Szkolny Program Profilaktyczny
advertisement
SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI SZKOŁY PODSTAWOWEJ im. Andrzeja Mielęckiego W KOŹMINKU ,,W świecie bez agresji, przemocy i uzależnień.” Opracowany przez rodziców na podstawie ewaluacji Szkolnego Programu Profilaktyki, dokonanej przez Zespół Wychowawczy Szkoły Podstawowej w Koźminku w maju 2014r. Zaopiniowany przez Samorząd Uczniowski. Zatwierdzony przez Radę Rodziców uchwałą z dnia ……………. Przyjęty do realizacji przez Radę Pedagogiczną uchwałą z dnia ………………. SPIS TREŚCI I. II. Podstawa prawna Wstęp III. Zasoby do prowadzenia działań profilaktycznych IV. Cele profilaktyki szkolnej V. Struktura programu VI. Proponowane rozwiązania metodyczne VII. Szczegółowa tematyka programu VIII. Tematyka spotkań z rodzicami IX. X. XI. I. Zasady działań interwencyjnych Sposoby monitorowania i ewaluowania programu Literatura pomocnicza do wykorzystania w realizacji programu PODSTAWA PRAWNA Konwencja o Prawach Dziecka Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. z późniejszymi zmianami (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r., Nr 256 poz. 2572; obowiązuje od 17 grudnia 2004 r.). Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 r. (tekst jednolity - Dz. U. z 2002r. Nr 147, poz.1231; Dz. U. z 2007r. Nr 70, poz. 473). Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2005r. Nr 179, poz. 1485 z późniejszymi zmianami: Dz. U. z 2006r. Nr 7 poz. 47 i 48; Dz. U. z 2006r Nr 66 poz. 469; Nr 120 poz. 826). Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. (tekst jednolity: Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późniejszymi zmianami) Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 r. (tekst jednolity: Dz.U. Nr 10. z 1996 r., poz. 55 z późniejszymi zmianami: 1997r. Nr 88, poz. 554 i Nr 121, poz. 770; 1999 r. Nr 96, poz.1107; 2003 r. Nr 229, poz. 2274). Ustawa o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 23 lipca 2008r. (Dz. U. z 2008r. Nr 180 poz. 1108). Ustawie o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 r. (Dz.U. Nr 111, poz. 535; z późniejszymi zmianami - Dz.U. Nr 113, poz. 731 z 1997 r., Dz.U. Nr 141, poz. 1183 z 2005 r.). 2 Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 180, poz. 1493). Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych i innych publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 46). Rozporządzenie MENiS z dnia 7 stycznia 2003 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2003 r., Nr 11, poz. 114). Rozporządzenie MENiS z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniem (Dz. U. Nr 26. z 2003 r., poz. 226). Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletniego w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych oraz młodzieżowych ośrodkach socjoterapii (Dz. U. Nr 178 z 2004 r., poz. 1833). Rozporządzenie MENiS z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, niepełnosprawnych oraz wychowania i niedostosowanych opieki dla społecznie dzieci w i młodzieży przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz. U. Nr 19 z 2005 r., poz. 167). Rozporządzenie MEN z dnia 10 stycznia 2008r. w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działania (Dz. U. z 2008 r. Nr 7, poz. 38). Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009r. Nr 4, poz. 17). Rozporządzenie MEN z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168 poz. 1324). II. WSTĘP W naszej szkole od wielu lat jest realizowany Szkolny Program Profilaktyki mający na celu niwelowanie agresji i przemocy, którą obserwowano wśród uczniów. Wszyscy członkowie społeczności szkolnej podejmowali różnorodne działania mające na celu niwelowanie agresji i przemocy. Uczniowie i nauczyciele w czasie przerw pełnili dyżury. Na godzinach wychowawczych przeprowadzane były pogadanki i zajęcia mające na celu uczenie dzieci przestrzegania obowiązujących norm 3 szkolnych, radzenia sobie z nieprzyjemnymi uczuciami oraz kultury, życzliwości i asertywności w kontaktach z innymi ludźmi. Zespół wychowawczy organizował apele edukacyjne dla uczniów oraz gazetki o tematyce dotyczącej zjawiska agresji i przemocy. Na wywiadówkach rodzice byli zapoznawani z przyczynami zachowań agresywnych wśród dzieci oraz jak należy sobie radzić z tym problemem. Podkreślano wpływ mediów na utrwalanie się zachowań agresywnych. Na podstawie wyników ankiet, rozmów, obserwacji i sondaży prowadzonych wśród uczniów, rodziców i nauczycieli zespół wychowawczy stwierdził, że uczniowie znają obowiązujące normy zachowania w naszej szkole, ale nadal zdarzają się incydenty agresji, przemocy oraz cyberprzemocy. Na podstawie analizy uwag w dziennikach stwierdza się, że występują nadal formy agresji słownej i fizycznej oraz sprawianie przykrości za pomocą Internetu bądź telefonów komórkowych. Większość uczniów wie jak należy sobie radzić z nieprzyjemnymi emocjami, ale w sytuacji konfliktów niektórzy uczniowie nadal wybierają zachowania agresywne. Większość świadków przemocy poprawnie reagują na akty przemocy, ale nadal należy doskonalić tę umiejętność. Wśród uczniów obserwuje się coraz większą fascynację komputerowymi i kontaktami na forach społecznościowych, grami kosztem autentycznych kontaktów rówieśniczych. W związku z coraz powszechniejszym dostępem do Internetu należy więcej czasu poświęcić na doskonalenie zasad etykiety i uświadomienie zagrożeń płynących z Internetu . Na podstawie obserwacji, rozmów wychowawców i pedagoga z uczniami można stwierdzić, że wielu uczniów spotyka się z uzależnieniami od alkoholu, nikotyny, narkotyków, komputera i gier komputerowych w rodzinie bądź wśród znajomych rodziców. W związku z tym zespół wychowawczy postanowił wprowadzić do SPP elementy profilaktyki uzależnień. III. ZASOBY SZKOŁY DO PROWADZENIA DZIAŁAŃ PROFILAKTYCZNYCH Samorząd lokalny zapewnia fundusze na cele profilaktyczne (dofinansowanie imprez, szkolenie kadry). W szkole pracuje pięciu nauczycieli, którzy przeszli kurs ,,Przeciwdziałanie przemocy- STOP” prowadzony przez Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Integracji Środowisk Szkolnych ,,Bliżej Dziecka”. Wszyscy członkowie Rady Pedagogicznej zostali przeszkoleni w 2014r. przez specjalistę z Centrum Edukacji i Problematyki Uzależnień Wielkopolskiej fundacji ETOH w Poznaniu Szkoła może liczyć na pomoc kościoła i rodziców. 4 IV. CELE PROFILAKTYKI SZKOLNEJ 1.Przeciwdziałanie agresji i przemocy rówieśniczej oraz domowej Cała społeczność szkolna posiada podstawową wiedzę na temat agresji i przemocy ich przyczyn i skutków, wiedzą jak radzić sobie z nieprzyjemnymi uczuciami. Świadkowie przemocy poprawnie reagują na akty przemocy. Uczniowie i rodzice znają konsekwencje prawne stosowania agresji i przemocy, wiedzą gdzie szukać pomocy w przypadku przemocy rówieśniczej i domowej 2. Zapobieganie Cyberprzemocy i uzależnieniom od gier komputerowych i Internetu 3. Elementy profilaktyki uzależnień od nikotyny, alkoholu, narkotyków i innych substancji psychoaktywnych. V . STRUKTURA PROGRAMU Program skierowany jest do uczniów, rodziców i nauczycieli. Realizatorami programu są: dyrekcja szkoły, nauczyciele i wychowawcy, pedagog szkolny, pozostali pracownicy szkoły oraz zaproszeni specjaliści. Wszyscy nauczyciele związanych z zobowiązani przeciwdziałaniem są do agresji i podnoszenia profilaktyki swych umiejętności uzależnień oraz nie stosowaniem żadnych form przemocy tak w kontaktach z uczniami, jak i innymi pracownikami szkoły. W Szkolnym Programie Profilaktyki uwzględniono pogadanki dla rodziców, którzy dla uczniów na poziomie szkoły podstawowej, są osobami znaczącymi modelującymi swoimi postawami zachowanie swoich dzieci . VI. PROPONOWANE ROZWIĄZANIA METODYCZNE Program profilaktyczny już od dawna zajmuje ważne miejsce w działaniach wychowawczych szkoły, jest związany z programem wychowawczym szkoły i programem szkoły promującej zdrowie oraz z programem zajęć wychowania do życia w rodzinie, z zajęciami edukacyjnymi, szczególnie informatyki, przyrody. Jego treści realizowane są w trakcie procesu dydaktycznego wszystkich przedmiotów, zajęć pozalekcyjnych, w trakcie uroczystości i akcji tematycznych. Poniższy program 5 profilaktyczny został wzbogacony o nowe zadania i ma na celu usystematyzowanie dotychczasowych działań Metody: - indywidualne rozmowy - wykłady i prelekcje - gry i zabawy integracyjne - praca w grupach - psychodramy - dyskusje - prezentacja filmów video - wycieczki - konkursy - apele Formy: - zajęcia edukacyjne - godziny wychowawcze - zajęcia z pedagogiem - kampanie profilaktyczne VII. SZCZEGÓŁOWA TEMATYKA PROGRAMU 1. PRZECIWDZIAŁANIE AGRESJI I PRZEMOCY RÓWIEŚNICZEJ ORAZ DOMOWEJ Cała społeczność szkolna posiada podstawową wiedzę na temat agresji i przemocy ich przyczyn i skutków, wiedzą jak radzić sobie z nieprzyjemnymi uczuciami. Zadanie Kryterium sukcesu Realizatorzy 1.Zdobywamy podstawową wiedzę Uczniowie potrafią rozpoznać zachowania wychowawcy na temat agresji i przemocy ich agresywne u siebie i innych. klas, przyczyn i skutków Wiemy co to zespół jest agresja, przemoc i znęcanie wychowawczy się oraz agresja fizyczna i słowna. 2.Poznajemy różne formy Uczniowie poznają różne formy możliwych wychowawcy klas zachowań; asertywność, uległość, zachowań, doświadczają zalet zachowań agresywność. asertywnych 3.Uczymy się asertywnie wyrażać Dzieci znają swoje prawa i obowiązki. Wiedzą, wychowawcy klas swoje poglądy i respektować swoje że wszyscy ludzie mają takie same prawa i że prawa. mogą respektować przestrzeganie swoich praw, szanując prawa innych. 4.Jak bronić się przed agresją i Uczniowie wiedzą, że mają prawo szukać wychowawcy przemocą . pomocy u dorosłych w przypadku agresji i klas, pedagog przemocy. Nie zawierają przygodnych znajomości 6 5. Radzimy sobie z Dzieci dostrzegają, że sposób wyrażania uczuć wychowawcy nieprzyjemnymi uczuciami – ma wpływ na relacje miedzy ludzkie. Poznają klas, pedagog poznajemy reduktory złości sposoby redukowania złości Świadkowie przemocy poprawnie reagują na akty przemocy. Zadanie Kryterium sukcesu Realizatorzy 1.Uświadamianie konieczności Dzieci zgłaszają wychowawcy klasy, wychowawcy klas powiadamiania osób dorosłych o nauczycielowi dyżurnemu, pedagogowi i pedagog, rzecznik aktach przemocy, prowadzenie innym osobom dorosłym incydenty związane z praw ucznia rozmów na temat spotykanych przemocą i agresją aktów przemocy. 2. Uczymy się rozwiązywania Dzieci poznają zasady postępowania wychowawcy konfliktów – prowadzimy mediacje, umożliwiające sensowne radzenie sobie z klas, pedagog, opracowywanie i udostępnianie nieporozumieniami. rodzice, wszyscy materiałów na temat rozwiązywania nauczyciele konfliktów 3. Doraźne i długofalowe Nauczyciele odwołują się do katalogu norm wszyscy reagowanie na akty przemocy – obowiązujących społeczność szkolną, nauczyciele, upowszechnianie stosowania uświadamiają dzieciom, które zachowania są wychowawcy procedury doraźnych i agresywne i, że w naszej szkole są one długofalowych interwencji niedopuszczalne. Przy pomocy dorosłych kryzysowych, dzieci mają możliwość zmiany zachowań. klas, pedagog. Uczniowie, rodzice i nauczyciele znają konsekwencje prawne stosowania agresji i przemocy, wiedzą gdzie szukać pomocy w przypadku przemocy rówieśniczej i domowej. Zadanie Kryterium sukcesu Realizatorzy 1.Uświadamianie konsekwencji Uczniowie ,rodzice i nauczyciele wiedzą, że wszyscy prawnych stosowania różnych form agresja i przemoc są niedopuszczalne, znają nauczyciele, przemocy. konsekwencje stosowania przemocy pedagog 2.Opracowywanie i Uczniowie rodzice wiedzą gdzie szukać zespół upowszechnianie materiałów pomocy w przypadku przemocy domowej wychowawczy 3.Poszerzanie wiedzy na temat Rodzice i nauczyciele znają procedurę zespół ,,Niebieskiej Karty” zakładania ,,Niebieskiej Karty” wychowawczy dotyczących radzenia sobie z przemocą domową. 7 2. ZAPOBIEGANIE CYBERPRZEMOCY I UZALEŻNIENIOM OD GIER KOMPUTEROWYCH I INTERNETU Zadanie Kryterium sukcesu Realizatorzy 1. Gazetki i audycje przez Dzieci znają zasady oglądania telewizji i wychowawcy klas, radiowęzeł na temat wpływu gier korzystania z komputera nauczyciel komputerowych i programów Uczniowie wiedzą, że programy telewizyjne i informatyki, telewizyjnych na powstawanie gry komputerowe zawierające elementy nauczyciel agresji agresji powodują powstawanie tolerancji na prowadzący agresję, wyzwalają zachowania agresywne edukację medialna 2. Uświadomienie zagrożenia Uczniowie znają zagrożenia związane z zespół uzależnieniem od gier technologią medialną wychowawczy 3. Internet zalety i zagrożenia – Uczniowie znają zasady korzystania z wychowawcy klas, zawieranie znajomości przez Internetu nauczyciel komputerowych Internet informatyki 4. Znamy i przestrzegamy zasady Uczniowie znają zasady netykiety, nie wychowawcy klas, netykiety, nie stosujemy stosują agresji przy pomocy mediów, wiedzą nauczyciel cyberprzemocy i wiemy jak sobie z gdzie szukać pomocy informatyki, nią radzić- pogadanki, bibliotekarz wyeksponowanie zasad w Internetowym Centrum Informacji Multimedialnej 3.ELEMENTY PROFILAKTYKI UZALEŻNIEŃ OD NIKOTYNY, ALKOHOLU, NARKOTYKÓW I INNYCH SUBSTANCJI PSYCHOAKTYWNYCH Zadanie 1. Kryterium sukcesu Realizatorzy Zdobywamy podstawową Rodzice i uczniowie wiedzą od Wychowawcy klas, pedagog, wiedzę na temat substancji jakich substancji można się nauczyciel przyrody psychoaktywnych uzależnić, znają ich szkodliwy powodujących uzależnienia wpływ na organizm oraz ich szkodliwego wpływu na organizm. 2. Dostarczenie wiedzy na Uczniowie i członkowie rodzin temat współuzależnienia dotkniętych uzależnieniami członków rodziny posiadają wiedzę na temat Pedagog, wychowawcy klas współuzależnienia i wiedzą gdzie szukać pomocy. 8 VIII. TEMATYKA SPOTKAŃ Z RODZICAMI 1. Zjawisko agresji, przemocy i cyberprzemocy; podstawowa tematyka i pojęcia. List do rodziców co zrobić, gdy Twoje dziecko jest ofiarą przemocy 2. Wstęp do profilaktyki przemocy domowej. Bite dzieci widzą świat inaczej.10 powodów dla których warto nie bić dzieci. Uświadamianie konsekwencji prawnych stosowania różnych form przemocy. Informacje na temat gdzie szukać pomocy w przypadku przemocy domowej. Procedura Niebieskiej Karty. 3. Wpływ programów telewizyjnych i gier komputerowych na powstawanie agresji u dzieci, przedwczesnej erotyzacji i zagrożenia uzależnieniem.10 porad dla rodziców dotyczących bezpiecznego korzystania z Internetu 4. Zagrożenia związane z przejściem do gimnazjum – wpływ grupy rówieśniczej na wchodzenie w uzależnienia od papierosów, alkoholu i narkotyków. Rola rodziców w profilaktyce uzależnienia własnego dziecka. IX. ZASADY DZIAŁAŃ INTERWENCYJNYCH Problem Sposoby rozwiązywania problemów wychowawczy 1.Zachowania agresywne ( bicie, Interwencja doraźna – reagujemy na każdy incydent 1. poniżanie, Opisanie zjawiska, nazywanie problemu w stosunku do dziecka zachowującego się agresywnie wulgarne 2. Zaakcentowanie dziecku swojego sprzeciwu słownictwo) 3. Powołanie się na normy 4. Podanie powodów do zmiany zachowania 5. Powiedzenie dziecku o swoich odczuciach 2. Przemoc i Działania długofalowe znęcanie się nad 1. Reagujemy na każdy incydent przemocy, tworzymy front dorosłych słabszymi i 2. Przekazujemy informację wychowawcy klasy młodszymi 3. Wychowawca każdą sytuację rozpatruje bardzo rzetelnie i gruntownie kolegami, - Ze sprawcami i ofiarami rozmawia osobno wyłudzanie - Z każdym ze sprawców prowadzi rozmowy oddzielnie pieniędzy - Spisuje zeznania świadków - Prowadzi zapis całej interwencji co się wydarzyło, jakie metody zostały zastosowane, jaki jest rezultat 4. Wychowawca zawiera kontrakt ze sprawcą - Opisuje krótko, co zaszło - Określa swój stosunek do zdarzeń - Odwołuje się do norm - Przedstawia cel rozmowy 9 - Wysłuchuje aktywnie relacji sprawcy - Wzbudza empatię u sprawcy - Pokazuje wpływ zachowania - Przypomina obowiązujące normy - Poszukuje wspólnie ze sprawcą rozwiązań - Spisuje kontrakt - Informuje o konsekwencjach niedotrzymania kontraktu i sposobie na uczucia i położenie ofiary wprowadzania ich w życie - Umawia się na następne spotkanie - Prowadzi cykle rozmów aż do zniknięcia problemów 5. Wychowawca informuje o kontrakcie lub postanowieniach dotyczących sprawcy nauczycieli uczących w klasie ( współdziałanie z nimi w obserwowaniu zachowania sprawcy) 6. Wychowawca tworzy hierarchię rozmów - Uczeń – wychowawca - Uczeń – wychowawca – rodzice - Uczeń – wychowawca- dyrektor 7. Stosujemy hierarchię konsekwencji zgodnie z kodeksem kar 8. W drastycznych przypadkach może być wszczęte postępowanie karne 9. Wychowawca nawiązuje kontakt z ofiarą przemocy, pozyskuje jego zaufanie 3. Cyberprzemoc - Zachowuje dyskrecję - Pokazuje dziecku mocne strony, dowartościowuje je - Pokazuje dziecku, jakim zachowaniem może wzbudzać agresję - Przypomina normy i prawa jakie go chronią - Informuje dziecko o wszystkim co zamierza robić w tej sytuacji - Szuka wspólnie z dzieckiem sposobu radzenia sobie z przemocą - Szanuje odmowę dziecka i lęk, kiedy nie wskazuje sprawców - rozmowa ze sprawcą , poinformowanie o konsekwencjach stosowania cyberprzemocy - poinformowanie rodziców sprawcy o stosowaniu przez dziecko cyberprzemocy - poinformowanie dziecka poszkodowanego i jego rodziców o prawie do obrony przed cyberprzemocą. 4.Przeszkadzanie w prowadzeniu lekcji Nauczyciel prowadzący lekcje dwukrotnie upomina ustnie ucznia wpisuje uwagę do dziennika wychowawca przeprowadza z uczniem rozmowę wychowawczą i odnotowuje przy uwadze jeśli uwagi powtarzają się wychowawca wzywa rodziców do szkoły 5. Niszczenie 1. mienia szkoły Rozmowa wychowawcy z uczniem, który dopuścił się dewastacji, spisuje zeznania świadków, zapisuje całą interwencję 2. Wezwanie rodziców do szkoły, poinformowanie o stracie materialnej 10 6. Opuszczanie 3. Naprawienie lub odkupienie zniszczonej rzeczy 1. Zatrzymanie przez dyżurnych, rozmowa wychowawcy z uczniami, którzy terenu szkoły opuścili teren szkoły 7. Kradzieże 2. Zwrócenie uwagi na grożące niebezpieczeństwo 3. Przedstawienie na godzinie wychowawczej problemu 4. Powiadomienie rodziców w przypadku powtarzania się sytuacji 1. Rozmowa wychowawcy ze sprawcami 2. Zwrócenie właścicielowi skradzionej rzeczy lub jej odkupienie 3. Wezwanie rodziców do szkoły, rozmowa wychowawcy ze sprawcą i z rodzicami 8.Palenie 1. Rozmowa wychowawcy i pedagoga z uczniem. papierosów 2. Natychmiastowe wezwanie rodziców do szkoły. 3. Odnotowanie uwagi w dzienniku, uwzględnienie jej przy ocenianiu zachowania. X. SPOSOBY MONITOROWANIA I EWALUOWANIA PROGRAMU PROFILAKTYKI Ewaluacja monitorowaniu programu profilaktyki zaplanowanych zadań. będzie polegała Informacje na systematycznym niezbędne do ewaluacji pozyskamy przez: - rozmowy i wywiady z uczniami i rodzicami - obserwację uczniów w różnych sytuacjach - wymianę uwag, spostrzeżeń i własnych doświadczeń podczas spotkań szkolnego zespołu wychowawczego - analizę dokumentów szkolnych /dzienniki, protokoły, plany pracy/ - ankiety prowadzone wśród uczniów i rodziców - analizę wytworów pracy uczniowskiej XII. LITERATURA POMOCNICZA DO WYKORZYSTANIA W REALIZACJI PROGRAMU 1. Adamek I.:Rozwiązywanie problemów przez dzieci. Kraków, Oficyna wydawnicza,, Impuls”. 1998. 2. Baum H.: ,,Małe dzieci – dużę uczucia” Kielce, Jedność, 2002r. 3. Bąk J., Wiewióra-Pyka E:. ,,Bajkowe spotkania”. Kraków, Rubikon, 2003r. 4. Feston D. Ch., Feston M. S.: Co dzień mądrzejsze. Warszawa, Prószyński i Ska, 1999. 5. Goldstein A.: Skillstreaming. Warszawa, KARAN,2002. 6. Goldstein A., Reagles K., L.: Umiejętności chroniące. Warszawa.KARAN,2001. 11 7. Jakubowska B.,: Profilaktyka uzależnień. Program edukacyjny. Warszawa, MEN,1991. 8. ,,Jak żyć z ludźmi” Program profilaktyczny dla młodzieży Warszawa,MEN, 1988r. 9. Kołodziejczyk A.,,Program edukacyjny dla klas I-III” Warszawa, MEN, 1991r. 10. Knez R., Słonina W. M.:,,Saper, czyli jak rozładować agresję”. Kraków, Rubikon, 2002r. 11. Obuchowska. I..,,Jak sobie radzić z niechcianymi uczuciami”. Poznań, Media i Rodzina, 2001r. 12. Piszczek M.:,,Równe szanse”. Warszawa ,Wydawnictwo SEVENTH SEA. 2001r. 13. Portmann R.: ,,Gry i zabawy przeciwko agresji”. Kielce, Jedność, 2002r. 14. K. Sawicka ( red.) ,,Socjoterapia”. Warszawa, CMPPP MEN, 1998r. 15. Simm M., Wegrzyn – jonek e.: Budowanie szkolnego programu profilaktyki. Kraków, Rubikon, 2002r. 16. Stasica J.,: Zajecia relaksujące. Rozwijanie fantazji, zainteresowań i zdolności uczniów. Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2001. 17. Czasopisma - Problemy opiekuńczo – wychowawcze. Warszawa, Instytut Rozwoju Służb Społecznych - Remedium. Warszawa, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. 18. Inne materiały - Materiały do realizacji godzin wychowawczych zawarte w ,,Poradnik wychowawcy” Warszawa, Wydawnictwo Dr Josef Raabe, 2003r - Materiały do realizacji zajęć socjoterapeutycznych zawarte w ,,Trudne sytuacje w szkole podstawowej ” Warszawa, Wydawnictwo Dr Josef Raabe, 2003r 12
