Dorobek Cywilizacyjny Starożytnego Rzymu
advertisement
Dorobek Cywilizacyjny Starożytnego Rzymu Rzym powstał ok. VIII w. p.n.e. Według legendy jego założycielami są Romulus i Remus. Rzym za czasów królestwa Rzym za czasów cesarstwa Miasto-państwo bardzo szybko rozwijało swoje terytorium i stało się wielkim Imperium. Mapa imperium rzymskiego Forum Romanum Forum Romanum było politycznym i ekonomicznym centrum Rzymu w czasie republiki, a w okresie cesarstwa jego rolę ograniczono do centrum życia religijnego. Od VI w. p.n.e. Forum Romanum pełniło rolę placu miejskiego, początkowo o znaczeniu głównie handlowym, z czasem stając się miejscem o ważnym znaczeniu kulturowym i politycznym. Ważność tego miejsca jest podkreślona przez istnienie wielu ważnych budowli związanych z polityką, religią i sądownictwem. Regia była początkowo siedzibą królów, Curia miejscem spotkań senatu, w Comitum i Rostra miał miejsce publiczne spotkania. Do najważniejszych świątyń na terenie Forum należy zaliczyć świątynię Kastora i Polluxa, świątynię Saturna i świątynię Westy. Z działalnością handlową i sądowniczą związane są budynki bazylik między innymi Bazylika Aemelia i Bazylika Julia. Najważniejsze budynki i budowle na Forum Romanum to: Cloaca Maxima - kolektor odprowadzający nadmiar wody; Comitium miejsce zgromadzeń ludowych; Curia - budynek senatu, wzniesiony za czasów Tullisa Hostiliusa; Regia - siedziba królów, zgodnie z legendą wzniesiona za czasów drugiego króla Rzymu Nnuma Pompilisza; świątynie Westy, Janusa, Kastora i Polluxa. Między IV w. p.n.e. a IV w. n.e. zbudowano na Forum Romanum świątynie: Concordii, Augusta, Cezara, Dioskurów, Wespazjana, Faustyny i Antonina, Romulusa, bazyliki Porcia, Aemilia, Sempronia, Opimia, Julia, Maksencjusza, łuki triumfalne Tyberiusza, Tytusa, Septymiusza Sewera. Forum Romanum zostało opuszczone pod koniec czwartego wieku. W okresie średniowiecza kilka dawnych świątyń przekształcono w kościoły. Następnie na Forum Romanum mieścił się targ bydła. Niestety marmury ze starożytnych budowli wykorzystywano jako materiał budowlany lub przerabiano na wapno. Dopiero w XIX wieku doceniono to miejsce prowadząc wykopaliska i zabezpieczając resztki dawnego Forum Romanum. Przykłady forum Włochy, Rzym, Forum Romanum Włochy, Pompeje, Forum, II w. p.n.e., na drugim planie Wezuwiusz Rzymskie forum owalne w Gerazie (Jerash) Życie codzienne Rzymian Rodzina Rodzina już w początkach istnienia państwa rzymskiego posiadała bardzo silną pozycję społeczną. Rzymska familia miała charakter patriarchalny, to znaczy, że władzę w niej miał wyłącznie ojciec. W skład familii wchodzili: ojciec, matka, córki niezamężne oraz te, które zawarły małżeństwo, lecz nadal mieszkały w domu ojca, synowie nieżonaci i żonaci wraz z żonami i dziećmi oraz niewolnicy. Władza ojca rozciągała się na wszystkich członków rodziny, w najdawniejszych czasach miał on wobec dzieci prawo życia i śmierci ( mógł np. nie przyjąć do rodziny nowo narodzonego dziecka, jeśli uznał je za nieprawowite). Co ciekawe, syn – nawet dorosły i żonaty - nie miał prawa posiadać własnego majątku; dopiero na zasadzie testamentu mógł przejąć po ojcu jego spuściznę. Wobec niewolników ojciec rodziny miał władze nieograniczoną – mógł zabić go, sprzedać, odstąpić a także wyzwolić.W Rzymie były znane dwa rodzaje małżeństwa: conventio in manum, kiedy to kobieta przechodziła spod władzy ojca pod władzę męża i zostawała przyjmowana przez jego rodzinę oraz sine conventione in manum – kobieta nie przechodziła pod władze męża, jako mężatka nadal była zależna od swojego ojca, nie traciła związku z własną rodziną, zatrzymywała prawo dziedziczenia. Małżeństwa można było zawierać bardzo wcześnie – dolna granica wieku potrzebna do wstąpienia w ten związek wynosiła u dziewcząt 12 a u chłopców 14 lat ( w praktyce, zwłaszcza jeśli chodzi o mężczyzn, ta granica była znacznie wyższa).Zaślubiny poprzedzały zaręczyny, podczas których narzeczony wręczał swojej przyszłej żonie monetę lub żelazny pierścień. Sam ceremoniał zawarcia małżeństwa był zwykle taki sam. W obecności świadków narzeczeni podawali sobie ręce i wyrażali zgodę na zawarcie małżeństwa, następnie proszono bogów o błogosławieństwo. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy narzeczona opuszczała ucztę weselną i udawał się do nowego domu. Czekający na progu małżonek ofiarowywał jej wodę i ogień, wtedy to panna młoda wypowiadała słowa Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia ( gdzie Ty Gajus, tam ja Gaja).Narodziny dziecka były najważniejszym wydarzeniem w życiu rodziny. Zaraz po urodzeniu kąpano noworodka i składana go u stóp ojca. Jeśli ojciec podniósł je, uznane było one za prawowite. W dziesiątym dniu życia dziecko otrzymywało imię. Nazwisko obywatela rzymskiego początkowo było dwuczłonowe, w okresie rzeczypospolitej i później składało się z trzech części: imienia, nazwiska rodowego i przydomka. Liczba imion rzymskich była niewielka (kilkanaście), dlatego nie wahano się zastępować ich skrótami np. Marcus – M., Quintus – Qu. Wychowanie dzieci i młodzieży Zarówno chłopcy jak i dziewczęta rozpoczynali edukację w siódmym roku życia. Dzieci uczyły się pod kierunkiem nauczyciela domowego, którym zwykle był wykształcony niewolnik, bądź też uczęszczały do szkoły. Dziewczęta w rodzinach zamożniejszych uczyły się w domu. Ostatecznie zorganizowany system edukacji obejmował trzy stopnie. Podczas pierwszego etapu, nauczyciel nazywany litteratorem w dość prymitywny sposób uczył czytać i pisać. W tym samym czasie calculator nauczał prostych rachunków. W Rzymie przykładano wielką wagę do znajomości tabliczki mnożenia, należało ją dobrze opanować, dlatego uczniowie powtarzali działania chórem za nauczycielem. To chóralne wygłaszanie działań dokuczało mieszkańcom Rzymu, którzy skarżyli się na hałasy i głośne recytowanie dobiegające ze szkół już wczesnym rankiem. Następnym stopniem nauczania było kształcenie pod kierunkiem nauczyciela zwanego gramaticus. Gramatyk musiał doskonale orientować się w literaturze greckiej i rzymskiej, znać historyków i zasady gramatyki, i swoją wiedze przekazać uczniom. Kolejnym etapem było uzyskanie wykształcenia retorycznego pod kierunkiem retora. Nauka ta polegała na zaznajomieniu się z zasadami wymowy i wygłaszaniu fikcyjnych mów z określonych tematów. Synowie zamożnych Rzymian uzupełniali swoje wykształcenie za granicą, np. w Atenach lub na wyspie Rodos, gdzie kształcili się w wymowie u retorów lub pogłębiali wiadomości z filozofii. Domy rzymskie Już od wczesnych godzin porannych ulice miast rzymskich wypełniał tłum ludzi, spieszących do pracy, szkoły, urzędów lub zwyczajnie udających się na przechadzkę. Biedota miejska mieszkała w ubogich chatach bądź w wynajmowanych pomieszczeniach w domach czynszowych. Takie wysokie kamienice były budowane szybko, niedbale i często ulegały zawaleniu lub padały pastwą ognia. Piętra domu wystawały poza parter w stronę ulicy, dlatego Cycero mówił o Rzymie jakby zawieszonym w powietrzu na piętrach domów. Nic więc dziwnego, że biedniejsi mieszkańcy miasta unikali przebywania we własnych, tandetnie wykonanych domach i cały dzień spędzali w mieście, oferującym im przeróżne rozrywki. Inaczej wyglądała sytuacja jeśli chodzi o bogatych patrycjuszy. Ci mieszkali w luksusowych domach, otoczonych wspaniałymi ogrodami, gdzie mogły znajdować się zwierzyńce i fontanny. Ich wille były urządzone z wielkim przepychem. Domy rzymskie składały się z trzech części: przedniej, środkowej, która była całkowicie pokryta dachem i z otwartego, otoczonego kolumnami perystylu. Perystyl, w którym znajdowała się sadzawka z rybami, ozdabiano malowidłami, sadzono w nim rośliny; pod perystylem znajdowała się piwnica. Role hallu reprezentacyjnego pełniło atrium, życie rodzinne skupiło się w perystylu i otaczających go pokojach. Pomieszczenia wokół atrium były zamieszkiwane przez niewolników. Ubiory Najważniejszym elementem codziennego stroju Rzymianina była tunika, czyli swego rodzaju koszula złożona z dwóch wełnianych kawałków, sięgająca do połowy łydek, bez rękawów albo z rękawami krótkimi, w kolorze białym. Tunik z długimi rękawami zaczęto używać w III w.n.e., co poprzedni było uznawane za przejaw zniewieściałości. Za strój “w złym tonie” dla mężczyzny uważano także tunikę bardzo długą, sięgającą kostek (aby uzyskać odpowiednią długość tuniki, ściągani ja paskiem i wyrzucano ją nad pasek). W zależności od pełnionego urzędu tuniki były ozdabiane i haftowane w różny sposób ( np. tuniki ekwitów miały dwa przetykane purpurowe pasy na przodzie). Tunikę nosiło się w domu, jej uzupełnieniem była toga, którą trzeba było założyć, gdy wychodziło się na ulicę. Togę tworzył pas wełnianego materiału o szerokości ok.2,70 –3 m i długości 5-6 m, o zaokrąglonych końcach. Właściwe ułożenie togi wymagało niebywałego kunsztu i wprawy, dlatego zajmowali się tą czynnością specjalni niewolnicy – garderobiani. Podział społeczeństwa rzymskiego ze względu na posiadany majątek Arystokracja Nobilowie Ekwici Publikanie Chlopi Wyzwoleńcy na grupy o róznych uprawnieniach Niewolnicy Obywatele Ludnośc prowincji Patrycjusze Latynowie Plebejusze Sprzymierzeńcy Monety rzymskie Państwo rzymskie stworzyło doskonałe warunki do wymiany handlowej wewnętrznej i zewnętrznej dzięki utworzeniu jednolitego systemu monetarnego. Monety rzymskie były wysoko cenione również poza granicami imperium wśród ludów, które nie miały własnego systemu pieniężnego, a przyjmowały i chętnie gromadziły rzymskie monety. Pieniądze rzymskie były obiektem wymiany handlowej - przynajmniej dla starszyzny plemiennej. Rzymianie wyróżniali kilka rodzajów monet, które miały swoje odpowiedniki w mniejszych nominałach. Wśród nich znajdował się: - aureus – moneta złota, której równowartością było 25 drachm lub 25 denarów, - drachma, denar i obol, które były monetami wykonanymi ze srebra, przy czym drachma i denar odpowiadały sobie co do wartości, a ich waga wynosiła 3,9 g, - chalk, as, kwadrant, które były monetami z brązu, - quadrans, wykonany z miedzi, który stanowił 1/64 denara, - stater, czyli srebrna moneta grecka, której równowartość stanowiły cztery drachmy. Starożytni rzymianie posługiwali się także srebrnikami. Były to kawałki srebra, którymi posługiwano się tak, jak monetami. Taka forma płatności dotyczyła jednak tylko osób innej nacji niż rzymska. Srebrnikami zapłacono miedzy innymi Judaszowi za zdradzenie Jezusa. Srebrniki nie są jedynymi pieniędzmi, które wymieniane są w polskich przekładach Nowego Testamentu, jako forma płatności. Jest tam również mowa o groszu, który odpowiadał kwadrantowi, czyli ¼ asa. Wymienia się też pieniążek, będący odpowiednikiem greckiej monety lepton i rzymskiej monety minutum - najmniejsze monety z brązu (około 1,55 g) mające Rodzaje monet System trójmetalizmu W czasach Augusta ukształtował się system trójmetalizmu, który przetrwał aż do końca II w. W jego skład wchodziły: Monety złote (złoto najwyższej próby): - złoty (aureus) - 100 sesterców (400 asów). Monety srebrne (srebro, później stopy srebra z miedzią i cyną): - denar (denarius = deni asses) - 4 sesterce (10 asów). - kwinar (quinarius = quini asses) - 2 sesterce (5 asów). - sesterc (sestertius = semi terius) - 2,5 asa; od III w. pne Rzymianie podawali sumy pieniężne w sestercach (wcześniej w asach). Monety miedziane (miedź albo jej stopy brąze i mosiądze): - as; w czasach Cesarstwa synonim niskiej wartości (Assis est.). - triens - 1/3 asa. - kwadrans - 1/4 asa. - sekstans - 1/6 asa. - uncja - 1/12 asa. Armia Liczyła 25- 30 legionów. W skład legionu wchodziło 6tys. ludzi. • Armia stała, • Legion składał się z: • coroczna mobilizacja mężczyzn 30 manipułów, czyli 3000 w wieku 17-46lat, ciężkozbrojnych piechurów (ich uzbrojenie to: długie • powołany miał obowiązek włócznie, tarcze, skórzane stawić się z własnym pancerze, żelazne miecze), uzbrojeniem, 1200 lekkozbrojnych (ich • dyscyplinę utrzymywano uzbrojenie to: krótkie poprzez kary cielesne i oszczepy, lekkie plecione nagrody. tarcze, skórzane hełmy), 300 jeźdźców, rzemieślników. Religia Rzymianie byli politeistami, ich wierzenia wywodziły się kultów indoeuropejskich (kult nieba i zjawisk atmosferycznych - Jupiter, kult ogniska domowego - Westa). Wierzono w bezosobowe bóstwa (numina), które pojawiały się w każdym działaniu (kiełkowanie ziarna, błysk gromu, stan bydła) określane jedynie nazwą czynności. Kult o charakterze magicznym miał na celu pozyskanie przychylności lub unieszkodliwienie ich mocy.Rzymianie starali się zachować harmonię między światem ludzi i bogów przez przestrzeganie praw moralnych. Prośbę wobec bóstwa wzmacniano podjęciem wobec nich zobowiązania i ścisłym przestrzeganiem jego wypełnienia. Obrzędy miały charakter społeczny. W imieniu państwa sprawowane były przez odpowiedniego urzędnika, w imieniu rodziny czynił to ojciec. Jednostka jako część społeczności korzystała z dobrodziejstw kultu. Rzymianie czcili również przodków. Wierzyli w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. W miarę wzrostu terytorialnego państwa przyłączano do kultu rzymskiego bóstwa innych narodów latyńskich (np. sabińskiego Kwirynusa, westalki). Etruskowie pozostawili trwały ślad w postaci triady kapitolińskiej (Jowisz, Junona, Minerwa), kultu Saturna, Juturny i Wolturna oraz sztuki sakralnej wróżby, walk gladiatorów w czasie obrzędów pogrzebowych, jak też wprowadzenia masek zmarłych.Hellenizacja religii rzymskiej rozpoczęła się od przejęcia w czasach Tarkwiniuszy (Tarkwiniusz Stary, Tarkwiniusz Pyszny) greckich ksiąg sybillińskich (Sybilla). Greckie bóstwa zostały utożsamione z rzymskimi, przy czym zachowano stare, rodzime nazwy. Przyczyniło się to do dalszej antropomorfizacji rzymskiego panteonu. Nowe bóstwa (jak Apollo, Polluks czy Herkules) otrzymały liczne świątynie.W czasie wojen punickich została ustanowiona dwunastka rzymskich bogów na wzór bóstw olimpijskich (Jowisz, Junona, Neptun, Minerwa, Mars, Wenus, Apollo, Diana, Wulkan, Westa, Merkury, Ceres). Wiele dawnych rzymskich bóstw zostało zapomnianych. Pojawiły się również kulty bóstw uosabiających cnoty i ideały (np.: Pietas - "pobożność", Konkordia "zgoda", Wictoria - "zwycięstwo" itp.).Przejmowano jedynie te obrzędy, które były zgodne z rzymską tradycją i interesami państwa. Kapłani stali na straży czystości kultu, prowadzili formularze modlitw oraz wykazy dni Będąc urzędnikami z wyboru, zorganizowani byli w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (saliowie, luperkowie, fecjałowie). W kultach prywatnych ofiarnikiem był ojciec rodziny, obecność kapłana potrzebna była jedynie przy ważniejszych obrzędach. Z czasem kult rzymski uległ również częściowej hellenizacji, ponadto przemienił się pod wpływem zmian w rzymskim społeczeństwie. Filozofia Mimo, iż Rzymianie nie stworzyli własnej myśli filozoficznej (na początku II w.p.n.e.filozofowie zostali wydaleni z Rzymu na mocy uchwały senatu), nadali kierunkom greckim charakter praktyczny. •Zromanizowany stoicyzm uznawał wszystkie bóstwa za przejaw tej samej rozumnej siły boskiej, upatrywał w republice najdoskonalszy ustrój. Jego wyznawcami byli prawnicy, którym stoicka logika pomogła usystematyzować przepisy prawne, np. Mucjusz Scewola, Seneka, cesarz-filozof Marek Aureliusz. •Epikureizm stał się wiarą w postęp ludzkości i potęgę umysłu ludzkiego. W okresie wojen domowych i niepewności życia codziennego propagowano hasło „żyj w ukryciu i ciesz się chwilą” (Horacy). Literatura Literatura, która powstała w starożytnym państwie rzymskim od 240 p.n.e. do V w. n.e. (476 koniec zachodniego cesarstwa rzymskiego) ma swoje początki w anonimowej literaturze ludowej (pieśni obrzędowe, pieśni sławiące przodków i bohaterów, zaklęcia i modlitwy). Najwcześniejszymi jej zabytkami (pisanymi wierszem saturnijskim) są: pieśń saliów, carmen fratrum arvalium (pieśń kolegium kapłańskiego braci polnych) oraz napis na grobowcu Lucjusza Scypiona Barbatusa. Początków prozy należy szukać w zapiskach urzędników rzymskich - cenzorów (commentarii), które wraz z tekstami modlitw Korneliusza, kalendarzy (fasti) i zapisów bieżących wydarzeń (tzw. annales maximi - zapiski pontyfików, czyli najwyższych kapłanów) współtworzyły literaturę.Za najstarszego pisarza rzymskiego uważany jest Appiusz Klaudiusz Cekus (IV w. p.n.e.), cenzor w 312 p.n.e. i autor pierwszej opublikowanej mowy oraz zbioru sentencji. Z jego inicjatywy powstała pierwsza rzymska książka (ok. 304 p.n.e.) - kalendarz pontyfików. Zawiązkami dramatu były widowiska o charakterze religijnym, częściowo improwizowane farsy (atellana) i mimy. • Okres archaiczny (240-80 p.n.e.) • Okres cyceroński (80-30 p.n.e.) • Okres augustowski (30 p.n.e. - 14 n.e.) • Okres cesarski (I-V w.) Okres archaiczny (240-80 p.n.e.) Początek literatury łacińskiej wiąże się z wystawieniem w czasie ludi Romani tragedii i komedii greckiej (240 p.n.e.) w łacińskiej wersji Liwiusza Andronikusa, który był ponadto tłumaczem Odysei Homera, dał też początek rzymskiej liryce. Jego działalność kontynuowali Newiusz i Enniusz (przeróbki komedii greckich oraz dramaty o treści rodzimej).W tym czasie tworzył również Plaut, największy rzymski komediopisarz. Komedię uprawiał również Cecyliusz Stacjusz, a ostatnim przedstawicielem tego gatunku był Terencjusz. W II w. p.n.e. komedię opartą na wzorach greckich (fabula pallatia) wyparła fabula togata sięgająca po tematykę z niższych warstw społecznych (Titiniusz, Tytus Kwinkcjusz Atta, Lucjusz Afraniusz). Rozwijała się również tragedia o tematyce rzymskiej (Pakuwiusz, Akcjusz). Atellanę literacką uprawiali Pomponiusz i Nowiusz, a mim Laberiusz i Publiliusz Syrus.Epika, początkowo wzorowana na Odysei, została wzbogacona przez Newiusza (Bellum Punicum). Enniusz wprowadził do epopei rzymskiej heksametr (Annales). Powstała też satyra (Lucyliusz), a na przełomie II i I w. p.n.e. pojawił się epigram (Lewiusz).Pozycja polityczna Rzymu jako mocarstwa ujawniła się w początkach historiografii (Fabiusz Piktor, Cyncjusz Alimentus), dziełach pisanych jeszcze po grecku. W języku łacińskim tworzył Katon Starszy (Origines), a potem również inni historiografowie (Kasjusz Hemina, Kalpurniusz Pizon Frugi, następnie Licyniusz Macer, Eliusz Tubero i inni).Kontakty z kulturą grecką spowodowały zetknięcie się Rzymian z filozofią, pod której wpływem zaczęła się rozwijać nauka rzymskiego prawa (Publiusz Mucjusz Scewola, Marek Juniusz Brutus, Kwintus Mucjusz Scewola). Rozwój nastąpił również w sztuce wymowy (pierwsze podręczniki retoryki). Zainteresowanie budziła (pod wpływem pergameńskiego uczonego Kratesa z Mallos) również filologia. Okres cyceroński (80-30 p.n.e.) Najważniejszą postacią tego okresu był Cycero, który odegrał ogromną rolę w filozofii, wymowie i retoryce (popularyzacja głównych kierunków filozofii greckiej). Rozgrywki polityczne sprzyjały doskonaleniu się sztuki wymowy. Historiografia zajmowała się sprawami współczesnymi (pamiętniki Cezara, monografie historyczne Salustiusza, biografie Neposa).Naukę reprezentował Warron. O religii starorzymskiej napisał pracę Nigidiusz Figulus. Teorię prawa reprezentował Sulpicjusz Rufus. Poezja rzymska (tzw. neoterycy) naśladowała osiągnięcia greckich poetów epoki hellenizmu (Katullus, Helwiusz Cynna, Waleriusz Katon, Licyniusz Kalwus). Okres augustowski (30 p.n.e. - 14 n.e.) Okres zwany złotym wiekiem poezji rzymskiej. Literatura pozostawała pod opieką Oktawiana Augusta. Największym epikiem rzymskim owych czasów był Wergiliusz (Georgiki, Eneida), a znakomitym reprezentantem liryki Horacy (Carmen saeculare, Sermones, Epodi, Carmina), który wprowadził wiele nowych form metrycznych, wzorowanych na greckich utworach epoki klasycznej. Około połowy I w. powstała rzymska elegia miłosna (Gallus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz - ostatni wielki poeta rzymski). W historiografii zasłużył się Liwiusz (Dzieje). Wymowa stała się sztuką deklamacji na tematy fikcyjne (popisy retoryczne). Teorię prawa reprezentował Labeo, naukę o języku - Werriusz Flakkus. Praca największego rzymskiego architekta, Witruwiusza, zawarła całą teorię architektury antycznej. Okres cesarski (I-V w.) Literatura I i II w. pozostawała pod wpływem retoryki (zgodnie z zasadami Kwintyliana i Seneki Starszego). Retoryka była podstawą wychowania i wykształcenia. Rozwijała się filozofia o charakterze eklektycznym (np. Seneka Młodszy), ograniczająca się do zagadnień etycznych. Historiografia I w. podejmowała tematy nie związane ze współczesnością. Kremucjusz Kordus przypłacił życiem pochwałę obrońców republiki, dlatego wielu historiografów zamieniło się w panegirystów rodów cesarskich (Wellejusz Paterkulus) lub zajmowało się odległymi dziejami (Kurcjusz Rufus pisał o Aleksandrze Wielkim). Na przełomie I i II w. działał największy rzymski historyk - Tacyt i biograf - Swetoniusz. W nauce pogłębiły się tendencje do encyklopedyzmu (Celsus, Pliniusz Starszy). Działali również inni uczeni (Pomponiusz Mela - geografia, Kolumella - rolnictwo, Salwiusz Julianus - prawo, Askoniusz Pedianus - filozofia, Waleriusz Probus - filologia). Historię literatury wzbogaciły Noce attyckie Geliusza. Prozę literacką reprezentowały Satiricon Petroniusza i Metamorfozy Apulejusza. Poezja była przesycona retoryką (Farsalia Lukana, Tebaida i Achilleida Stacjusza, Argonautica Waleriusza Flakkusa). Liryką zajmował się Kalpurniusz Sykulus (naśladowca Wergiliusza), satyrą - Persjusz i Juwenalis, epigramem - Marcjalis, bajką - Fedrus. Z wszystkich rodzajów dramatu największy rozwój osiągnęła tragedia (Seneka Młodszy). Komedia została wyparta przez mim i atellanę, a od połowy I w. zaczęła się rozwijać pantomima. W III w. wydarzenia polityczne nie sprzyjały rozwojowi literatury. Historiografię reprezentował Mariusz Maksymus, poezję - Nemezjanus. Działali znakomici prawnicy: Papinian, Ulpian, Juliusz Paulus. Na przełomie II i III w. pojawili się wybitni pisarze chrześcijańscy: Minucjusz Feliks, Tertulian, Cyprian, Arnobiusz, Laktancjusz. Na przełomie IV i V w. działał pisarz i filozof Augustyn z Hippony (św. Augustyn), Hieronim ze Strydonu przetłumaczył ewangelię (Wulgata) i przyswoił Zachodowi grecką chrześcijańską myśl filozoficzną. Pojawili się pierwsi poeci chrześcijańscy (Ambroży - biskup Mediolanu, Prudencjusz). Poezję cechowała jednak w tym czasie nadmierna dbałość o formę. W IV i V w. było tylko 2 wybitnych poetów rzymskich: Klaudian i Rutyliusz Namacjanus. Retorykę reprezentował Symmachus, historiografię - Ammian Marcellinus. Zamiast twórczości oryginalnej pojawiły się kompendia, podręczniki i encyklopedie. Ostatnim wielkim dziełem nauki rzymskiej była kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana (528-534) przez Triboniana na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego. Architektura Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem, później, co było efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję Mniejszą, Syrię, Palestyną i Afrykę Północną. Architektura rzymska ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem architektury hellenistycznej i architektury etruskiej. Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów. Wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają porządek koryncki. Natomiast sami wykształcili porządek kompozytowy. Rzymianie wynaleźli również cement, który produkowali z wapna i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni. Pozwoliło im to na opanowanie techniki wyrobu zapraw i tynków. Opanowana w II wieku p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej. Z tego okresu zachowały się drogi i akwedukty, urządzenia kanalizacyjne, mosty, budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, cyrki. Przykładem budownictwa sakralnego była świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim, niestety nie zachowała się. Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami, wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym. Wzdłuż dróg powstawały nekropolie, katakumby i mauzolea np.Mauzoleum Hadriana.Budowano okazałe pałace. Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł. Budowle powszechnego użytku też przybrały monumentalne rozmiary np. Koloseum. Zaczęły powstawać łuki triumfalne. Na podbitych terenach zakładano stałe obozy wojskowe, które dały początek licznym miastom. Amfiteatr i teatr Rzymska odkryta budowla na planie elipsy lub koła, miejsce walk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, bitew morskich (naumachia). Pośrodku amfiteatru znajdowała się kolista lub eliptyczna arena wysypana piaskiem (w czasie naumachii zalana wodą), dokoła wznosiła się schodkowa konstrukcja widowni. Na zewnątrz amfiteatry wyglądały jak kilkupiętrowe budowle, ozdobione pilastrami i półkolumnami (tzw. porządek spiętrzony).W ich podziemiach usytuowane były pomieszczenia dla gladiatorów, zwierząt, magazyny itp. Najsłynniejszy amfiteatr to Koloseum - Amfiteatr Flawiuszów (z czasów Wespazjana i Tytusa). Rzymianie wznosili teatry także na terenie pLaskim. Widownia miała kształt półkola, a cały budynek osłaniał stały, drewniany dach. Przykłady amfiteatrów Amfiteatr rzymski w Meridzie (I w. p.n.e.), Hiszpania Chorwacja, Pula, amfiteatr rzymski (132,45x105 m, wys. 32,45 m, 23 tys. miejsc), 2. poł. I w. Amfiteatr rzymski w El-Jam (138x114 m., wysokość 30-metrów), 230-238, Tunezja Koloseum Pierwszy kamienny amfiteatr w Rzymie. Mógł pomieścić 50tys. widzów, a konstrukcja korytarzy i schodów zapewniała nie tylko bezpieczeństwo, ale i możliwość szybkiego wydostania się na zewnątrz. Przykłady teatrów Francja, Orange, teatr rzymski (ok. II w.) Turcja, Aspendos, teatr rzymski ( II w.) Łuki tryumfalne Łuk triumfalny jest to budowla w kształcie bramy, wzniesiona dla uczczenia i upamiętnienia doniosłego wydarzenia lub wybitnej jednostki. Budowlę dekorują zwykle napisy dedykacyjne oraz przedstawienia rzeźbiarskie związane z przedmiotami czci. Początków łuków triumfalnych należy szukać w starożytnym Rzymie, gdyż były one związane z uroczystościami triumfalnych wjazdów zwycięzców do miasta. Najstarsze (nie zachowane) budowle pochodziły z II w. p.n.e. Łuki triumfalne najszerzej upowszechniły się w czasach cesarstwa (ku czci zwycięskich cesarzy, ich dobrodziejstw, bóstw, wodzów). Najwięcej zbudowano ich w Rzymie: łuk Tytusa (81 n.e.), Septymiusza Sewera (203), Konstantyna (312), oraz na obszarze Italii (Rimini, Aosta, Ankona, Benewent). Łuki triumfalne istnieją na innych ziemiach imperium (Galia - Orange, Saint-Rémy. Hiszpania Alcántara. Grecja - Saloniki, Ateny. Afryka Północna - Timgad, Tébessa, Lambessis, Leptis Magna. Azja Mniejsza - Antalya). Przykłady łuków tryumfalnych Łuk Tytusa Łuk Hadriana Łuk Konstantyna Świątynie Panteon Rzymskie ruiny Duggi z widokiem na świątynię Jowisza Rzym, świątynia Antoniusza i Faustyny na Palatynie Świątynia Westy w Rzymie Panteon Mianem Panteonu starożytni rzymianie określali poświęconą wszystkim bogom, okrągłą świątynię, wybudowaną na Polu Marsowym w 125 roku n.e. przez Hadriana, na miejscu starszej świątyni ufundowanej w 27 roku p.n.e. przez Agryppę, która uległa zniszczeniu w pożarze w 80 roku. Ze starej świątyni zachował się tylko portyk. Panteon Agryppy miał kształt prostokątny, Hadrian natomiast zbudował świątynie na planie koła. Składała się ona z trzech części: kolumnowego portyku, prostokątnego przedsionka i okrągłej celli z kopułą.W V wieku świątynia uległa uszkodzeniu, podczas najazdu barbarzyńców. W roku 609 cesarz Fokas podarował Panteon papieżowi Bonifacemu IV, który przemianował starożytną świątynię na kościół pw. Santa Maria ad Martyres. W XIV wieku Panteon zmieniono status Panteonu i stał się on fortecą obronną. Odnowiony i przywrócony do dawnej świetności stał się dopiero w okresie renesansu. Pracami kierował wówczas Rafael. W Panteonie pochowani są miedzy innymi: Rafael Santi oraz królowie włoscy Wiktor Emanuel II i Humbert I. Panteon stanowi rotunda o średnicy 43,3 metra. Jej wysokość jest dokładnie taka sama jak średnica, a jej proporcje są idealne. Przed wejściem do świątyni znajduje się portyk z kolumnami, ułożonymi w porządku korynckim. Jest ich 16, z czego 8 ustawionych w pierwszym rzędzie. Portyk zwieńczony jest tympanonem, pod którym widniej inskrypcja. Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi 25 metrów. Kopuła Panteonu odlana jest z betonu i posiada centralnie rozmieszczony otwór o średnicy 9 metrów, który jest jedynym źródłem światłą. W środku panteonu znajdują się rzeźby z brązu, kopuła ozdobiona jest kasetonami, a w ścianach znajdują się nisze. Termy Termy, publiczne łaźnie w miastach rzymskich. Najstarsze pochodzą z II w. p.n.e., a największe z okresu cesarstwa. Termy stanowiły często wielkie kompleksy budowli z ogrodami, promenadami i portykami. Zdobiły je dzieła sztuki (malowidła, rzeźby, mozaiki). Składały się z wielu części: przedsionka, szatni (apodyteria), pomieszczeń do kąpieli suchej (sudatoria lub laconica), pomieszczeń do kąpieli gorącej (caldaria), ciepłej (tepidaria) i zimnej (frigidaria) z basenem, sal do masażu i nacierania wonnymi olejkami (unctoria), sal wypoczynkowych, magazynów. Poza budynkami w skład term wchodziły: sale gimnastyczne, boiska, stadiony sportowe, biblioteki, teatry. Do najsłynniejszych należały termy wzniesione w Rzymie przez Agryppę, termy cesarzy: Tytusa, Domicjana, Karakalli, Dioklecjana i Konstantyna. Termy budowano również w innych miastach rzymskich (np. w Efezie, Trewirze, Aleksandrii, Perge). Były często ośrodkami życia kulturalnego i towarzyskiego, miejscem wypoczynku i rozrywki. Odbywały się w nich dyskusje filozoficzne, literackie, polityczne. Z term korzystali wszyscy obywatele rzymscy, a cesarz mógł przyznać prawo do bezpłatnego korzystania z nich. Oprócz term publicznych funkcjonowały termy prywatne i miejskie (w których pobierano opłaty). Terma rzymska (rekonstrukcja) Schemat łaźni rzymskiej Rzymskie przybory toaletowe Skrobaczka służyła do czyszczenia ciała z brudu i potu. Rzymianie nacierali swe ciała wonnymi olejkami, przechowywanymi w niewielkich buteleczkach. Przykłady term Pamukkale, termy rzymskie(II/III w.) Turcja, Patara, termy rzymskie (I w.) Sztuka • • • • • Malarstwo Rzeźba Portret Relief historyczny Mozaika Malarstwo Malarstwo stanowiły głównie pejzaże, przedstawiające podbite miasta, które malowane były na planszach niesionych podczas pochodów triumfalnych. Znaczny rozwój sztuki rzymskiej nastąpił po podboju Grecji, kiedy to do stolicy Cesarstwa napłynęła spora ilość dzieł sztuki z tamtego obszaru. Sztuka rzymska narodziła się wtedy po raz drugi, tym razem pod wpływem zwyciężonych. Malarstwo okresu cesarstwa jest właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II wieku wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III wieku zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można stwierdzić, że panowały dwa style: iluzjonistyczny i późnorzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach. Rzeźba rzymska Rzeźba rzymska, rodziła się dwukrotnie. Pierwszy okres to wpływy etruskie a drugi, to czas związany z przejęciem wielu cennych dzieł greckich po podbojach dokonanych w II wieku p.n.e. Początki rozwoju rzeźby rzymskiej przyjmowane są zazwyczaj na koniec II wieku p.n.e. Wytworzone zostały na zapotrzebowanie możnych kolekcjonujących dzieła sztuki. Dla zaspokojenia stale rosnącego popytu zaczęto wytwarzać kopie mniej lub bardziej wiernie oddające pierwowzory. Początkowo kopie powstawały w warsztatach greckich, później w różnych miastach Azji Mniejszej, w końcu także w samej Italii, szczególnie po odkryciu dużych złóż marmuru w Carrarze. Kopiowano także posągi oraz tworzono z nich całe grupy wzorowane często na pojedynczych postaciach. Rzeźby te służyły przede wszystkim do dekoracji wnętrz i ogrodów. Z wzorowania się na greckiej rzeźbie sakralnej, powstała rzeźba dekoracyjna o tematyce mitologicznej. Kopiści na ogół nie podpisywali swoich dzieł. Równolegle do działalności kopistów rozwijały się dwa inne nurty tematyki rzeźbiarskiej: portret oraz relief historyczny. Wilczyca kapitolińska Portret Portret rzymski obejmuje dwie grupy rzeźb. Pierwsza z nich, to przedstawienia całych postaci, stawiane dla uczczenia ludzi zasłużonych dla kraju. Odlewy wykonywano w brązie i stawiano je na placach miejskich zwłaszcza na Forum Romanum. Później pojawiły się posągi wykonane z kamienia. W ten sposób wykonywano portrety postaci historycznych, i legendarnych, a także osób współczesnych twórcom. Ogólnie przedstawiane postacie, mimo tego, że były podobne do pierwowzorów, w dużym stopniu był idealizowane. Drugą grupą portretową były popiersia. Ich forma zmieniała się w ciągu dziejów od głowy z wycinkiem szyi do rzeźby rozciągającej się na znaczną część tułowia. Genezę powstania tego gatunku rzeźb wyprowadza się z rzymskiego obyczaju zdejmowania woskowych masek pośmiertnych, które z czasem zaczęto kopiować w kamieniu. Maski były wystawiane podczas pogrzebów a następnie eksponowane w domach. Wielkość takiej “kolekcji” świadczyła o starożytności rodu. Przywilej zdejmowania masek i tworzenie galerii przodków było dozwolone tylko dla wyższych rangą urzędników państwowych. Pozostali, często zamożni obywatele, niejednokrotnie wywodzący się z rodzin wyzwoleńców, nie mieli takich możliwości. Portrety ich w formie popiersia stawiane były w rzymskich nekropolach. Cechą charakterystyczną tych figur, podobnie jak portretów wykonywanych na podstawie masek pośmiertnych, jest realizm postaci, wierność rysom nawet z pewnym przejaskrawieniem mankamentów urody. Relief historyczny Początki rozwoju płaskorzeźby o tematyce historycznej datowane są na przełom II i I wieku p.n.e.. Przedstawienia utrwalały wydarzenia, które faktycznie rozegrały się w niedalekiej przeszłości. Twórcy starali się wiernie oddać postacie występujących osób, ich ubiór, broń, sprzęty oraz otoczenie. Postacie przedstawiano w sposób wieloplanowy. Stąd rozwijały się główne cechy rzeźby rzymskiej, takie jak: wierność faktom (historycyzm), narracyjność i iluzjonizm. Pewnym zaprzeczeniem historycyzmu było umieszczanie, często na pierwszym planie, postaci bóstw. Pełniły one rolę propagandową przekonując oglądających dzieło o słuszności dokonań i udzielanym poparciu dla osób podejmujących przedstawiane dokonania. Szczególną rolę propagandową relief historyczny zaczął pełnić z objęciem władzy przez Oktawiana Augusta. Sposób ukazywania cesarza i jego rodziny miał przyczynić się do uzasadnienia skupienia władzy w jego rękach oraz w przyszłości pozwolić na jej przekazanie swoim następcą. Stąd eksponowanie jego zasług oraz próba tworzenia legendy o boskim pochodzeniu jego rodu. Za czasów panowania Flawiuszów relief stał się bardziej malowniczy. Rzeźbiarze różnymi technikami dążyli do uzyskania bogatej gry światłocienia i iluzji głębi obrazu. Za czasów Trajana płaskorzeźba powróciła do wzorów klasycznych czerpiąc z bogatych wzorów sztuki greckiej. Płaskorzeźby o tematyce historycznej najczęściej były eksponowane na budowlach, pomnikach stawianych w miejscach publicznych. Mozaika Mozaika rzymska wzorowana na obrazie hellenistycznym Pausjasa. Muzeum w Koryncie Triumf Neptuna, mozaika rzymska II w., Muzeum Bardo, Tunezja Odyseusz (Ulisses), mozaika rzymska III w., Muzeum Bardo, Tunezja Wergiliusz, mozaika rzymska III w., Muzeum Bardo, Tunezja Rzemiosło Pod wpływem wzorców greckich, rozwijało się rzemiosło rzymskie. Wyrób naczyń z gliny i srebra związany był przede wszystkim z zapotrzebowaniem dworu, szczególny rozkwit tych dziedzin sztuki nastąpił za czasów sprawowania rządów przez Augusta i Tyberiusza. Naczynia zdobiono reliefowym wzorem o motywach mitologicznych i historycznych. Srebrne naczynia wykonywane były z podwójnej cienkiej blachy. Wewnętrzna część była gładka a zewnętrzną zdobił wytłaczany wzór.W Rzymie najpopularniejsze były naczynia gliniane. Naczynia, kielichy, miski, talerze, zdobione były wypukłymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej. Wzory wyciskane były na matrycach o wklęsłych wzorach na kole garncarskim. Była to tzw. ceramika aretyńska. Również w prowincjonalnych ośrodkach produkowano wyroby ceramiczne. Różniły się one od ceramiki aretyńskiej rodzajem gliny i technologią wykonania. Wyroby te znane są jako terra sigillata, od stempli firmowych warsztatów, którymi były sygnowane. Transport i drogi Rzymianie jako pierwsi w starożytnym świecie europejskim starali się rozwiązać problem transportu i komunikacji między poszczególnymi miastami. Ponieważ ekspansja rzymska objęła nie tylko tereny środkowej i zachodniej Europy, ale również Azji Mniejszej i wybrzeży Afryki, niezbędny był system szlaków komunikacyjnych, który ułatwiałby nie tylko poruszanie się podróżującym, ale przede wszystkim transport towarów z odległych miast, należących do Rzymu. Transport Rozbudowa sieci dróg, przyniosła także wymierne korzyści dla handlu. Przede wszystkim potaniał transport. W czasach, kiedy brakowało wygodnych szlaków komunikacyjnych, towary z odległych zakątków imperium sprowadzane były do Rzymu głównie drogą morską. Nie była to być może najłatwiejsza droga, gdyż wielokrotnie zdarzało się, że statek tonął podczas burzy, a cenny ładunek zazwyczaj szedł na dno razem ze statkiem. Transport szlakami drogowymi był o wiele bezpieczniejszy. Ponieważ drogi służyły głównie armii, podczas licznych wypraw wojennych, podróżujący i przewożący towary czuli się znacznie pewniej. Rzadziej tez zdarzały się kupcom utraty towaru. Drogi przekrój przez drogę rzymską Rzymianie wybudowali, około osiemdziesiąt tysięcy kilometrów dróg, tworząc w ten sposób sieć komunikacyjną, łączącą najbardziej odległe zakątki imperium. Drogi służyły przede wszystkim do celów wojskowych. Większość szlaków wiodła do prowincjonalnych ośrodków administracji rzymskiej, stanowiących centra cywilizacji grecko-rzymskiej na obszarach, na których dopiero rozpoczynał się proces romanizacji.Drogi rzymskie miały służyć przez wieki, dlatego na mocnych fundamentach układano nawierzchnię z twardych kamieni, która obniżała się po bokach. Dzięki tego rodzaju zabiegowi woda spływała z niej na boki, co umożliwiało korzystanie z niej przez okrągły rok. Z dróg rzymskich korzystano często jeszcze w średniowieczu. Mosty Rzymski most nad górnym Eufratem Rzym, most na Tybrze Rzym, most Ponte Fabricio na rzece Tyber
