Psychologiczne definicje mądrości Wyjątkowa wiedza
advertisement
Mądrość życiowa ludzi w podeszłym wieku Agnieszka Trela Psychologiczne definicje mądrości Przedstawienie problematyki mądrości, która charakteryzuje osoby starsze, jest trudne bez odwołania się choćby w zarysie do niektórych ważniejszych poglądów badaczy. Znajduje ona swoje miejsce w badaniach naukowych w latach 80. XX w. w dwóch współpracujących ze sobą ośrodkach badawczych: w Yale University (USA) oraz w Max Planck Institute for Human Development w Berlinie. Zainicjowane prace nad mądrością obejmowały dwa etapy: sformułowanie intuicyjnych koncepcji mądrości, opierających się na przekonaniach osób pochodzących z różnych środowisk społeczno-kulturowych (pozyskiwano także dane z opracowań filozoficznych między innymi dotyczących charakterystyki osób powszechnie uznawanych za mądre), a następnie prowadzenie badań (między innymi listy przymiotnikowe, sytuacje zawierające różne dylematy wymagające rozstrzygnięcia) i sformułowanie koncepcji mądrości oraz możliwości ich empirycznej weryfikacji. Psychologiczne definicje mądrości Na podstawie tych badań zostały opracowane charakterystyki odnoszące się do ludzi mądrych (na podstawie opinii społecznych), które stanowiły podstawy intuicyjnego rozumienia mądrości. Opisywany obraz osoby mądrej jest wieloaspektowy dotyczy wiedzy intelektualnej i dojrzałości osobowościowej, łączy się z lepszym rozwojem osobowości, autonomii, bardziej pomyślnym starzeniem się. Mądrość pomaga ludziom w zmaganiu się z nieoczekiwanymi utratami, w sposób szczególny odnosi się także do okresu starzenia się i starości. Odzwierciedleniem intuicyjnych teorii mądrości są badania, w trakcie których zadaniem badanych (N=102) było wskazanie, w jakim stopniu każda z przedstawionych 131 cech odnosi się do osoby mądrej. Cechy te wyłoniono z badań prowadzonych w ramach Berlińskiego Paradygmatu Mądrości oraz z prac zawierających intuicyjne koncepcje mądrości. Uzyskano cztery wymiary odzwierciedlające intuicyjne przekonania na temat ludzi mądrych. Psychologiczne definicje mądrości Wyjątkowa wiedza prowadząca do zdobywania mądrości (rozumienie natury ludzkiego istnienia, uczenie się na własnych błędach). Wyjątkowa wiedza dotycząca sposobu wykorzystywania mądrości (dobre rozeznanie, kiedy komuś udzielać porady, a kiedy powstrzymać się od tego; bycie gotowym na udzielanie rady, która jest życiowo ważna). Wyjątkowa wiedza dotycząca kontekstu życia (na temat możliwości zmiany priorytetów życiowych w ciągu życia, możliwości zaistnienia konfliktu pomiędzy różnymi sferami życia). Wyjątkowa osobowość i funkcjonowanie społeczne (umiejętność słuchania, ludzki sposób bycia). Kierowanie się mądrością w ocenie różnych sytuacji i podejmowaniu decyzji umacnia jakość życia, a także sprzyja integracji wewnętrznej i poczuciu większej harmonii zewnętrznej. Trzeba jednak zauważyć, że rozwój mądrości może łączyć się także z negatywnymi aspektami, ponieważ związany jest z większą odpowiedzialnością, martwieniem się, roztropnością, koniecznością konfrontacji z samym sobą, z działaniem dla wspólnego dobra i rezygnacją ze swoich pragnień. Wspólne dobro wymaga zarówno rozróżnienia, jak i równoważenia pomiędzy dobrem osobistym a takim, które zapewnia dobrostan innym ludziom Psychologiczne definicje mądrości We wszystkich koncepcjach na temat mądrości wskazuje się na elementy poznawcze, społeczne, emocjonalne i motywacyjne, aczkolwiek ich znaczenie w każdej koncepcji jest różne. Elementy poznawcze obejmują: wysokie zdolności intelektualne, bogatą wiedzę i doświadczenie, umiejętność wykorzystania swojej wiedzy, zdolność oceny krytycznej opartej na wiedzy o świecie i sobie samym, otwartość na nowe doświadczenia, zdolność uczenia się na błędach. Element społecznoemocjonalny uwzględnia umiejętności społeczne, wrażliwość i troskę o innych, zdolność udzielania dobrych rad. Element motywacyjny dotyczy intencji działania, które związane są z mądrością. Podejście to odnaleźć można między innymi w opracowanym modelu mądrości. Uważa się, że rozwój emocjonalny i poznawczy mogą na siebie wzajemnie oddziaływać i w efekcie prowadzić do nakierowanych na mądrość umiejętności lub procesów. Psychologiczne definicje mądrości Wyrazem mądrości mogą być takie sposoby zachowania, jak wspieranie i udzielanie porad innym ludziom, zaangażowanie religijne czy duchowe, zdolność podejmowania decyzji życiowo doniosłych. Proponowany model mądrości uwzględnia integrację rozwoju emocjonalnego i poznawczego, proces zorientowany na mądrość, funkcje mądrości oraz jej konsekwencje w codziennym życiu. Wzajemne oddziaływanie, a następnie integracja rozwoju emocjonalnego i poznawczego uruchamia proces zorientowany na mądrość, uwzględniający indywidualność osoby, kontekst jej życia, zdolność do współdziałania, refleksyjne podejście do życia i dokonujących się przemian. Odzwierciedleniem, a jednocześnie funkcją tak kształtowanej mądrości stają się: zdolność rozwiązywania złożonych problemów życiowych, wspieranie i doradzanie innym ludziom, dokonywanie oceny własnego życia, pogłębiona refleksja nad własnym życiem - jego sensem i odniesieniem do wartości duchowych. Wyrazem mądrości jest sposób rozwiązywania kryzysów i dylematów życiowych, a także podejmowanie decyzji doniosłych w życiu dorosłym. Psychologiczne definicje mądrości Badania dotyczące mądrości osób starszych w znacznym stopniu koncentrują się na ich zdolności do zmagania się z ograniczeniami i obniżeniem sprawności. Okazuje się, że mądrość wyraźnie wzrasta w wieku 15-25 lat i utrzymuje się na względnie stałym poziomie w okresie między 25. a 75. rokiem życia, a następnie obniża się, zatem wiek jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem wzrostu poziomu zachowań znamionujących mądrość. Z prowadzonych badań wynika, że podstawowe funkcje poznawcze - szybkość przetwarzania informacji, pamięć, koncentracja i podzielność uwagi - zaczynają obniżać się znacznie wcześniej niż wiedza i osąd mądrościowy. Stwierdza się także, iż mądrość jest wiedzą o podstawowej pragmatyce życiowej i ludzkiej kondycji, decyduje o doborze strategii radzenia sobie z wieloma problemami życiowymi, łączy się z orientacją na wspólne dobro, jest rozumieniem, które stanowi podstawę lepszego życia. Psychologiczne definicje mądrości Człowiek mądry wie, jak żyć dobrze, i żyje dobrze, a to wynika z wiedzy o dobrym życiu. Mądrość pełni funkcję integrującą, skupia się na całości i „ważeniu” poszczególnych części, jej istotą jest równowaga między różnymi wewnętrznymi systemami funkcjonowania, a także między osobą a jej otoczeniem. Określono także podstawy teoretyczne psychologii mądrości na gruncie poznawczej teorii inteligencji. Istotne znaczenie miało tu wskazanie trzech rodzajów inteligencji: analitycznej, twórczej i praktycznej. Inteligencja praktyczna, której przejawem i rezultatem jest mądrość, wyraża się w zdolności nabywania na bazie własnych doświadczeń życiowych wiedzy dotyczącej raczej tego, jak coś się robi (ma ona charakter bardziej proceduralny niż pojęciowy czy wyjaśniający), a także wiedzy sprzyjającej osiąganiu subiektywnie ważnych celów. Psychologiczne definicje mądrości Inteligencja praktyczna jest zdolnością do odkrywania znaczenia zdobywanej wiedzy w kontekście społecznym, interpersonalnym, dlatego nie tylko jest podstawowym wyznacznikiem mądrości, ale wyraża się w zdolności zachowania dynamicznej równowagi pomiędzy podstawowymi funkcjami psychicznymi: poznawczymi, afektywnymi i wolitywnymi. Założenie poznawczej teorii mądrości dookreślono w teorii równowagi (The Balance Theory). Chodzi tu o równowagę między biegunami podstawowych orientacji wartościowania i działania dobrostan - dobro innych ludzi - dobro wspólne Osoba mądra zdaje sobie sprawę, że sama wiedza czy zdolności intelektualne nie są tak ważne, jak sposób ich wykorzystywania i cel, któremu służą, dla którego są wykorzystywane i rozwijane. Psychologiczne definicje mądrości W takim rozumieniu mądrość to nie tylko równowaga pomiędzy różnymi wewnętrznymi systemami funkcjonowania, ale także równowaga pomiędzy osobą a jej otoczeniem. Podobne stanowisko wskazuje, że mądrość jest wyrazem współdziałania inteligencji opartej na wiedzy i inteligencji emocjonalnej, tak że zwiększa się zdolność afiliacji, empatii (współodczuwania) i bycia człowiekiem. Mądrość wyłania się w kontekście „interakcji serca i umysłu”, stanowi o zdolności do rozumienia i rozwiązywania wspólnych ludzkich problemów. Mądrość to wielość wiedzy o podstawowych zagadnieniach życiowych (właściwości natury ludzkiej, normy moralne i społeczne, różnice indywidualne) oraz zasobach dotyczących skutecznego radzenia sobie z podstawowymi problemami i zadaniami życiowymi. Należy ją ujmować w aspekcie specyficznych uwarunkowań rozwoju osoby (np. stylu wychowania) oraz sposobu przeżywania i realizowania osobistych wartości i celów życiowych (także różnicowania wartości ostatecznych i instrumentalnych). Psychologiczne definicje mądrości Szczególnym przejawem mądrości jest zdolność do różnicowania i respektowania wartości mających znaczenie dla danej osoby i innych ludzi, a warunkiem jej rozwoju jest odpowiedni poziom równowagi zarówno w zakresie preferencji, jak i realizacji. Funkcja mądrości wyraża się w twórczym radzeniu sobie z trudnymi problemami i dylematami życiowymi, szczególnie w procesie doskonalenia umiejętności zachowania spójności funkcji intelektualnych (mind) i cech charakterologicznych (virtue). Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Starość jest tym okresem życia, w którym następuje ograniczenie możliwości zdobywania i gromadzenia nowych informacji na korzyść większego zgłębiania dotychczasowych, poszukiwania ich znaczenia i możliwości integracji. Współczesne koncepcje teoretyczne i badania empiryczne wyznaczają wyraźną różnicę pomiędzy wiedzą a mądrością, natomiast mniej jasne jest różnicowanie wiedzy intelektualnej i wiedzy zorientowanej na mądrość. Niewątpliwie u osób starszych większe znaczenie ma wiedza związana z mądrością, oparta na doświadczeniu aniżeli wiedza intelektualna (teoretyczna). Stąd edukacja osób w starszym wieku (a także analiza życia czy reminiscencja) w większym stopniu promuje wiedzę zorientowaną na mądrość (która wiąże się z pomyślnym starzeniem się), co wyraża się w stwierdzeniu, iż intelektualna wiedza umożliwia osobom starszym włączenie w sprawy świata, wiedza zorientowana na mądrość pomaga im w przygotowaniu na obniżenie sprawności fizycznych, społecznych i przygotowuje do własnej śmierci. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Wspólną cechą wiedzy teoretycznej i wiedzy związanej z mądrością jest poszukiwanie prawdy oraz rozwiązywanie trudnych życiowych problemów. Na podstawie szerokiego przeglądu głównych nurtów badań nad mądrością przedstawiono charakterystykę wiedzy o charakterze teoretycznym oraz mądrości ze względu na kilka podstawowych wymiarów takich jak cele, podejście do wiedzy, zakres, nabywanie wiedzy, znaczenie dla osoby poznającej oraz odniesienie do starości. Ze względu na cele wiedza intelektualna opiera się na zdobywaniu i odkrywaniu coraz to nowych rzeczy, stawianiu pytań dotyczących sposobów skutecznego radzenia sobie i zdobywania celu, zmienianiu rzeczywistości, między innymi przez uwzględnianie przewidywalności, planowania i odpowiedniości do potrzeb środowiska zewnętrznego. Posiadanie wiedzy jest ważnym kryterium mądrości - wydaje się niemożliwe, aby ludzie podejmowali mądre decyzje bez podstawowej, użytecznej wiedzy odnoszącej się także do udzielania porad lub posiadania doświadczenia. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Wiedzę zorientowaną na mądrość charakteryzuje: głębsze rozumienie istoty rzeczy i zdarzeń, odkrywanie znaczenia starych prawd, rozumienie sytuacji i zdarzeń, które odnoszą się do starości, poszukiwanie rozumienia znaczenia ludzkiej egzystencji, prawdy na temat skończoności życia, zdolność zastanawiania się nad wyborem sposobu istnienia, uwolnienie się od wewnętrznych obaw, namiętności; akceptacja rzeczywistości takiej, jaką ona jest. Celem mądrości nie jest zmiana świata zewnętrznego, ale zmiana świata wewnętrznego osoby: akceptacja nieprzewidywalności, nieregularności i sprzeczności, radzenie sobie ze zdarzeniami nieoczekiwanymi, wolność od wewnętrznych impulsów, namiętności. Wiedza teoretyczna przygotowuje osobę do radzenia sobie z oczekiwanymi sytuacjami, natomiast wiedza zorientowana na mądrość pomaga w zmaganiu się z nieznanym i nieoczekiwanym, staje się bardziej istotna w ostatnim okresie życia, kiedy osoba konfrontuje się z nieprzewidywalnymi sytuacjami, nietrwałymi i nieznanymi, jak własna śmierć. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Ze względu na badania czy podejście wiedzę intelektualną charakteryzuje teoretyczność, abstrakcyjność, różnicowanie między danymi subiektywnymi i obiektywnymi. Wiedza zorientowana na mądrość czy duchowość wiąże się z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o sens życia i ludzkie istnienie, skłania osobę do bardziej pogłębionego spojrzenia na własne życie. Nie może to być wiedza teoretyczna, abstrakcyjna, ona musi mieć zastosowanie. Jest używana do rozwiązywania osobistych i interpersonalnych problemów. Wiedza zorientowana na mądrość ma charakter holistyczny i społeczny, gdyż włącza empatyczne rozumienie. Zdobywa się ją jedynie przez doświadczenie. Stąd osoby starsze w rzeczywistości mają przewagą nad młodszymi w nabywaniu tej wiedzy, w porównaniu z osobami młodszymi. Na przykład doświadczanie fizycznego spadku sprawności organizmu i rozumienie znaczenia oraz sensu tego procesu łączy się z wiedzą zorientowaną na mądrość. Ze względu na zakres wiedza intelektualna zależy od czynników politycznych, historycznych. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Jest ograniczona przez daną dziedzinę, fragmentaryczna, specjalistyczna oraz selektywna. Ponadto z powodu szybkiego postępu zmian może być nieaktualna, przestarzała. Bardziej koncentruje się na części niż na całości. Wiedza zorientowana na mądrość ujawnia niezależność od polityki i historycznych przemian, jest holistyczna, ponadczasowa, uniwersalna, nieograniczona, integrująca, pełna. Odpowiada na podstawowe pytania dotyczące celu życia, ludzkich możliwości obecnych w każdej kulturze, niezależnie od epoki historycznej. Mądrość ludzi starych nie może zginąć. Jej uniwersalność i ponadczasowość ma swój wyraz na przykład w biblii, u króla Salomona itd. Odpowiedzi dotyczące kluczowych problemów biblijnych są możne tak samo aktualne jak dawniej, ponieważ dotyczą uniwersalnych spraw ludzkich, emocji i zachowania (np. tendencja do poszukiwania winy u innych, ale niedostrzeganie własnych niedociągnięć, odczuwanie zawiści, zazdrości i chciwości, żądza władzy, ochronny instynkt macierzyński). Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Ze względu na nabywanie wiedzy wiedza intelektualna wiąże się ze zdolnościami poznawczymi, inteligencją, studiowaniem, eksperymentowaniem, obiektywną obserwacją, kontrolą zdarzeń. Młodzi ludzie mają większą łatwość jej gromadzenia aniżeli osoby starsze, chociaż inteligencja nie zapewnia mądrości. Wiedza zorientowana na mądrość stanowi połączenie poznania z autorefleksją. To otwartość na doświadczenia, wyzbycie się zazdrości, obawy, nieprzewidywalności, akceptacja doświadczeń pozytywnych i negatywnych, Autorefleksja i świadomość siebie oznacza, że osoba jest zdolna do obiektywnej obserwacji swojego zachowania, własnych interakcji z innymi. Metodami uzyskiwania równowagi umysłu mogą być odniesienia duchowe: modlitwa, medytacje. Oczywiście osoby starsze mają ku temu większe możliwości. Zadaniem okresu starości nie jest gromadzenie wiedzy intelektualnej lub teoretycznej, ale proces transformacji, który wspiera rozwój mądrości. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Ze względu na znaczenie dla osoby poznającej, doświadczającej wiedza intelektualna odzwierciedla przekonanie, że można wyjaśnić wszystkie kwestie, wiąże się z poczuciem wyższości danej osoby w porównaniu z innymi oraz koncentracją na indywidualistycznych i partykularnych sprawach, w sytuacji braku zdolności kontroli sytuacji pojawiają się negatywne emocje. Wiedza zorientowana na mądrość łączy się z akceptacją ograniczoności wyjaśnienia ludzkiego istnienia, z tendencją do powątpiewania, zmniejszaniem przekonania o samowystarczalności, ze współczuciem i współdziałaniem z innymi ludźmi, koncentracją na rzeczach wspólnych i uniwersalnych, satysfakcją i poczuciem uspokojenia niezależnie od przeciwności losu. Ze względu na odniesienie do starości wiedza intelektualna pozostaje pod wpływem obniżania się zdolności poznawczych, może stawać się przestarzała, zmniejsza się wraz z wiekiem. Wiedza zorientowana na mądrość jest potencjalnie pozytywna, pozostaje pod wpływem otwartości na doświadczenia, autorefleksji, samoświadomości, umiejętności przekraczania własnego subiektywizmu i nienarzucania innym własnych poglądów. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Koniecznym warunkiem ujawnienia się mądrości jest wiek (czas), jednak nie jest to warunek wystarczający. Teza, że starość sama w sobie jest gwarantem mądrości, to uproszczenie, bo wzrastanie w mądrości w kolejnych latach życia wymaga łączenia wiedzy praktycznej, inteligencji emocjonalnej i zdolności empatii - jako zasobu, którym obdarowuje się rodzinę, przyjaciół czy całe społeczności. Sposoby wyrażania mądrości przez osoby starsze Osoby starsze są postrzegane jako mądre. Znajduje to wyraz w wielu poglądach naukowych, zgodnie z którymi mądrość wyraża się zdolnością osądu i udzielania porad odnośnie do ważnych, ale niepewnych rzeczy w życiu, przychodzi z wiekiem, kumuluje się w średnim i późnym okresie życia, bazuje na doświadczeniu, rozumieniu różnych sytuacji życiowych, odnajdowaniu się w różnych okolicznościach, ujmowaniu podstawowych i ważnych spraw. Wskazuje się na możliwość różnicowania dwóch typów mądrości: mądrości odnoszącej się do własnego życia oraz mądrości odnoszącej się do życia w ogóle. Mądrość odnosząca się do własnego życia (mądrość osobista) dotyczy wglądu osoby we własne życie, odzwierciedla: świadomość osoby mądrej odnośnie do jej kompetencji i słabych stron, zdolność rozumienia własnych emocji, poczucie sensu życia, znajomość praw rozwoju i kierowania sobą, wiedzę i zdolność w zakresie wyrażania i kontrolowania własnych emocji, wiedzę i zdolność odnośnie do rozwijania i podtrzymywania relacji społecznych. Wiąże się z dojrzałością osobowości, dobrostanem psychicznym, funkcjonowaniem poznawczym oraz wiekiem. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Mądrość odnosząca się do życia w ogóle (mądrość ogólna) osób starszych jest jedną z oznak dojrzałej osobowości i wiąże się z otwartością na nowe doświadczenia, które stanowią o nowym wglądzie w sytuację, daje możliwość introspekcji i refleksji, a przez to ułatwia nabywanie i umacnianie mądrości osobistej. Koniecznym warunkiem nabywania mądrości osobistej przez osoby starsze są podstawowe umiejętności związane z codziennym życiem, a także podstawowy poziom subiektywnego dobrostanu. Zdolności poznawcze korelują z ogólną mądrością, podobnie pozytywne i negatywne zdarzenia życiowe sprawiają, że osoba musi konfrontować się z nimi, a przez to nabywa zdolności, osiąga wyższy poziom rozwoju Ja i wyższy poziom przystosowania. Nagromadzona wiedza i doświadczenie życiowe osób starszych niewątpliwie przekładają się na mądrość życiową - jej podstawowym przejawem jest zmiana priorytetów. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Mniej ważne stają się sprawy, które we wcześniejszych okresach życia miały szczególne znaczenie: awans społeczny, status materialny, wykształcenie, stabilizacja zawodowa i rodzinna, aczkolwiek ocena sposobu realizacji wcześniejszych wyzwań stanowi o kształcie bilansu życia, poczuciu jego jakości, a także o mądrości. Wskazać wypada też na mądrość transcendentną, która jest aspektem rozwoju osobowego przypadającego na okres późnej dorosłości. Jej charakterystyczną cechę stanowi to, że ujawnia się w sytuacjach niepewnych, niedookreślonych, wieloznacznych, paradoksalnych i dlatego wymaga wrażliwości na kontekst, intuicji, uczucia oraz wglądu w całość sytuacji, także w jej ukryty czy tajemniczy porządek. Fundamentalną przesłanką mądrości transcendentnej jest istnienie rozwijającego się ego, tj. procesu ukierunkowanego na osiąganie wolności wewnętrznej, na przekraczanie własnych ograniczeń i odkrywanie sensu zdarzeń życiowych na tle całego doświadczenia. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Mądrość osób starszych łączy się z poczuciem sensu życia, wewnętrznym spokojem, wolnością w wyrażanych opiniach i poglądach, z wycofaniem się z powierzchownych kontaktów interpersonalnych. Osoby starsze charakteryzujące się mądrością życiową stają się bardziej akceptujące, a mniej oceniające w stosunku do siebie, innych ludzi, a także wielu sytuacji życiowych. W ich zachowaniu można wskazać na cierpliwość w dążeniu do celu, zdolność do przyjmowania życia takim, jakie ono jest, bez oszukiwania siebie, bez nadmiernych emocji. W sytuacjach trudnych osoby starsze zachowują równowagę psychiczną, pogodę ducha, cierpliwość i pokorę. Są zdolne do samoograniczenia i wyrzeczeń, zajmują wyważone stanowisko wobec różnych sytuacji życiowych i trudności decyzyjnych. Kierują się przy tym rozwagą i preferują tzw. złoty środek. Nie mają potrzeby zabierania głosu na każdy temat, ale także nie boją się wyrażania swojej opinii, gdy jest ona odmienna od opinii innych i niezgodna z ich oczekiwaniami. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Można powiedzieć, że w swoich opiniach są bliżej prawdy. Kierując się bogatym doświadczeniem życiowym, mają świadomość ograniczonego wpływu na bieg wielu zdarzeń, co często przekłada się na stwierdzenie, aby nie martwić się tym, na co nie ma się wpływu. Chociaż mądrość życiowa rozpoznawana jest także u ludzi młodych, to w większym stopniu jest ona znamienna dla osób starszych. Potwierdzają to opinie społeczne oraz badania postaw wobec osób starszych prowadzone w różnych grupach wiekowych. Za najważniejsze cechy osób starszych uznaje się mądrość życiową, cierpliwość, wytrwałość, uczciwość, zdolność do wyrzeczeń, przekazywanie wartości patriotycznych, rozwagę, swoisty dystans od wielu rzeczy. Przy tym ludzie posiadający mądrość życiową mają zdolność zaakceptowania tego, że ograniczenia związane ze starością, a także doświadczania śmierci stanowią integralną część życia. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Dlatego niezależnie od faktycznej sytuacji mogą mieć poczucie satysfakcji życiowej. Ważne jest, czy osoba w wieku senioralnym czuje się rozumiana, czy ma poczucie wartości i ciągłości kontaktów z osobami w jej życiu znaczącymi. Ważne jest także to, czy może mieć przekonanie, że przebywa wśród osób, które ją akceptują, a które także ona sama obdarza bliskością. Osoby starsze, przyjmując postawę akceptacji, nacechowanej dystansem wobec własnych ograniczeń fizycznych i prestiżu społecznego, a także postawę wyłączenia czy oderwania od rzeczywistości, są zdolne do zajmowania się swoim życiem i rozwiązywania nowych poziomów autonomii. Starość wiąże się z mądrością wówczas, gdy współwystępuje z wysokim poziomem rozwoju psychicznego, dojrzałością moralną oraz troską o innych, z bardziej dojrzałymi mechanizmami radzenia sobie, dobrymi relacjami z innymi ludźmi, a także satysfakcją z życia. Istotną cechą mądrości życiowej jest także wypracowanie nowych kryteriów oceny siebie i otoczenia, zmiana form aktywności i zaangażowania emocjonalnego, a jednocześnie umiejętność akceptacji nowych zjawisk kulturowych, społecznych, ekonomicznych. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Mądrość osób starszych jest często postrzegana i rozumiana w kategoriach oczekiwanego i pożądanego celu rozwojowego człowieka. Jest także swoistym wyzwaniem, ponieważ pozostaje w opozycji do funkcjonujących negatywnych stereotypów społecznych. Jedną z najważniejszych cech mądrości ludzi starszych jest pogodzenie się z nieuchronnością śmierci, które w większości przypadków jest efektem długiego procesu przygotowywania się do kresu życia. Sprzyjają temu powolne wyciszanie się, obniżenie tempa życia i koncentracja na własnym wnętrzu, porządkowanie własnych spraw i bilansowanie własnego życia. Ale to nie przesądza o jakości przystosowania, gdyż w zależności od tego, jaka treść wypełnia ludzką osobowość - czy rozwinął w sobie świadomość trwania, czy też pogrążył się w dręczącym poczuciu przemijania - myśl o śmierci może życiu nadać lub odebrać sens. W kontekście powyższych refleksji można powiedzieć, że jedną najważniejszych cech podejmowania trudu rozwoju jest wypracowywanie życiowej mądrości, która polega na koncentrowaniu się w kolejnych okresach życia na sprawach najważniejszych. Wiedza intelektualna a wiedza zorientowana na mądrość Całościowe spojrzenie na własne życie wymaga mądrości, która wynika z wieku i doświadczenia. Kwestię tę dobrze ujął papież Jan Paweł II w liście „Do moich Braci i Sióstr - ludzi w podeszłym wieku” z 1999 roku, pisząc: „Starzenie się to nie tylko pewien okres w życiu człowieka, ale czas nacechowany mądrością, którą przynoszą ze sobą lata doświadczeń. Starość jawi się jako czas pomyślny, w którym dopełnia się miara ludzkiego życia, ale także jako czas, w którym podejmuje się nowe zadania”. Bibliografia Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Psychologia rozwoju człowieka. T. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Homplewicz J. (red.), Pedagogika jesieni. Problemy wychowawcze ludzi starych, Instytut Teologiczno-Pastoralny im. Św. Józefa Sebastiana Pelczara, Rzeszów 2003. Jan Paweł II, Do moich Braci i Sióstr - ludzi w podeszłym wieku. Watykan, 1 października 1999. Janowski K., Gierus J. (red.). Człowiek chory. Aspekty biopsychospołeczne. Tom 1, BEST PRINT, Lublin 2009. Pawełczyńska A., Czas człowieka. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1986. Saciuk R. (red.), Psyche w sidłach iluzji. O psychoanalizie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002. Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.
