stąd jednym z głównych celów zajęć jest kształtowanie postawy odpowiedzialności za swoje zdrowie. Program nie pomija problematyki osób niepełnosprawnych i zajęcia wychowania fizycznego staja się okazja do rozważenia trudnej sytuacji dzieci z ograniczeniami ruchowymi i wzbudzenia w uczniach chęci niesienia im pomocy. W kontekście gier zespołowych powraca także temat współpracy z partnerem ćwiczenia i drużyną38. Program „Szkoła na miarę” opiera się na założeniach konstruktywistycznych, dlatego w zakresie wskazówek metodycznych zaleca takie organizowanie sytuacji dydaktycznych, by dziecko było w stanie aktywnie działać i gromadzić doświadczenia wchodząc w interakcję z nauczycielem, kolegami w klasie, innymi dorosłymi. Zadaniem nauczyciela jest dostarczanie uczniom różnorodnych bodźców, aby uczniowie sami byli w stanie konstruować teorie i sprawdzać je w działaniu. Staje się on organizatorem i moderatorem działań edukacyjnych. Autorzy programu proponują obsadzenie ucznia w wielu rolach: obserwatora dorosłych i kolegów, współbadającego, badacza. Dziecko ma wpływ na planowanie i realizację procesu własnego uczenia się; wybiera cele, ustala procedury osiągania ich, projektuje kolejne kroki w drodze do realizacji zadania. Aby zrealizować te zadania szczególnie ważne jest ciągłe doskonalenie umiejętności komunikacyjnych i budowanie zaufania miedzy nauczycielem i uczniami oraz wewnątrz grupy rówieśniczej39. Praca z programem „Szkoła na miarę” jest okazją do realizacji wielu zagadnień filozoficznych. Szczególnie dużo miejsca program poświęca tematyce etyczno – antropologicznej. Motywem przewodnim całego programu jest usprawnienie komunikacji. Z zadania tego wynikają zarówno implikacje z zakresu logiki języka związane z poprawą technicznych zdolności posługiwania się słowem pisanym i mówionym oraz unikaniem błędów językowych, a także postulaty etyczne wynikające z przyjęcia odpowiedzialności za partnera dyskusji i wypowiadane słowo. Tematyka porozumienia i współpracy pojawia się wśród celów i treści wszystkich zakresów nauczania, od języka polskiego po wychowanie fizyczne. Wynika ona z teoretycznych psychologiczno – filozoficznych podstaw, do których odwoływali się autorzy programu, traktując działanie komunikacyjne jako punkt wyjścia do konstruowania 37 Por. Szkoła na miarę, s. 23 – 25, 34 – 36, 46 – 48, 57 – 59, 68 – 71, 81 – 83. Por. Szkoła na miarę, s. 26 – 27, 38, 50 – 51, 60 – 61, 72 – 73, 85 – 86. 39 Por. Szkoła na miarę. s. 98 – 99. 38 Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 390 FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM? wiedzy o świeci i sobie samym. Metoda zaproponowana prze twórców programu czyni z ucznia autonomiczny, twórczy podmiot edukacji. Ważna staje się aktywność ucznia, jego ciekawość poznawcza i dążenie do odkrycia prawdy o świecie. Z punktu widzenia filozofii taka postaw jest niezbędna do podjęcia krytycznego, mądrościowego namysłu. Przedstawione powyżej analizy potwierdzają tezę, że z zagadnieniami o filozoficznych implikacjach uczniowie spotykają się od początku swojej edukacji. Wiele tego typu kwestii odnaleźć można zarówno w „Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych” jak i w obydwu interpretowanych przeze mnie programach nauczania. Treści programowe przeznaczone dla pierwszego etapu edukacji zaigrają zagadnienia stanowiące przekrój przez wszystkie dyscypliny filozoficzne: metafizykę, antropologię, etykę, epistemologię, logikę. Czy możliwa byłaby ucieczka od tego typu treści? Czy miałaby ona swoje uzasadnienie? Odpowiedź zdaje się być przecząca. Filozoficzne pytania są nieodłącznie wpisane w nasz sposób myślenia o świecie. Wprowadzenie filozofii do szkół podstawowych wielu nazwałoby ekstrawagancją. Ale czy nie jest tak, że filozofia stanowi integralna część programów nauczania przeznaczonych dla dzieci rozpoczynających naukę w szkole? Filozofia, nie jako osobny przedmiot nauczania, ale jako „klamra” spinająca treści z różnych dyscyplin naukowych, nie jest w szkole żadnym novum. Nowoczesne natomiast mogą być metody jej nauczania. Jeśli uświadomimy sobie, że uczniowie spotykają się z zagadnieniami filozoficznymi na co dzień, będziemy mogli poszukiwać coraz lepszych sposobów ich wyjaśniania. Jedną z propozycji zmierzenia się z filozofią w szkole podstawowej jest program M. Lipmana. Myślę, że warto go wykorzystać do filozofowania z dziećmi. Warto również poszukiwać nowych sposobów prowadzenie filozoficznych dociekań z uczniami już na progu szkoły podstawowej. Bibliografia: 1. Elwich B., Łagodzka A., Piłat R., Filozofia dla Dzieci, Informacje o programie. Fundacja Edukacji dla Demokracji, Warszawa 1996. 2. Elwich B., Łagodzka A., Pytkowska – Kapulin B., Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą. Opis programu edukacyjnego. Agencja Wydawniczo – Reklamowa, Warszawa 1999. 3. Hanisz J., Wesoła szkoła i przyjaciele. Program edukacji wczesnoszkolnej w klasach 1 – 3 szkoły podstawowej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2009. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760 MAŁGORZATA ZATORSKA 391 4. Janicka – Panek T., Program nauczania dla I etapu. Szkoła na miarę. Nowa Era , Warszawa 2010. 5. Lipman M., Sharp A., Oscanyan F., Filozofia w szkole. tłum. B. Elwich, A. Łagodzka, Wydawnictwo CODN, Warszawa1997. 6. M. Nowicka – Kozioł, Filozofowanie w szkole podstawowej. „Nowa Szkoła” 1992, nr 4, s. 205 – 208. 7. Pobojewska A., Dociekania filozoficzne a propedeutyka filozofii. Nauczanie filozofii w szkolnictwie średnim. w: E. Piotrowska, J. Wiśniewski (red.), Dydaktyka filozofii. Doświadczenia – dylematy – osiągnięcia. Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2002, s. 133 – 143. 8. A. Sharp, Wspólnota dociekająca. Edukacja dla demokracji. tłum. A. Łagodzka, „Edukacja Filozoficzna” 1994, vol. 17, s. 184 – 194. 9. Struzik A., Wybór i ocena programów do kształcenia zintegrowanego. w: E. I. Laska (red.), Nauczyciel wobec wczesnej edukacji dzieci. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, 172 – 182. 10. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. Summary: Philosophie in elementary school – a new challenge or an old problem. Key – words: philosophie, elementary school, P4C, education program, M. Lipman This tekst is an attempt to prove, that pfilosophical problems are present in education curriculum since the early years of schooling. The autor presents analises of programs, which are used in classes I – III of elementary school. She also introduce the modern method of pfilosophie teaching in early education. Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
