WYBRANE ROŚLINY ENERGETYCZNE JAKO ELEMENT

Acta Sci. Pol., Formatio Circumiectus 10 (3) 2011, 13–20
WYBRANE ROŚLINY ENERGETYCZNE
JAKO ELEMENT KSZTAŁTOWANIA KRAJOBRAZU
Margot Dudkiewicz, Łukasz Bolibok**
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Streszczenie. Oprócz jednej z najważniejszej cechy roślin energetycznych – dużych przyrostów biomasy, rośliny te dają również możliwości zastosowania ich w kształtowaniu krajobrazu i ogrodnictwie. Niektóre gatunki roślin energetycznych stanowią szczególnie cenny
element krajobraz, ponieważ łączą walory ozdobne z użytkowymi. Podstawowe walory
ozdobne roślin energetycznych to duża ilość zielonej masy, a w niektórych przypadkach obfite kwitnienie. W niniejszym artykule zaproponowano projekt kolekcji dydaktycznej złożonej
z roślin energetycznych, której celem będzie prezentacja różnych gatunków roślin uprawianych z przeznaczeniem na produkcję biopaliw, energii elektrycznej oraz energii cieplnej.
Słowa kluczowe: rośliny energetyczne, krajobraz, ogród
WSTĘP
Przemysł energetyczny przygotowuje się do zmian zaopatrzeniowych, ponieważ
w 2014 roku zakłady produkujące energię o mocy powyżej 5 MW będą musiały zwiększyć wykorzystanie biomasy do minimum 60%. Dotychczasowe zapotrzebowanie
realizowano poprzez zakup drewna z lasów państwowych. Bezpieczeństwo zachowania obecnej struktury lasów wymusza jednak ograniczenie pozyskania biomasy leśnej
o przeznaczeniu energetycznym. Powoduje to wzrost zainteresowania biomasą rolniczą,
w szczególności zaś plantacjami roślin energetycznych, a w związku z tym samymi roślinami energetycznymi, którymi według dokumentów Unii Europejskiej [Rozporządzenia
Rady 1782/2003 i Komisji 1973/2004] są rośliny uprawiane na gruntach rolnych o przeznaczeniu energetycznym.
Tendencja ta przekłada się na wzrost obszarowy plantacji energetycznych w strukturze upraw. W 2007 r. powierzchnia upraw roślin energetycznych wynosiła 175 381,08 ha,
przy czym najwięcej było ich w województwie zachodniopomorskim, wielkopolskim,
Adresy do korespondencji – Corresponding authors: mgr inż. Margot Dudkiewicz, Wydział
Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Instytut Roślin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu,
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Leszczyńskiego 58, 20-068 Lublin, e-mail: [email protected]; mgr inż. Łukasz Bolibok, Wydział Inżynierii Produkcji, Katedra Podstaw
Techniki, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Doświadczalna 50A, 20-280 Lublin, e-mail:
[email protected].
14
M. Dudkiewicz, Ł. Bolibok
opolskim i małopolskim, a najmniej w podlaskim i małopolskim. Wzrost wspomnianych
upraw powoduje zmiany w krajobrazie rolniczym. Ten nowy kierunek przeobrażeń krajobrazowych wymaga badań. Ich potrzeba została dostrzeżona przez jednostki zajmujące się
zagadnieniami kształtowania krajobrazu, np. ogrody botaniczne czy uczelnie wyższe.
Przy ogrodach botanicznych i uczelniach z kierunkami inżynierii produkcji rozpoczęto tworzenie pokazowych kolekcji roślin energetycznych. Przykładem jest Ogród
Botaniczny w Bydgoszczy. W kolekcji roślin energetycznych zebrano tam gatunki
takie jak wierzba, ślazowiec pensylwański oraz wieloletnie trawy: miskant olbrzymi
(Miscanthus × giganteus), miskant cukrowy (M. sacchariflorus Hack.), palczatka Gerarda
(Andropogon gerardi Vitman.), proso rózgowate (Panicum virgatum L.), sylfia (Silphium
perfoliatum L.), słonecznik bulwiasty, czyli topinambur (Helianthus tuberosus L.), spartina preriowa (Spartina pectinata Bosc ex Link).
MATERIAŁ I METODY
Celem pracy był przegląd wybranych roślin energetycznych pod kątem wartości
estetycznej oraz korzyści wynikających z ich uprawy dla poprawy wizualnej krajobrazu.
Wykonano projekt kolekcji dydaktycznej z wykorzystaniem roślin energetycznych, która
może zostać zrealizowana przy arboretum lub uczelni wyższej o profilu przyrodniczym.
Dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego biologii wybranych roślin z uwzględnieniem ich wartości użytkowych oraz przedstawiono obserwacje własne. Studia nad
gatunkami i odmianami prowadzono w latach 2008–2011 w Ogrodzie Botanicznym
w Bydgoszczy, Śląskim Ogrodzie Botanicznym w Mikołowie, Arboretum w Bolestraszycach oraz w ogrodach prywatnych na terenie całej Polski.
Rośliny energetyczne poddane analizie i ocenie to:
• rośliny jednoroczne – rzepak (Brassica napus L.);
• rośliny wieloletnie – róża wielokwiatowa (Rosa multiflora Thumb.), ślazowiec
pensylwański (Sida hermaphrodita Rusby.), miskant olbrzymi (Miscanthus ×
giganteus), słonecznik bulwiasty (Helianthus tuberosus L.), spartina preriowa
(Spartina pectinata Bosc ex Link);
• zagajniki drzew leśnych o krótkim okresie rotacji – wierzba wiciowa (Salix
viminalis L.).
Doboru powyższych roślin dokonano na podstawie wartości wizualnej oraz użytkowej. Przyjęto, że wartość użytkowa stanowi odrębną cechę kształtującą krajobraz.
WYNIKI
Ogólna charakterystyka roślin energetycznych
O wartości ozdobnej roślin decydują w głównej mierze barwa, pokrój, faktura kwiatów,
liści, owoców, łodygi i kory. Do walorów zdobniczych należą także intensywność kwitnienia i zapach kwiatów. Zarówno w krajobrazie otwartym, jak i w ogrodach przydomowych
rośliny energetyczne tworzą zazwyczaj jednolite kolorystycznie, często gęste i wysokie
skupiska. Większość roślin energetycznych to dobre rośliny tła na rabatach mieszanych
(bylinowo-krzewiastych). Pożądaną cechą omawianych roślin jest ich przydatność do
szybkiego zadarniania powierzchni. Rośliny energetyczne łączy walory ozdobne z użytkowymi, np. młode gałązki wierzby znajdują zastosowanie w wikliniarstwie, a różę wielActa Sci. Pol.
Wybrane rośliny energetyczne jako element kształtowania krajobrazu
15
kokwiatową stosuje się do tworzenia pasów fitosanitarnych w różnych plantacjach. Za
roślinami energetycznymi przemawiają ponadto ich trwałość i łatwość uprawy.
Wierzba wiciowa jest to zwykle wysoki i szeroki krzew dorastający do 10 m. Roślina
ma ładne długie liście (do 15 cm). Kwitnie od marca do maja; przed rozwojem liści wytwarzając walcowate kotki.
Występuje w Polsce na całym niżu oraz w niższych partiach górskich. Zaliczana jest
do grupy wąskolistnych wierzb łęgowych porastających tereny nadrzeczne i brzegi jezior.
Czasem tworzy samodzielne zbiorowiska łęgów wierzbowych (Salicetum triandro-viminalis) lub wierzbowo-topolowych (Salici-Populetum) [Matuszkiewicz 2008].
Wierzba wiciowa jest wykorzystywana do formowania ekranów dźwiękochłonnych
[Szczukowski 1999]. Ekran taki ma bardzo dobre parametry (zmniejsza hałas nawet
o 27 dB) i może być stosowany przy ciągach komunikacyjnych samochodowych i kolejowych oraz przy niwelacji czy ograniczaniu hałasu przemysłowego. Rozwiązanie takie
zmniejsza uciążliwość środowiskową wynikającą z użytkowania ciągów komunikacyjnych, a jednocześnie wzbogaca krajobraz.
Swoistą formą korzyści estetycznych z danej rośliny są wyroby gotowe będące efektem jej przetworzenia. Najlepszym tego przykładem jest właśnie wierzba wiciowa będącą
jedną z najważniejszych wierzb koszykarskich [Seneta 2008]; używana jest także na
faszynę służącą do umacniania brzegów cieków wodnych (rys. 1).
Rys. 1. Faszyna wzmacniająca brzegi cieku wodnego – Park Miejski w Mikołajkach (fot. M. Dudkiewicz)
Fig. 1. Fascine lacing watercourse – City Park in Mikołajki (photo M. Dudkiewicz)
Z wikliny wytwarza się różnego rodzaju przedmioty plecionkarskie [Fröhlich 2008]. Na
terenie Arboretum w Bolestraszycach, położonego 7 km od Przemyśla, znajduje się kolekcja
wiklinowych rzeźb plenerowych. Rzeźby wykonane są z tradycyjnych splotów w połączeniu
z elementami wikliny żywej, która rozrasta się tworząc altanę i labirynt (rys. 2).
Opracowano sposób na wykorzystanie pędów wierzby energetycznej jako materiału
na utwardzanie dróg tymczasowych na bagnach, piaskach i przepustach wodnych. Droga
z tzw. efektywnej płyty drogowej – EPD, znakomicie wpisuje się w krajobraz.
Kolejną omawianą rośliną jest słonecznik bulwiasty. Pod względem botanicznym
roślina ta należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). Ma koszyczki kwiatowe nieco
mniejsze od swojego kuzyna słonecznika zwyczajnego. Osiąga wysokość 2–4 m,
wykształca liście górne podłużne, jajowate lub lancetowate, dolne zaś sercowate, grubo
piłkowane i zaostrzone. Koszyczki kwiatowe wzniesione są prosto, z zielonymi lancetoFormatio Circumiectus 10 (3) 2011
16
M. Dudkiewicz, Ł. Bolibok
Rys. 2. Altana i labirynt na terenie Arboretum w Bolestraszycach (fot. M. Dudkiewicz)
Fig. 2. Arbor and labirynth in the Arboretum Bolestraszyce (photo M. Dudkiewicz)
watymi listkami okrywy. Kwiaty języczkowate są żółte, płonne, rurkowate, ciemnożółte,
obupłciowe. Słonecznik bulwiasty kwitnie od sierpnia do listopada [Kościk 2003].
Słonecznik bulwiasty może spełniać rolę żywopłotu. Wykorzystywany jest do osłaniania
wolier ptasich w hodowlach bażanta królewskiego, gdyż nie toleruje on wiatru. Jednocześnie
stanowi cenną pasze chętnie zjadaną przez dzikie ptactwo [Rutkowski 2001].
Koła łowieckie cenią słonecznik bulwiasty jako roślinę zaporową dla dzikiej zwierzyny. Wysadzają go na obrzeżach lasów, tworząc żerowiska. Słonecznik bulwiasty znany
jest jednak lepiej z ogrodów przydomowych, gdzie sadzi się go jako roślinę ozdobną
[Kościk i in. 1999].
Ślazowiec pensylwański (rys. 3) jest rośliną wieloletnią, odrasta corocznie, zwiększając liczbę łodyg od jednej w pierwszym roku do 20–30 w następnych latach. Wysokość
jego pędów pod koniec okresu wegetacji może nawet przekraczać 4 m – przykładem były
ślazowce uprawiane w 2001 roku na polu Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, które
osiągnęły wysokość aż 4,4 m. Liście ślazowca mogą mieć różne barwy: od intensywnie ciemnozielonej przez jasnozieloną po seledynową. Roślina kwitnie przez 6 tygodni
w okresie od lipca do września, owoce zaś dojrzewają na przełomie sierpnia i września
[Styk 2006].
Rys. 3. Uprawa energetyczna Sida hermaphrodita Rusb.– zdjęcie wykonano na poletku doświadczalnym (fot. Ł. Bolibok)
Fig. 3. Growing energy Sida hermaphrodita Rusb. – picture was taken on the experimental plot
(photo Ł. Bolibok)
Acta Sci. Pol.
Wybrane rośliny energetyczne jako element kształtowania krajobrazu
17
Duże nadzieje na wykorzystanie w produkcji biomasy pokładano w róży wielokwiatowej. Gatunek ten pochodzi z Azji. Jest to krzew bujnie rosnący, z długimi pędami. Roślina
ma małe śnieżnobiałe kwiaty z jaskrawożółtymi pręcikami (kwitnienie w czerwcu–lipcu)
oraz błyszczące liście, które jesienią przebarwiają się na kolor pomarańczowoczerwony.
Owocuje w sierpniu–wrześniu drobnymi, gładkimi i czerwonymi owocami. Różę wielokwiatową stosuje się na nieformowane żywopłoty, a w szkółkarstwie jako podkładkę pod
róże pnące i bukietowe [Seneta 2008]. Na początku gatunek był stosowany do nasadzeń
w celu zwiększenia pojemności łowisk dla zwierzyny dzikiej oraz do obsadzania obrzeży
lasów. Oprócz uprawy na cele energetyczne różę wielokwiatową stosuje się do tworzenia
pasów fitosanitarnych w różnych innych uprawach, co ma wpływ na poprawę zdrowotności
sąsiednich plantacji roślin i na zmniejszenie kosztów ich utrzymania. Róża wielokwiatowa
jest wartościowym gatunkiem w kształtowaniu terenów zielonych w miastach, parkach
i ogrodach. Nadaje się do obsadzania kwietników i rabat. W kompozycjach ogrodowych
łączona jest z bylinami, kwitnącymi krzewami i trawami [Wolff (red.) 2000].
Coraz większa popularność traw wynika z mody na urządzanie ogrodów w stylu
naturalistycznym. Trawy kwitną latem, ale ich przekwitłe kłosy lub wiechy pozostają na
pędach przez całą zimę, urozmaicając zimową monotonię ogrodu [Brookes 2009].
Miskant olbrzymi spotyka się w wielu ogródkach przydomowych jako roślinę ozdobną
[Kościk i in. 1999]. W Europie znany jest w tej roli od 50 lat, a od kilkunastu lat uprawiany także na plantacjach energetycznych. Miskant olbrzymi to naturalny mieszaniec
miskanta chińskiego z miskantem cukrowym. Wytwarza sztywne grube źdźbła wypełnione gąbczastym rdzeniem, o wysokości 2–3,5 m. Większość miskantów to wysokie
trawy – doskonale nadają się do naszych ogrodów. Można je sadzić niemal w każdym
miejscu i w każdych warunkach. Doskonale komponują się posadzone blisko budynków,
jak również przy ogrodzeniu, stanowiąc barierę dla kurzu i pyłów z drogi.
Spartina preriowa jest to roślina o wysokości do 2 m, ma duże zdolności adaptacyjne
i aklimatyzuje się nawet na słabych glebach. Dotąd uprawiana była jako roślina ozdobna
z uwagi na żółto obrzeżone blaszki liściowe. Jej charakterystyczną cechą są lancetowate
liście o długości do 80 cm i szerokości 1,5 cm. Roślina tworzy obszerne kępy o wysokości
ok. 2 m [Kościk 2003]. Poza wykorzystaniem w funkcji rośliny dekoracyjnej stosowana
jest do celów energetycznych, w budownictwie, w przemyśle celulozowo-papierniczym,
a także do umacniania piaszczystych wałów i grobli.
Pola rzepakowe, a tym samym rzepak to coraz częstszy element polskiego krajobrazu.
Polska stała się jednym z największych producentów rzepaku w Europie. W ostatnim
pięcioleciu produkcja rzepaku utrzymywała się na poziomie ok. 1,8 mln t, co stanowi
ponad 10% produkcji unijnej, przy czym nasz kraj ustępuje tu jedynie Wielkiej Brytanii,
Danii i Czechom [Klugman-Radziemska i in. 2010].
Łodyga rzepaku jest wzniesiona i rozgałęziona, o wysokości 1–1,5 m. Kwiaty są
żółte, 4-płatkowe, o płatkach długości 9–18 mm, zebrane w grona dłuższe od liści.
Rzepak ozimy (siany jesienią) zakwita z początkiem maja. Kwitnienie trwa około 3 tygodni, lecz nektarowanie jest szczególnie obfite w początkowej fazie. Rzepak jary (siany
wiosną) zakwita na przełomie czerwca i lipca. Rzepak ma ulistnienie skrętoległe, liście
sinozielone, pokryte woskiem. Łuszczyna zawiera wiele nasion. Jest rośliną miododajną
o bardzo dużym znaczeniu w pszczelarstwie. Jego wydajność miodowa wynosi zwykle
do 100 kg z hektara.
Formatio Circumiectus 10 (3) 2011
18
M. Dudkiewicz, Ł. Bolibok
Opisane rośliny mają liczne walory estetyczne umożliwiające wzbogacanie krajobrazu. Ich cechy użytkowe przemawiają za ich szerszym zastosowanie.
Rekultywacja terenów zdegradowanych
Rośliny, o których mowa, doskonale nadają się do rekultywacji terenów zdegradowanych chemicznie czy zdewastowanych działalnością przemysłową [Styk 2006,
Szczukowski 1999]. Takie tereny są zwykle trudne do zasiedlenia, dlatego do tego celu
wybiera się dość często rośliny energetyczne, a to z uwagi na ich walory przystosowawcze. Zalecane są one do uprawy na ziemiach najsłabszych klas (V i VI). Takie działanie
jest korzystniejsze od odłogowania powodującego zachwaszczenie pól. Doprowadzenie
do zachwaszczenia nieużytku wpływa niekorzystnie na stan pola i pól sąsiednich
[Kowalczyk-Juśko 2006]. Ponadto wykorzystuje się naturalne zdolności roślin energetycznych do usuwania, wiązania, unieszkodliwiania czy rozkładania zanieczyszczeń
[Styk 2006, Jakubiak-Śliwka 2008].
Opis do projektu kolekcji z roślin energetycznych
Zaproponowano tu projekt kolekcji roślin energetycznych, która mogłaby zostać założona przy arboretum, na uczelni wyższej o profilu rolniczym lub w gospodarstwie doświadczalnym. Kolekcja mogłaby służyć do celów dydaktycznych i naukowych (rys. 4).
Kompozycję kolekcji oparto na okręgach promieniście przeciętych ścieżkami oraz
rabatach wzdłuż ścian budynku. Na zewnętrznym pierścieniu zaplanowano drzewa,
krzewy i zboża, a na rabatach wewnętrznych byliny i rośliny jednoroczne.
Zaprojektowano nasadzenia drzew z gatunków Populus deltoides ‘Purple Tower’,
Robinia pseudoacacia i Paulownia tomentosa. Pomiędzy drzewami posadzono krzewy
Salix viminalis i Rosa multiflora. W centrum kolekcji znajdują się byliny Sida hermaphrodita, Helianthus tuberosus, Polygonum japonicum, Polygonum sachalinense i Rumex
tianschanicus. Drugi pierścień wypełniono roślinami jednorocznymi Brassica napus,
Agrimonia, Zea mays, Beta vulgaris i Glycine, natomiast trzeci zajmują zboża Triticum,
Hordeum, Secale, Avena i Pisum. Pod ścianami budynku zaplanowano trawy z gatunków Miscanthus sacchariflorus, Miscanthus sinensis, Miscanthus × giganteus, Phalaris
arundinacea, Panicum virgatum, Andropogon gerardi, Spartina pectinata i Saccharum
officinarum.
WNIOSKI
1. Rośliny energetyczne stanowią cenny materiał ozdobny w ogrodnictwie.
2. Omówione gatunki wykorzystuje się do szybkiego zadarnienia dużych powierzchni
na terenach zieleni.
3. Wiele gatunków roślin energetycznych stosuje się w rekultywacji terenów poprzemysłowych z uwagi na ich właściwości przystosowawcze.
4. Oprócz jednej z najważniejszych cech użytkowych tych roślin – dużych przyrostów
biomasy, rośliny energetyczne dają również możliwości zastosowania w kształtowaniu krajobrazu i ogrodnictwie.
Acta Sci. Pol.
Wybrane rośliny energetyczne jako element kształtowania krajobrazu
19
Drzewa
‘Tower’
Krzewy
!
Byliny
"
"
!
Trawy
#
skala 1:500
Rośliny jednoroczne
"
"
$
Opracowanie:
mgr inż. Margot Dudkiewicz
Rys. 4. Projekt kolekcji dydaktycznej „Rośliny energetyczne” (autor: M. Dudkiewicz)
Fig. 4. Project collection of teaching “Energy crops” (author: M. Dudkiewicz)
Formatio Circumiectus 10 (3) 2011
20
M. Dudkiewicz, Ł. Bolibok
PIŚMIENNCTWO
Borkowska H., Dubas J., Gradziuk P., Kościk B., Kościk K., Juśko A., Martyn W., Rawicki B., Styk
B., Węgorek T., 2003. Rośliny energetyczne. Wyd. AR Lublin.
Brookes J., 2009. Projektowanie ogrodów. Hachette Livre Polska Warszawa.
Ellis B.W., 2008. Rośliny okrywowe. Byliny pnącza i krzewy zamiast trawnika. Klub dla Ciebie
– Bauer-Weltbild Media Warszawa.
Fröhlich M., Sturm P., 2009. Wiklina w ogrodzie. Multico Warszawa.
Jakubiak M., Śliwka M., 2008. Zagospodarowanie i rekultywacja terenów o podwyższonym zasoleniu. Gosp. Zasob. Mineral. 24, 3/3, 129–138
Klugman-Radziemska E., Lewandowski W., Ciunel K., Meler P., Ryms M., 2010. Bilans energetyczny cyklu produkcji i eksploatacji RME w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Nafta
Gaz 7, 577–585.
Kolwaczyk-Juśko A., Kościk B., 2006. Plantacje roślin energetycznych jako czynnik ekologicznego kształtowania krajobrazu. [W:] Restrukturyzacja i projektowanie systemów terytorialnokrajobrazowych. Red. R. Klimko. Wyd. Nauk. Akademii Pomorskiej Słupsk, 339–347.
Kościk B., Kalita E., 1999. Stan i perspektywy uprawy roślin na Zamojszczyźnie. Zesz. Probl. Post.
Nauk Roln. 468, 47–62.
Matuszkiewicz W., 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk.
PWN Warszawa.
Wolff J. (red.), 2000. Piękny ogród 2. Rośliny ozdobne w ogrodzie i na balkonie. MULTICO Ofic.
Wyd. Warszawa.
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1973/2004 z dnia 29 października 2004 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003 w odniesieniu do systemów wsparcia przewidzianych w tytułach IV i IVa tego rozporządzenia oraz wykorzystania
odłogowanych gruntów do produkcji surowców (Dz.U. L 345 z 20.11.2004).
Rozporządzenie Rady (WE) Nr 1782/2003 z dnia 19 września 2003 r. ustanawiające wspólne
zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników [...] (Dz.U. L 270 z 21.10.2003).
Rutkowski A., 2001. Żywienie bażantów łownych. Fauna & Flora 6, 9
Seneta W., Dolatowski J., 2008. Dendrologia. Wyd. Nauk. PWN Warszawa.
Styk B., Borkowska H., 2006. Ślazowiec pensylwański – uprawa i wykorzystanie. Wyd. AR
Lublin.
Szczukowski S., Tworkowski J., 1999. Gospodarcze i przyrodnicze znaczenie krzewiastych wierzb
Salix sp. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 468, 69–77
SELECTED ENERGY PLANTS AS A LANDSCAPING ELEMENT
Abstract. In addition to the most important characteristics of power plants – large increases
in biomass, energy crops have the possibility to use in landscaping and horticulture. For a
long time some species of energy crops have been known and used in Polish gardens as
ornamental plants, because a lot of energy crops combines utility and ornamental values.
The basic qualities of ornamental plants for energy – a large amount of green matter and, in
some cases, abundant flowering. Project was proposed collection of teaching from energy
crops, which will aim to present different plant species grown for the production of biofuels,
electricity or thermal energy.
Key words: energy plants, landscape, garden
Accepted for print – Zaakceptowano do druku: 5.12.2011
Acta Sci. Pol.