Psałterz jako tekst religijny i kulturowy : z badań nad kulturą

ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Ks. R o m a » K r a w c z y k
Instytut Historii Akademii Podlaskiej w Siedlcach
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy
Z badań nad kulturą starożytnego Izraela prowadzonych
w Instytucie Historii Akademii Podlaskiej
Święty Grzegorz Wielki powiedział, że Pismo święte jest „Listem Boga do człowieka". Takim „Listem Boga" do nas są również psalmy. Powstawały przez wieki i zostały napisane przez autorów żyjących w konkretnej
społecznej i egzystencjalnej rzeczywistości. Ta rzeczywistość wywarła
wpływ nie tylko na uwarunkowany społecznie i kulturowo sposób wyrażania myśli przez autorów psalmów, ale także na ich oceny, świat wartości,
przeżywanie problemów życiowych. Trzeba nadto uwzględnić fakt, że
struktura literacka, a przede wszystkim treść poszczególnych psalmów, nie
były czymś statycznym, utrwalonym raz na zawsze w niezmienionej formie,
ale ulegały reinterpretacji w zależności od zmieniających się okoliczności
(historycznych, kultowych) do których były adaptowane. Dlatego poznanie
środowiska kulturowego, w których psalmy powstawały, ich struktury literackiej oraz gatunków literackich, jakimi posłużyli się autorzy, jest nieodzowne dla właściwego zrozumienia treści psalmów, a przede wszystkim skierowanego do nas za ich pośrednictwem boskiego orędzia. Bo przecież
psalmy to „List Boga"; sam Bóg przemawia w psalmach ludzkimi słowami.
To wszystko, co składa się na treść owego boskiego orędzia jest skierowane
do nas, nawiązuje do naszych skomplikowanych sytuacji życiowych
i oświetla je światłem Objawienia. Zgodnie z tym, co wyżej powiedziano
jest zrozumiałe, że dopiero analiza zbioru psalmów jako tekstów kulturowych osadzonych w konkretnej rzeczywistości historycznej (I) pozwala
rozpoznać je jako teksty religijne (II) i w ten sposób dotrzeć do zawartego
w nich Słowa Bożego aktualnego dla wszystkich ludzi wszystkich czasów'.
I. Psalmy jako tekst kulturowy
1. Tytuły, autorstwo, czas powstania
Zacznijmy od podstawowych wiadomości o tytułach, autorach i czasie
powstania psalmów. W Biblii hebrajskiej Psałterz nosi tytuł: Tehillim, to jest
1
Podręcznikowe wiadomości o Psałterzu zawierają Wstępy do Biblii Poznańskiej i Biblii
Tysiąclecia, komentarze do Psałterza: S. Łach, Księga Psalmów, Poznań 1990; W. Borowski,
Psalmy. Komentarz biblijno-ascetyczny, Kraków 1983; J.W. Rosłon, Zammeru maskil. Filologiczny komentarz do Księgi Psalmów, Warszawa 1985 oraz introdukcja do Psałterza: L.
Stachowiak, Księga Psalmów, [w:] Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 347-383.
4
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy...
„hymny" ale nazwa ta odpowiada tylko niektórym psalmom. Najczęściej
pojawia się termin „mizmor", tytuł sugerujący akompaniament muzyczny.
W tłumaczeniu greckim Starego Testamentu Psałterz nosi nazwę „Psalmoi"
to jest „Psalmy". Słowo „psalm" (gr. psalmos, łac. psalmus) oznacza pieśń
śpiewaną przy wtórze instrumentu strunowego (gr. psalterion - instrument
strunowy).
Numeracja psalmów jest w LXX i Vg nieco inna niż w tekście hebrajskim, ponieważ niektóre psalmy podzielono lub połączono. I tak, Biblia
grecka i Vulgata łączą Ps 9 i 10 oraz Ps 114 i 115, ale dzielą na dwa Ps 116
i Ps 147.
Tytuły poszczególnych psalmów (35 spośród nich nie posiada ich
wcale) zawierają imię autora (rzeczywistego lub domniemanego), okoliczności powstania lub uwagi liturgiczno-muzyczne. Trudno ustalić, które
z tych tytułów są pierwotne, a które dodano lub uzupełniono później w celach liturgicznych. W tytułach wielu psalmów jest wymienione imię Dawida
(w TM 73 x, w LXX 83 x). Często podane są także okoliczności, w których
Dawid miał się modlić słowami danego psalmu (np. Ps 51, 1-2: „Psalm Dawida, gdy po jego grzechu z Batszebą przybył do niego prorok Natan").Oprócz Dawida w tytułach innych psalmów wymienione są imiona:
Asafa (12 x), Korachitów (11 x), Salomona (2 x), Mojżesza (1 x), Hemana
(1 x) i Etana (1 x). Dawidowi - poza psalmami, w których wymienione jest
jego imię - przypisano również te psalmy, które nie mają żadnego tytułu.
Tradycja chrześcijańska nazwała księgę psalmów „Psałterzem Dawida".
Wpłynęło na to wiele czynników. Najpierw fakt, że najwięcej psalmów
w swoich tytułach przypisuje autorstwo Dawidowi. Następnie, takie było
przekonanie tradycji izraelskiej. Księgi historyczne Starego Testamentu
wspominają o talencie muzycznym i poetyckim Dawida (1 Sm 16,18-23;
18,10; 2 Krn 7,6) i przytaczają także kilka innych pieśni jako ułożonych
przez Dawida (np. 2 Sm 1,19-27; 3,33-34; 22; 23,1-7). Również Nowy Testament wymienia Dawida jako autora psalmów (Mt 22,43-45; Dz 2,24-28
i Rz 4,6-8; 11,9n). Wymienione przesłanki pozwalają przyjąć, że niektóre
psalmy mogą rzeczywiście pochodzić od Dawida, natomiast większość
psalmów jest dziełem wielu autorów pochodzących z różnych okresów
i z różnych środowisk, także z okresu przed Dawidem2. Dokładne określenie
kim byli ci autorzy, jest niemożliwe. Ogólne określenie psalmów jako „Psałterza Dawidowego" uwydatnia jedynie wielką rolę Dawida w powstaniu
2
Znaczna część psalmów pochodzi z okresu królów. Wpłynęły na to reformy religijne tego
okresu, które sprzyjały rozwojowi kultu oraz tworzeniu pieśni religijnych związanych
z kultem. Ale w Psałterzu znajdujemy też psalmy z okresu niewoli babilońskiej oraz z czasów po niewoli. W tym okresie dokonywano też reinterpretacji psalmów dostosowując je
do aktualnych wydarzeń historycznych.
Ks. Roman Krawczyk
5
księgi psalmów.
Tytuły psalmów nie należą do ich tekstu pierwotnego, lecz są uwagami dodanymi przez późniejszych redaktorów; kiedy się to stało - nie wiadomo. W każdym razie zostały dodane bardzo wcześnie, o czym świadczy
choćby to, że już tłumacz LXX niektórych z nich nie rozumiał, a w niektórych przypadkach sam od siebie dodawał jakiś tytuł. Stąd w LXX liczba
psalmów opatrzonych tytułem jest "większa niż w TM, natomiast brak w niej
niektórych tytułów, które ma TM. Niektóre psalmy są nazwane „pieśniami",
a określenie to poprzedza każdy utwór z grupy psalmów noszących nazwę
„pieśń stopni" (Ps 120-134). Pieśni te nazywa się też „pieśniami wstępowań" lub „pieśniami pielgrzymów" (łac. psalmi graduales). Według jednej
interpretacji nazywano je tak, ponieważ były śpiewane przez pielgrzymów
zdążających, „wstępujących" pod górę do świątyni w Jerozolimie z okazji
świąt Paschy, Pięćdziesiątnicy i święta Namiotów. Według innej interpretacji były śpiewane przez wygnańców, gdy wracali do ojczyzny z niewoli
babilońskiej po edykcie Cyrusa. Jeszcze inni uważają że termin „stopnie"
nawiązuje do specyficznej budowy literackiej tych psalmów: poszczególne
wiersze tych psalmów podejmują często ostatnie słowa wiersza poprzedniego (por. Ps 120, 2-3.5.6.7; Ps 121,1.3.4.7.8. itd).
2. Struktura literacka
Drugim ważnym zagadnieniem ważnym dla interpretacji psalmów jest
problem struktury literackiej psalmów. Kanoniczny zbiór psalmów Biblii
Hebrajskiej obejmuje 150 utworów. Nadto znany był jeszcze szereg innych
psalmów niekanonicznych. Na przykład LXX wymienia Ps 151, a zwój
psalmów znaleziony w Qumran poza nim wymienia jeszcze kilka dalszych
pieśni tego typu.
Niektóre psalmy przekazano w Psałterzu z nieznacznymi zmianami
dwukrotnie (np. Ps 14 i Ps 53), inne złożone są z części dwóch innych (np.
Ps 108 = Ps 57,8-12 + Ps 60,7-14), jeszcze inne stanowią całość (np. Ps 42
i Ps 43).
Psałterz nie zawiera tematycznie uporządkowanej struktury poszczególnych psalmów. Spotykamy w nim zestawione obok siebie psalmy o bardzo zróżnicowanej tematyce: hymn pochwalny obok skargi, prośbę obok
wskazań moralnych, psalm pokutny obok pieśni dziękczynnej itp. Nadrzędnym celem redaktora (czy redaktorów) Psałterza było zachowanie integralnej całości tekstów, a nie uzgadnianie treści czy tematyczne uporządkowanie.
Psałterz jest podzielony - na wzór Pięcioksięgu3 - na pięć ksiąg o nie3
Autorzy doszukują się także innych kryteriów, na podstawie których dokonano podziału;
mogło nimi być użycie imion Bożych (zbiór,jahwistyczny", „elohistyczny"), imion autorów
6
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy..
równej objętości: Ps 1-41; Ps 42-72; Ps 73-89; Ps 90-106; Ps 107-150. Każdy a tych części kończy się doksologią. Ps 41: „Błogosławiony Jahwe, Bóg
Izraela". Ps 72: „Błogosławione na wieki chwalebne Jego imię". Ps 89:
„Niech będzie błogosławiony Jahwe na wieki". Ps 106: „Błogosławiony
Jahwe, Bóg Izraela". Ps 150 można uważać za doksologię zamykającą cały
psałterz.
Psalmy zostały napisane zgodnie z zasadami hebrajskiej poezji lirycznej. Cechuje ją przede wszystkim rytmika, co wynika z jej związku z muzyką i tańcem. Zasadniczą jednostką poematu hebrajskiego jest wiersz, który dzieli się na dwa, rzadziej trzy lub więcej członków, czyli stychów. Drugą
charakterystyczną cechą poezji biblijnej jest paralelizm członków, który polega na tym, że pomiędzy stychami wiersza zachodzi odpowiedni stosunek
treści. Paralelizm ów może być:
a) synonimiczny, gdy drugi człon powtarza innymi słowami treść członu
pierwszego (np. Ps 8,5).
b) antytetyczny, gdy człon drugi jest przeciwstawieniem członu pierwszego (np. Ps 20,9).
c) syntetyczny, gdy myśl członu pierwszego jest w drugim członie rozwinięta (np. Ps 9,18).
W kilku psalmach jest zastosowany tzw. akrostych polegający na tym,
że poszczególne wiersze rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu (Ps 9,
10, 25, 34, 37, 111, 112, 119, 145). Sens takiej struktury nie został do dziś
jednoznacznie wyjaśniony. Dopatrywano się w niej nawet racji magicznych.
„Najprawdopodobniej - pisze S. Łach - tego rodzaju budowa miała na
względzie cele dydaktyczne i mnemotechniczne"4. W tych psalmach, w których występuje refren, widoczny jest podział utworu na strofy. Ponadto tytuły niektórych psalmów zawierają uwagi dotyczące sposobu wykonywania
danej pieśni (Ps 9,46,53), są one jednak dla nas niezrozumiałe, podobnie jak
niejasne jest znaczenie wyrazu „sela" umieszczanego w niektórych psalmach po pewnych wierszach (Ps 3, 4, 9, 20, 21, 24, 32 itd). Prawdopodobnie jest to używane w kulcie techniczne określenie oznaczające „pauzę",
zamknięcie części psalmu, podobnie jak wyrażenie Higgajon (Ps 9,17).
3. Gatunki literackie
Dla właściwej interpretacji treści i orędzia poszczególnych psalmów
istotne jest rozpoznanie ich gatunków literackich. Mowa ludzka ma bowiem
mnóstwo „sposobów" czyli gatunków wyrażania prawdy, a każdy z nich
domaga się stosowania interpretacji właściwej dla danego gatunku. Prawdę
(zbiór „Dawidowy"), albo rodzaje literackie utworów (np. psalmy królewskie albo tzw, psalmy „stopni" albo „wstępowań" (Ps 120-134).
4
S. Łach, dz. cyt, s. 58.
Ks. Roman Krawczyk
7
można wyrazić w formie opisu historycznego (historii prawdziwej lub zmyślonej), przypowieści, sentencji, aforyzmu, bajki, satyry itp.5 Psalmy pod
względem literackim można podzielić na dwie wielkie zasadnicze grupy, to
jest na pieśni pochwalne i błagalne. Modlitwie dziękczynnej bowiem towarzyszy z reguły również uwielbienie, błagalna zaś zawiera także skargę,
a często również wyrazy ufności. Postawy uwielbienia, dziękczynienia, ufności, skargi wzajemnie się przeplatają, jednak pewne elementy charakterystyczne dla tych postaw pozwalają podzielić psalmy na kilka różniących się
strukturą literacką grap. Najczęściej psalmy dzieli się ma pięć grap6:
I. Hymny:
a) hymny właściwe: (8, 19, 29, 33, 100, 103, 104, 111, 113, 114, 117,
145, 146, 148, 149, 150).
b) psalmy o królowaniu Jahwe: (47, 93, 96, 97, 98, 99).
c) pieśni o Syjonie: (46, 48, 76, 84, 87,122).
II. Lamentacje:
a) lamentacje jednostki: (5, 6, 7, 13, 17, 22, 25, 26, 28, 31, 35, 36, 38,
39, 42, 43, 51, 54, 55, 56, 57, 59, 61, 63, 64, 69, 70, 71, 86, 88, 102,
109, 120, 130, 140, 141, 142, 143).
b) psalmy ufności jednostki: (3, 4,11, 16, 23, 27, 62,121, 131).
c) lamentacje narodu: (12, 44, 58, 60, 74, 77, 79, 80, 82, 85, 90, 94, 106,
108, 123, 126, 127).
d) Psalmy ufności narodu: (115, 125, 129).
III. Dziękczynienia:
a) dziękczynienie jednostki: (9, 10, 30, 32, 34, 40 (w,2-12), 41, 92, 107,
116, 138).
b) dziękczynienie narodu: (65, 66, 67, 68,118, 124).
IV. Psalmy królewskie: (2, 18, 20, 21, 45, 72, 89, 101, 110, 132, 144).
V. Psalmy dydaktyczne:
a) mądrościowe: (1, 37, 49, 73, 91,112,119, 127, 128, 133,139).
b) historyczne: (78, 105).
c) upominającej 14, 50, 52, 53, 75, 81, 95).
d) liturgiczne: (15, 24, 134).
Biblia Jerozolimska wyróżnia w Psałterzu cztery rodzaje literackie:
hymny, lamentacje (grupowe i indywidualne), dziękczynienia oraz gatunki
5
Konstytucja Apostolska o Objawieniu Bożym tak stwierdza na ten temat: „Musi więc komentator szukać sensu, jaki hagiograf w określonych okolicznościach, w warunkach swego
czasu i swej kultury zamierał wyrazić i rzeczywiście wyraził przy pomocy rodzajów literackich, których w owym czasie używano" (nr 12).
6
Tak S. Łach, dz. cyt., s. 59. Podobnie S. Potocki, Psalmy modlitwą ludu Bożego Starego
i Nowego Testamentu, [w:] Liturgia uświęcenia czasu, pod red. W. Swierzawskiego, Kraków
1984, s. 128-130.
8
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy.
skażone i formy mieszane7. Jako osobną grupę wyszczególnia się nieraz
„psalmy pielgrzymów"8 (Ps 120-134). W tychże psalmach zawarte są jednak elementy treściowe typowe dla innych gatunków psalmów (hymnów,
psalmów lamentacji, ufności, dziękczynienia, psalmów mądrościowych).
Nie na jednoznacznej opinii co do przyporządkowania konkretnych
psalmów do poszczególnych gatunków literackich. Wynika to, jak już
wspomniano, z przeplatania się zróżnicowanych tematycznie motywów. Na
przykład są lamentacje, które następują po ufnej modlitwie (Ps 27,31), lub
po których następuje pieśń dziękczynna (Ps 28,57). Warto tu wspomnieć
charakterystyczny Ps 89, który zaczyna się jak hymn, w dalszej części zawiera proroctwo, a kończy się lamentacją. Z kolei Ps 119 jest hymnem na
część Prawa, ale także lamentacją indywidualną z elementami charakterystycznymi dla psalmów mądrościowych.
W każdym z wymienionych wyżej pięciu gatunków literackich psalmów można wyróżnić pewne swoiste cechy formalne i treściowe charakterystyczne dla danego gatunku.
Hymn zaczyna się wezwaniem do wielbienia Boga, wymienia przyczyny tego wielbienia, to jest cuda dokonane przez Jahwe w przyrodzie lub
w historii Izraela, w której Jahwe objawiał się jako troskliwy opiekun swego
narodu. Zakończenie hymnu stanowi częściowe lub całkowite powtórzenie
wprowadzenia albo rekapitulacja motywów chwalenia Jahwe, nieraz słowa
skargi lub przekleństwa przeciw tym, którzy Boga nie chcą chwalić. Niekiedy hymn kończy się samym alleluja (Ps 113,9; 148,14).
Lamentacje (albo swpltkaeje) występują w formie lamentacji indywidualnych lub grupowych. W odróżnieniu od hymnów lamentacje nie
głoszą chwały Jahwe, ale zwracają się do Niego z jakimś błaganiem.
W osnowie lamentacji autorzy przedstawiają Bogu tragiczną sytuację błagających o ratunek, a czynią to za pomocą metafor, na ogół nie pozwalających
określić konkretnych historycznych okoliczności powstania danej modlitwy.
Owe metafory mówią o wodach przepaści, pułapkach śmierci, nieprzyjaciołach czy zwierzętach, które zagrażają lub rozszarpują, o kościach, które wysychają lub kruszą się, o sercu, które drży z lęku. Często psalmiści narzekają
na różne choroby, które - interpretowane jako kara Boża za grzechy - wywołują szyderstwa ze strony wrogów. Przypomina się Bogu Jego dawne dobrodziejstwa albo też robi się Mu zarzuty, że stoi z daleka od cierpiącego
(Ps 10, 1-6; 22; 44; 10-27), ale są też zapewnienia o niewinności (Ps 26; 112) i wyznania grzechów (Ps 51). Lamentacje kończą się różnie: przekonaniem, że prośba została wysłuchana i dziękczynieniem, błogosławieństwem,
7
Zob. Księga Psalmów z komentarzami i marginaliami z Biblii Jerozolimskiej, Lublin 1991,
s. 2-3.
8
Charakteryzuje je dokładniej W. Borowski, dz. cyt., s. 22.
Ks. Roman Krawczyk
9
ponowieniem ufności.
Podział psałterza na lamentacje grupowe i indywidualne uzasadniony
jest przede wszystkim ich treścią. W lamentacjach grupowych błaga się Boga o ratunek i odrodzenie narodu w sytuacji tragedii, zagrożeń, klęsk dotykających całą zbiorowość izraelską. Na przykład Ps 74 opłakuje zniszczenie świątyni, Ps 137 sytuację wypędzonych do Babilonu, Ps 85 wyraża
uczucia powracających z Babilonu, Ps 106 jest generalnym wyznaniem win
narodu. Z kolei treść lamentacji indywidualnych dotyczy całego wachlarza
kłopotów jednostkowych. Wspominani często wrogowie, czyli ci, którzy
wyrządzają krzywdy i czynią zło, nie są dokładnie nazwani. Lamentacje te
zostały ułożone dla konkretnego człowieka będącego w szczególnej potrzebie i przez konkretnego autora, ale z czasem weszły do powszechnego użytku i w ten sposób jako wzory ufnej modlitwy weszły do psałterza. Warto na
koniec wspomnieć, że charakterystyczną cechą suplikacji jest to, że lamentujący zwraca się do Boga w 2 osobie liczby pojedyńczej, mówiąc do
Niego przez „Ty" (zbaw mnie, wysłuchaj mnie, otwórz Twe uszy, podnieś
się, obudź się, odpowiedz mi). Ten sposób mówienia zdradza poczucie bliskości psalmisty ze swoim Bogiem.
Psalmy dziękczynne. Główną cechą tej grupy psalmów jest dziękowanie Bogu za otrzymaną łaskę. Rzadko są to psalmy grupowe, w których
lud składa Bogu dzięki za uwolnienie od niebezpieczeństw czy za obfitość
zbiorów. Częściej występują psalmy dziękczynne indywidualne, w których
psalmista po przypomnieniu przeżytych cierpień i wysłuchania modlitwy
wyraża Bogu swoją wdzięczność9. W zakończeniu psalmu autor zwraca się
do innych i zachęca do wspólnego wielbienia Boga.
Psalmy królewskie. Psalmy te należą do różnych gatunków, nie mają
bowiem specyficznej, własnej struktury literackiej. Łączy je w jedną grupę
osoba króla z rodu Dawida oraz losy jego królestwa. Psalmy te odzwierciedlają język i ceremoniał dworu. Są wśród nich proroctwa pomyślne dla króla (Ps 2 i Ps 110), modlitwy za króla (Ps 20, 61, 72), dziękczynienie za króla
(Ps 21), modlitwy króla (Ps 18, 28, 63,101), pieśń królewska śpiewana podczas procesji (Ps 132), hymn królewski (Ps 144), pieśń weselna na zaślubiny
króla (Ps 45). Na wzór narodów ościennych przypisuje się w tych psalmach
królowi przybrane synostwo Boże i triumfalne panowanie. Niektóre z tych
psalmów, zwłaszcza Ps 2, 72, 110 podtrzymują nadzieję ludu izraelskiego
na spełnienie obietnic danych pokoleniu Dawida (por. proroctwo Natana
w 2 Sm 7 i komentarze do niego w Ps 89 i 132)10.
9
Opowiadanie psalmisty o cierpieniu i wysłuchaniu modlitwy według S. Łacha (dz. cyt., s.
62) miało miejsce przy uczcie biesiadnej, w której oprócz psalmisty, jego krewnych i znajomych, uczestniczyli także różni nieznajomi czciciele Jahwe.
10
Problem charakteru mesjańskiego psalmów królewskich tak ocenia Biblia Jerozolimska
10
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy..
Psalmy dydaktyczne. Psalmy te nie mają własnej, jednolitej struktury literackiej. Treściowo łączy je tendencja pouczająca. Jednym z naczelnych pouczeń tych psalmów jest nauka o wartości mądrości, która ujawnia
się w zachowaniu Prawa (Ps 1,2; 37,31; 119, 1). Najważniejszym zaś przykazaniem Prawa jest unikać zła i czynić dobrze (Ps 37, 27). Nagrodą za kierowaniem się dobrem jest szczęście i pokój (Ps 37,3; 112, 1), konsekwencją
zła są sądy Boże (Ps 1,4-5). Autorzy tych psalmów podzielają pogląd o retrybucji, ale dostrzegają, że nieraz bywa inaczej (Ps 73,3-6). Dojrzewa jednak myśl o pośmiertnym wyrównaniu sprawiedliwości (Ps 49,15-1 6). Aby
przekonać swoich rodaków o ciągłej, nieustającej opiece Bożej nad Izraelem, psalmy dydaktyczne nawiązują do historii przypominając wybawienie
z Egiptu, prowadzenie przez pustynię, zawarcie przymierza, pomoc przy
zdobywaniu Ziemi Obiecanej. Ale są też w psalmach dydaktycznych, podobne do nauk prorockich, zapowiedzi kar Bożych (Ps 14,52, 53, 75), krytyka bezdusznych ofiar (Ps 50) i ostrzeżenia przed zatwardziałością na wołanie Boże (Ps 95)".
4. Psalmy a kult
Problemem dyskusyjnym w biblistyce jest związek psalmów z kultem.
Że taki związek istnieje, nie ulega wątpliwości. W świątyni jerozolimskiej
oprócz kapłanów i lewitów funkcjonowali również (podobnie jak w innych
sanktuariach na starożytnym Bliskim Wschodzie) kantorzy. Z tekstów Starego Testamentu dowiadujemy się, że obchodom świąt i składaniu ofiar
towarzyszyły tańce i śpiewy chóralne (Sdz 21, 19-21; 2 Sm 6,5; Am 5,23).
Niektóre psalmy, jak widzieliśmy przypisuje się Asafowi, synom Koracha,
Hemanowi i Etanowi, a oni wszyscy - według Księgi Kronik - byli przed
wygnaniem kantorami świątyni. Wiele psalmów przypisuje się Dawidowi,
którego tradycja izraelska traktuje nie tylko jako organizatora kultu, w którym jest miejsce również dla kantorów (1 Krn 25), ale ukazuje go też tańczącego i śpiewającego przed Jahwe (2 Sm 6,5.16). Wiele psalmów zostało
opatrzonych pewnymi wskazówkami liturgicznymi i muzycznymi (np. Ps 9:
„Na melodię pieśni Mut labben"; Ps 53: „Na melodię Machalat" itd.). Pieśni
(cyt. za: Księga Psalmów z komentarzami, dz. cyt., s. 4): „Jeśli mesjanizm określić jako oczekiwanie na przyszłego króla, ostatniego, który przyniósłby ostateczne zbawienie i ustanowił
Królestwo Boże na ziemi, to żaden z tych psalmów nie jest ściśle mesjański.. Niektóre jednak
z tych dawnych pieśni królewskich, używane także po upadku monarchii i włączone do Psałterza - być może z pewnymi poprawkami lub uzupełnieniami - podtrzymywały nadzieję na
przyjście konkretnego Mesjasza, potomka Dawida. Była ona bardzo żywa wśród Żydów tuż
przed początkiem naszej ery, a chrześcijanie dostrzegli spełnienie jej w Chrystusie.
11
Stąd niektórzy autorzy wyszczególniają grupę psalmów prorocko-dydaktycznych (Ps 47;
93; 96-99), których treść zdradza pewne powiązanie z pismami proroków, szczególnie Deuteroizajasza oraz spokrewnione z tekstami prorockimi pieśni o Syjonie (Ps 46, 48, 76) o zabarwieniu eschatologicznym.
Ks. Roman Krawczyk
11
„stopni" (Ps 120-134) były śpiewane przez pielgrzymów w drodze do (lub
na stopniach) świątyni. Brakuje informacji aby dokładnie określić uroczystości lub święta, podczas których używano poszczególnych psalmów12
oraz - które gatunki psalmów miały przede wszystkim przeznaczenie liturgiczne. Na przykład jest bardzo prawdopodobne, że hymny powstały dla
uświetnienia religijnych spotkań Izraela podczas dorocznych świąt (Ps
100,4). Niektórym hymnom towarzyszył taniec kultowy przy akompaniamencie muzyki (Ps 149,3). Związek z kultem mają także dwa inne gatunki
psalmów - lamentacje dziękczynne i psalmy dziękczynne (zwłaszcza psalmy
dziękczynne grupowe).
Prawdopodobnie także psalmy królewskie i dydaktyczne związane były z kultem. Można w sumie przyjąć, że „wiele psalmów, nawet psalmy
indywidualne, zostało ułożonych dla służby liturgicznej w świątyni. Inne,
jeśli nie miały od początku takiego przeznaczenia, zostały do tego przystosowane"13. Trudno określić natomiast, do których konkretnie świąt były
psalmy stosowane jako oprawa liturgiczna. Dyskusyjnym jest pogląd, że
chodziło głównie o święto wstąpienia Jahwe na tron będące naśladowaniem
analogicznego święta sąsiednich narodów biblijnego Wschodu. Jest natomiast bardziej prawdopodobne, że chodziło o święto przymierza czy też wybraństwa Dawida i jego rodu dla narodu wybranego14, istniały również inne
uroczystości, jak: święto pielgrzymkowe, uroczystość i związane ze zwycięstwem na polu walki lub z aktami pokutnymi w okresie posuchy czy innej
narodowej katastrofy. Wszystkie pieśni opiewające te i inne fakty zostały
później przyjęte do kultu.
II. Psalmy jako teksty religijne
Każda księga Pisma Świętego ma do przekazania własne, zaplanowane przez autora danej księgi orędzie. Natomiast księga Psalmów jest niejako
streszczeniem całej teologii biblijnej. Wszystkie podstawowe biblijne treści
religijne znalazły swoje miejsce w Psałterzu. Jest zrozumiałe, że psałterz nie
zawiera usystematyzowanego wykładu teologii biblijnej. Trudno tego oczekiwać w księdze, która jest zbiorem pieśni, które ponadto były kształtowane
przez różne tradycje, służyły zróżnicowanym potrzebom liturgicznym, były
pisane lub redagowane przez wielu ludzi preferujących taki lub inny gatunek literacki. Mimo tych różnorodności w Psałterzu istnieje wspólna, pod12
Hebrajski tytuł Ps 92 przeznacza go na dzień szabatu, Ps 30 używano prawdopodobnie
w czasie uroczystości Poświęcenia świątyni, a Ps 29 według teksu greckiego śpiewano podczas święta Namiotów.
13
Biblia Jerozolimska, cyt. za: Księga Psalmów z komentarzami, s. 5.
14
Opowiada się za tym S. Łach, dz. cyt., s. 60.
12
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy..
stawowa zgodność myśli teologicznej. Daje się ona sprowadzić do dwóch
fundamentalnych tematów biblijnych - Boga i człowieka. Wszystkie inne tematy religijne Psałterza oscylują wokół religijnej wizji Boga i człowieka.
1. Bóg stwórca i zbawca15
Różne są określenia Boga w psalmach. Nieraz nosi On nazwę, którą
Kananejczycy nadawali naczelnemu bóstwu swego panteonu: El (74 razy),
Elion („Najwyższy": 22 razy). Rzadko Bóg psalmistów jest określany jako
„Wszechmocny" (2 razy) lub Eloah (4 razy). Najczęściej nosi On imię Jahwe, „Ten, który jest". Wyrażenie to nie jest - jak nieraz uważano - określeniem istoty Boga, lecz ukazuje Go jako żywego, obecnego, działającego
w naturze i historii16. Takie rozumienie Boga potwierdzają bardzo liczne
teksty Psałterza: „Będziemy opowiadać przyszłemu pokoleniu chwalebne
czyny Jahwe, Jego potęgę i cuda, których dokonał" (Ps 78,4). Psalmiści jak cała -Biblia - nie próbują definiować Boga za pomocą pojęć czy atrybutów metafizycznych. Nie pragną opisywać czym Bóg jest, lecz przedstawiają Boga działającego - Jego „wielkie czyny" (gedolot: (Ps 105) w przyrodzie
i w historii. W przyrodzie Bóg objawił się jako stwórca nieba i ziemi) „Niebiosa głoszą chwałę Boga": (Ps 19,1). Ujarzmił pierwotny chaos symbolizowany przez kosmicznych potworów: Lewiatana, Rachaba i smoków morskich (Ps 74,13-14; 89,10-11; 104, 26), wydobył krąg ziemski z odmętów
praoceanu (Ps 24, 1-2), swymi palcami utwierdził na niebie księżyc
i gwiazdy (Ps 8,4) i w ten sposób zapanował kosmiczny ład17. Na ziemi Jahwe sprawił, że zapanował cudowny porządek: morze nie śmie już przekraczać wyznaczonych mu granic (Ps 24,2), dzień i noc na przemian głoszą
chwałę Boga (Ps 19,3), a pory roku następują kolejno po sobie spełniając
w ten sposób Boski nakaz (Ps 65; 67; 126; 147). Odmiennie od kultur
wschodnich, które miały skłonność, aby Boga i naturę uważać za synonimy
(Bóg = moc kosmiczna), Bóg psalmistów jest transcendentny wobec całej
natury. Wyrażeniu tej prawdy teologiczne jako Stwórcy i Władcy świata
służyły przedstawione wyżej metaforyczne obrazy działania Boga w kosmosie. Również dlatego tak częsty jest w psalmach symbol niedostępnej „świętej góry", na której Jahwe założył swoją stolicę (Ps 87,1-2). Z owej góry
15
A. Eckmann, S. Łach, A. Tronina (red.), Obraz Boga w Psałterzu, Lublin 1982 „Studia
Teologiczne", t. 3.
16
W odróżnieniu od bogów pogańskich, którzy „są nicością" (Ps 96,5), „dziełem ludzkich
rąk" (Ps 135,5), „mają usta, ale nie mówią mają oczy, ale nie widzą, mają uszy, ale nie słyszą" (Ps 135,16-17; por. Ps 115,4 i Ps 77,13b: „Któryż z bogów jest tak wielki jak nasz
Bóg?".
17
Widać tu wyraźnie wpływ obrazów zaczerpniętych z mitologii babilońskiej czy kananejskiej ukazujących walki pomiędzy bóstwami (Marduk odnosi zwycięstwo nad Tiamat, Baal
zmaga się z morskim potworem Lewiatanem bądź uosobieniem morza Jam).
Ks. Roman Krawczyk
13
Bóg spogląda n ludzi (Ps 33, 13-14), natomiast człowiek wznosi oczy ku
górze (Ps 121,1; 123,1). Ale ten Bóg niedostępny dla ludzkich oczu, jest
równocześnie blisko każdego człowieka; stąd psalmiści, nie bojąc się antropomorfizmów, mówią często o Bogu w kategoriach cielesnych (usta oblicze, ramię, palec, oczy, uszy - odnosząc te terminy do Boga) i psychicznych
(radość, gniew, zemsta, żal, miłość, smutek). Bóg jest przyrównywany zarówno do ojca (Ps 103, 13), jak i do matki (Ps 131,1; 139, 13-14). Jako troskliwy opiekun ludzi wiosną nawadnia uprawne pole (Ps 66,10-12) - jest
przy człowieku w jego troskach i w jego pracy.
Kiedy psalmiści sławią Jahwe, myślą jednak przede wszystkim o Jego
dziełach w historii swego narodu. Te dwa dzieła Boże: kosmiczne i historyczne nie tylko nie przeciwstawiają się sobie, ale stanowią jedno dzieło
Boże: dzieło stworzenia było pierwszym aktem historii zbawienia; akt stworzenia był tylko wstępem do dzieła zbawienia. Kiedy psalmista wyznaje:
„Słowo Pańskie jest prawdziwe, a każde Jego dzieło niezawodne" (Ps 33,
4),ll< to myśli zarówno o Bożym Słowie (=Boża mądrość) obecnym w dziele
stwórczym (ww.6-9), jak i o odwiecznym planie zbawienia, który niweczy
zamysły narodów (ww. 10-12). Nieco innymi słowami wyraża to samo Ps
136: narodziny ziemi (ww.4-6) stanowią zapowiedź narodzin Izraela (ww.
10-15). Stworzenie świata jest tu traktowane jako zapowiedź stworzenia
ludu wybranego i przymierza z tym ludem. Samo pojęcie przymierza rzadko
pojawia się w psalmach19, ustawicznie opisuje się jednak w nich Boga za
pomocą takich terminów, które wyrażają Bożą miłość, miłosierdzie, wierność względem wybranego ludu (hesed,'emet)20.
Chociaż Jahwe wybrał sobie jeden spośród narodów i zawarł z nim
przymierze, to Jego władza rozciąga się na wszystkie narody i na cały kosmos: „Do Jahwe należy ziemia i to, co j ą napełnia, świat cały i jego mieszkańcy.. Jahwe zastępów, On jest królem chwały" (Ps 24,1.10; por. Ps 93,1;
95,3). Myśl o uniwersalnej władzy Jahwe wywołuje zachwyt psalmisty: „Jahwe, nasz Panie, jak potężne jest Twe imię ma całej ziemi" (Ps 8,2). Ale
wszechmoc Boża nie przeraża. Bóg wszechmogący jest bowiem równocześnie Bogiem miłości, miłosierdzia, wierności, partnerem dialogu z człowiekiem w każdej jego sytuacji. Także w sytuacji, gdy człowiek grzeszy. Dlatego moc Boża jest podstawą ufności i nadziei dla całego ludu Bożego
(„Bóg jest dla nas ucieczką i siłą": Ps 46,2) i dla każdego wierzącego: „Ty
bowiem, mój Boże, jesteś moją nadzieją. Panie, ufności moja od lat moich
18
Zob. J. Warzecha, Znaczenie i pochodzenie biblijnej formuły: „posłać słowo", Warszawa
1990.
19
Zob. Ps 25,10; 44,18; 50,5; 74,20; 78,10; 103,18; 105,10; 106,45; 111,4.9.
20
Termin hesed (miłość, miłosierdzie) występuje w całej Biblii 245 razy, z tego ponad połowa w psalmach, często w połączeniu z wyrazem 'ernet (wierność).
14
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy.
młodych. Ty byłeś podporą moją od młodości; od łona matki moim opiekunem" (Ps 71,5-6). „Pan światłem i zbawieniem moim: kogóż mam się lękać? Pan obroną mojego życia: przed kim mam się trwożyć?" (Ps 27,1). „W
Tobie są wszystkie moje źródła" (Ps 87,7).
Szczególną troskę Jahwe okazuje tym, którzy najbardziej pomocy potrzebują: „ Dźwiga z prochu ubogiego, z gnoju podnosi nędzarza, by go posadzić z książętami pośród dostojników swego ludu" (Ps 113, 7-8 j por. Ps
16,7; 29,11).
Tak więc Bóg psalmistów to Bóg Stwórca wszystko sprawiający
w przyrodzie, w historii i Bóg Zbawca wszystkich łudzi i dlatego każdy
z nas może za psalmistą powtórzyć: „Choćbym chodził ciemną doliną zła
się nie ulęknę, bo Ty jesteś ze mną" (Ps 23,4).
0.1
2. Człowiek - proch ziemski i obraz Boży
Człowiek, jak powie Ps 8, jest tylko „synem człowieczym": „Czym
jest człowiek, że o nim pamiętasz, i czym - syn człowieczy, że się mim zajmujesz?" (Ps 8,5). Określenie „syn człowieczy" w języku hebrajskim przywołuje na myśl proch z ziemi, z którego człowiek został wzięty i w który
w końcu się obróci (Rdz 3,li9). Ale ten „proch z ziemi" jest przedmiotem
Bożej pamięci: „Czym jest człowiek, że o nim pamiętasz?". „Czym jest
człowiek, że masz o nim pieczę, czym syn człowieczy, że Ty o nim myślisz?" (Ps 144,370). Wobec bezmiar nieba (Ps 8,1-4) jest zaledwie drobnym pyłkiem, a jednak Stwórca o nim pamięta. Boża „pamięć" to coś więcej
niż pamięć ludzka. Bóg „ma wieki pamięta o swoim przymierzu" (Ps
105,8), to znaczy, jest mu wierny nawet wtedy, gdy człowiek to przymierze
łamie. W odróżnieniu od niewierności i słabości człowieka, Boża pamięć
jest niezmienna, a wyraża się w ojcowskiej troskliwości o człowieka. Wielkość i godność człowieka wynika właśnie z tej pamięci; ta słaba, podlegająca prawu śmierci i często grzeszna istota przemienia się w przedmiot szczególnej Bożej pamięci, w stworzenie, którego godność zostaje porównana
z godnością aniołów, jak czytamy w Ps 8, w wersji LXX i Vg, a nawet
z godnością samego Boga, jak czytamy w tekście hebrajskim. Wiersz Ps 8,6
jest niewątpliwie nawiązaniem do Rdz 1,26-28, gdzie jest mowa o stworzeniu człowieka na wyobrażenie Boga, na Jego obraz i podobieństwo, do czego nawiązuje Syr 17,3: „Przyodział ich w moc podobną do swojej i uczynił
ich na swój obraz" 22 .
Człowiekowi stworzonemu na obraz Boży Bóg powierzył władzę nad
światem. „Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich, złożyłeś to
21
Zob. R. Krawczyk, Kim jest człowiek w świetle Biblii, Warszawa 1998.
W Nowym Testamencie Ps 8,5-7 stosowany jest do Chrystusa (Hbr 2,6-8; por. 1 Kor 15,27;
Ef 1,22).
22
Ks. Roman Krawczyk
15
wszystko pod jego stopy" (Ps 8,7). Ale nie jest to władza należąca się człowiekowi z samej jego natury lub przez niego zdobyta - jest to władza jedynie mu udzielona, którą ma sprawować w imieniu i zgodnie z wolą Tego,
kto może nazywać świat „dziełem rodzaju uprawnienie człowieka świadczy
zarówno o jego - udzielonej - mu godności, jak i odpowiedzialności za to,
jak swojej władzy użyje. Dziś, wiemy, że ślepa, zarozumiała, często okrutna
tyrania człowieka wobec natury, jego beztroski egoizm, dzieła rąk Bożych
niszczy. Dlatego psalmy ciągle przypominają człowiekowi, że wszystko
zawdzięcza Bogu, bo sam z siebie Jest jak trawa, co rośnie: rankiem kwitnie i jest zielona, wieczorem więdnie i usycha" (Ps 90,5-6). „Człowiek jest
podobny do tchnienia wiatru, dni jego jak cień mijają" (Ps 144, 4).
Odpowiedzią człowieka na szczególne wyróżnienie ze strony Boga
powinno być nieustanne dziękczynienie swemu Stwórcy: „Wychwalajcie
Boga, bo jest dobry, bo na wieki trwa Jego łaskawość" (Ps 1,36,1; por. Ps
106,1; 107,1; Ps 118, 1-4. 29). Dziękczynne pieśni Psałterza noszą w tekście
hebrajskim wspólną nazwę: „todah"; termin ten oznacza „wyznawanie".
Język hebrajski nie zna bowiem świeckiego słowa „dziękować". „Człowiek
obdarowany tak hojnie, nie jest w stanie złożyć" swemu Bogu stosownego
dziękczynienia. Jedyne, co może, to wielbić z podziwem moc Jahwe i Jego
dobroć"23 modląc się słowami psalmu: „Głosić będę wspaniałą chwałę
Twego majestatu i cudowne Twoje czyny. Mówić będę o potędze Twoich
dzieł straszliwych i opowiadać o Twojej wielkości" (Ps 145, 6n; por. Ps
57,11).
Człowiek winien Bogu dziękować, to jest wyznawać Jego wielkość,
miłość i wierność, tym bardziej, że od Niego nieustannie potrzebuje pomocy
w zagrożeniach i udrękach, które niesie ze sobą każdy dzień. Wymowną
ilustracją tych zagrożeń są w Psałterzu lamentacje. Najczęściej zagrożenia
psalmisty opisywane są w obrazie choroby, lub więzienia; stąd egzegeci
mówią o dwóch typach lamentacji jednostkowych: psalmach chorych i modlitwy więźniów czy wygnańców (zob. Ps 6; 13; 32; 38; 41; 88 i inne). Źródłem tych cierpień są złośliwe języki, oszczerstwa (Ps 5,10; 10,7 i inne),
prześladowanie, szerzenie nienawiści (Ps 5,6; 6,9; 14,4; 28,3 i inne), napaści
„bez powodu" (Ps 35,7), odpłacanie „złem za dobro"(Ps 35,12; 38,21). Należy podkreślić, że w lamentacjach psalmistów zawarta jest nie tylko prośba
o pomoc w doraźnym udręczeniu, ale także, albo nawet, przede wszystkim,
pragnienie definitywnego zwycięstwa dobra mad złem. Tak należy rozumieć słowa Ps 40,16: „Niech się zawstydzą i zarumienia razem czyhający na
moje życie, aby je zgubić; niech się cofną i wstydem okryją ci, którzy pragną mojej zguby". Psalmista pragnie, aby się zawstydzili i cofnęli - ze złej
23
A. Tronina, Teologia Psalmów, Lublin 1995, s. 80-81.
16
Psałterz jako tekst religijny i kulturowy.
drogi. Na tym tle łatwiej zrozumieć tzw. psalmy „złorzeczące"24. Dosadne
życzenia, klęski mają przyspieszyć upadek zła (por. Ps 137,9). Inaczej mówiąc, psalmiści nie szukają zemsty, lecz objawienia sprawiedliwości Bożej.
Ale jeśli człowiek sprawiedliwy szczerze powierzył swój los Bogu, musi
uczyć się cierpliwości i czekać na Jego sprawiedliwą interwencję. Nawet
gdyby pomyślność grzeszników była dla niego kamieniem obrazy (Ps 73,212) - nie wolno mu zwątpić: „Nie oburzaj się na złoczyńców, nie zazdrość
nieprawym. Bo uschną szybko jak trawa i zwiędną jak zielona murawa. Zaufaj Jahwe i postępuj dobrze" (Ps 37,1-3; por. 4,5; 39,2-4; 62,2.6). Bóg jest
miłosierny także dla grzeszników i czeka na ich nawrócenie: „Nie postępuje
z nami według grzechów naszych ani nie odpłaca nam wedle naszych występków. Wie bowiem, z czego jesteśmy utworzeni, pamięta, że jesteśmy
prochem" (Ps 103,10.14). To przesłanie psalmistów skierowane jest także
do nas i nakazuje nam, abyśmy nigdy nie zapomnieli słów, którymi Jan
Chrzciciel przedstawił Chrystusa: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy
świata" (J 1,29).
Człowiek Psałterza, tak jak każdy człowiek, pełną realizację swojego
człowieczeństwa odnaleźć może tylko w łączności z Bogiem. Oto rdzeń antropologii psalmów. Ani Bóg bez człowieka (fundamentalizm religijny pomniejszający człowieka), ani człowiek bez Boga (ateizm), tylko człowiek
z Bogiem.
24
M. Ejsmont, Złorzeczenia w psalmach, „W Drodze", 1986, nr 1-2; M. Filipiak, Człowiek
współczesny a Stary Testament, Lublin 1983, s. 167-176.