Przyczyny – objawy - zapobieganie AGRESJA I PRZEMOC W SZKOLE Pojęcie agresji Agresja (łac. agressio – napaść) – zachowania i skłonności, które zmierzają do wyrządzenia szkody określonym osobom, grupom społecznym czy też ich własności. Do pojęć pokrewnych należą: przemoc, tyranizowanie (bullying) i osaczanie (mobbing). Agresywne zachowanie to takie, które niesie z sobą negatywne skutki dla ofiary i jest intencjonalne; -sprawcę opisuje się jako pragnącego zranić bądź uszkodzić fizycznie lub psychicznie ofiarę. Pojęcie „przemocy” Powszechnie pojęcie „przemocy” jest używane zamiennie z terminem „agresja” w fachowej literaturze przedmiotu. Jednak coraz częściej „przemoc” – stanowi pojęcie nadrzędne wobec zachowań agresywnych, i tylko przez zastosowanie przymiotników modyfikuje się jego znaczenie, np. przemoc fizyczna, psychiczna, werbalna, seksualna, przemoc wobec kobiet, rasistowska, itp. Ogólnie przemoc oznacza nasilenie objawów agresji. Agresja 1. Agresja interpersonalna – zachowanie podejmowane z zamiarem spowodowania szkody, prowadzące potencjalnie lub faktycznie do negatywnych dla innych konsekwencji (ból, cierpienie, utrata cenionych wartości) 2. Gotowość do agresji – wewnętrzny stan emocjonalno-motywacyjny jednostki cechujący się irytacją, złością, gniewem, wrogością, chęcią szkodzenia i niszczenia. 3. Agresywność – skłonność do częstego używania przemocy w relacjach z innymi jako sposób rozwiązywania konfliktów bądź realizacji celów życiowych Agresja Agresja przejawia się w formie prostych bądź złożonych czynności: -fizycznych (uderzenie, pobicie) -werbalnych (zwymyślanie, obrażenie) -szkodliwych pośrednio (ignorowanie, plotkowanie) -o różnym stopniu dolegliwości dla ofiary (skarcenie, ośmieszenie, upokorzenie, zadanie bólu, a nawet zabójstwo) Dane liczbowe Z badań światowej organizacji zdrowia WHO wynika, że rozpowszechnienie „zaburzeń w sferze zachowań społecznych” stanowi wśród dzieci i młodzieży od 2% do 10 % w populacji (2005r.) 9% chłopców i 2% dziewcząt poniżej osiemnastego roku życia wykazuje zaburzenia w zachowaniu społecznym charakteryzujące się powtarzającymi się przejawami zachowań agresywnych. Agresja uczniowska Problem powszechności agresji w szkole dotyczy nie tyle zachowań typowo przemocowych (np. zachowań chuligańskich, znęcania się nad jednostką, rozbojów, napaści, kradzieży, itp.), ile zachowań związanych z ogólnym oziębieniem stosunków międzyludzkich, obniżeniem ogólnej kultury wzajemnego współżycia. Zachowania o poważnych charakterze przemocowym, związane ze stosowaniem fizycznych form ataku przeciwko innym, dotyczą niewielkiej grupy uczniów i nie przekraczają 10%. Niemniej skala samego zjawiska świadczy o jego masowym charakterze. Grupa uczniów nie posiadająca żadnych doświadczeń ani sprawcy, ani ofiary agresji to zaledwie 9% Agresja w szkole Według badań do częstszych aktów przemocowych dochodzi w szkołach ponadpodstawowych niż w podstawowych. Większość poważnych incydentów przemocy odbywa się poza szkołą (akty przemocy z użyciem niebezpiecznych narzędzi, o charakterze seksualnym oraz pobicia) Akty przemocy na terenie szkoły zachodzą głównie w miejscach, gdzie uczniowie przebywają sami np. na boisku szkolnym, w szatni, ubikacji. Agresji i przemocy w szkole sprzyja obecność innych zachowań nagannych, takich jak: picie alkoholu, zażywanie narkotyków i substancji psychoaktywnych, paserstwo, kradzieże. Przyczyny agresji uczniowskiej – wybrane teorie Teoria frustracji – agresja powstaje jako reakcja na przeszkodę Teorie poznawczo-motywacyjne – agresja jako następstwo zakłóconych relacji między osobą a sytuacją/innymi Teorie psychoanalityczne – agresja jako wyraz powikłań i zakłóceń funkcjonowania osobowości na tle jej genezy (doświadczeń dzieciństwa) Koncepcja szkolnej anomii (bezprawia) – przemoc jest wynikiem anomicznej struktury szkoły Koncepcja dwuczynnikowa – agresja jako forma przezwyciężania stresu Przyczyny agresji Agresja reaktywno - emotogenna – stanowi następstwo wzbudzonych emocji; -pojawia się w następstwie szkodliwych bodźców, frustracji i stresu -w wypadku uniemożliwienia skierowania agresji na obiekt postrzegany jako źródło frustracji może nastąpić przemieszczenie agresji tj. atak na przedmioty lub osoby zastępcze, mniej zagrażające -w szczególnych wypadkach agresja jest kierowana przeciw samemu sobie -specyficzną postacią agresji jest uformowana w trakcie życia jednostki skłonność do odczuwania przyjemności w rezultacie sprawiania innym bólu czy obserwowania cierpienia ofiary lub okrucieństwa (agresja sadystyczna) Przyczyny agresji Agresja instrumentalna – celowe działanie dla pozyskania cenionych stanów, rzeczy lub wartości, -stanowi instrument kontroli i dominacji -sposób osiągania celów życiowych (pozyskiwania bogactwa, prestiżu itp.) oraz wykonywania ról społecznych -specyficzną jej formą jest przekonanie o tym, że niszczenie innych jest posłannictwem, a źródłem mogą być uprzedzenia rasowe, narodowe, religijne. Przyczyny agresji Formowaniu się agresji 1) reaktywno-emotogennej sprzyjają: -impulsywność -doświadczenie emocjonalnego odrzucenia -frustracja -brak treningu zdolności kontroli emocji -przeżyty stres w okresie dzieciństwa -nadopiekuńczość rodziców Przyczyny agresji Formowaniu się agresji 2) instrumentalnej sprzyjają: -autokratyczny styl wychowania -doświadczanie kar fizycznych -brak treningu konstruktywnego radzenia sobie ze stresem i konfliktami -niezdolność do empatii -kontakt z przemocą (np. w mediach, rodzinie) Przyczyny agresji uczniowskiej Według badań prowadzonych przez Związek Nauczycieli w USA do przyczyn agresji szkolnej zaliczono czynniki: -duże, przepełnione szkoły -biedniejące lokalne społeczności -źle zorganizowane urządzenie budynków szkolnych -izolacja ze strony nauczyciela -obecność służb porządkowych -zbyt wąsko zakrojona interwencja Przyczyny agresji uczniowskiej w świetle badań Badania porównawcze w Europie Zachodniej wskazują na trzy główne czynniki: 1. warunki organizacyjno-lokalowe szkoły 2. stosunek nauczyciela do ucznia 3. niezadowolenie ucznia ze szkoły Przyczyny istniejące w szkole -hałas, mała przestrzeń i ograniczenie ruchliwości uczniów -czas spędzany w ukierunkowany sposób -stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek -zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru -niemożność wycofania się z grupy -anonimowość uczniów i nauczycieli Czynniki związane z relacjami nauczyciele - uczniowie -chłód emocjonalny i brak relacji dialogowych oraz pełnych życzliwości -niewłaściwy sposób komunikowania się nauczycieli z uczniami -relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań -nieżyczliwość i anonimowość w kontaktach między nauczycielami Czynniki związane z procesem nauczania -zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości uczniów -brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów uczniów -niesprawiedliwość w ocenianiu -mało uwagi poświęconej tworzeniu pozytywnej atmosfery i rozładowywaniu napięć -nuda i schematyczność lekcji -bierny udział uczniów w zajęciach lekcyjnych Czynniki związane z „życiem szkoły” -brak spójnych reakcji grona nauczycieli na zachowania agresywne w szkole -brak jasnych i egzekwowanych reguł życia szkolnego -brak poczucia współodpowiedzialności uczniów za życie szkoły -niska aktywność uczniów w zarządzaniu szkołą i ustalaniu jej reguł przez aktywność samorządu szkolnego Niektóre pozaszkolne przyczyny agresji uczniowskiej Znaczący związek z przejawianiem zachowań agresywnych na terenie szkoły i poza nią, ma nie tylko szkoła, ale też rodzina oraz środowiska, które wypełniają uczniom czas wolny (media, grupy rówieśnicze) Niekorzystne warunki socjalizacyjno-wychowawcze rodziny: zaburzone relacje miedzy członkami rodziny, stosowanie przemocy wobec dzieci i innych członków rodziny. Przynależność do nieformalnych grup charakteryzujących się wrogim nastawieniem do innych Prewencja 1. propozycje dotyczące szkoły – poprawa klimatu szkolnego 2. wspieranie rozwoju kompetencji społecznych uczniów 3. interwencja wobec aktów przemocy oraz długoterminowe przedsięwzięcia wychowawcze korygujące postawy agresywne 4. pomoc „ofiarom” przemocy 5. programy prewencji dla szkół w ramach współpracy szkoła – klasa – jednostka, np. program „Szkoła bez przemocy” 6. wypracowanie nowego modelu nauczyciela/wychowawcy oraz umożliwienie nauczycielom podnoszenia kwalifikacji wychowawczych w ramach programów zapobiegania przemocy w szkole Bibliografia B. Krahé, Agresja, GWP, Gdańsk 2005. Między swobodą a przemocą w wychowaniu, J. Bińczycka, Kraków, Impuls 2005. Pedagogika, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, WN PWN, Warszawa 2010.