Dr Małgorzata Karwowska
advertisement
Dr Małgorzata Karwowska WSP-Bydgoszcz Formy i przejawy agresji występujące wśród młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim [w} Polska młodzież zaburzenia ,zagrożenia w aktualnej rzeczywistości społecznej (red.) T. Sołtysiak, M. Karwowska, Bydgoszcz 2001, ss. 75-91 Formy i przejawy agresji występujące wśród młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim Rozważania wstępne Wzrost reprezentujących zainteresowania różne dyscypliny problematyką naukowe jest agresji przez naukowców bez wątpienia wyrazem społecznych potrzeb. Współcześnie agresja przyjmuje coraz większe rozmiary wzbudzając w społeczeństwie poczucie zagrożenia i niepokoju. Szczególnie przerażającym staje się fakt, że zachowania agresywne z wysokim stopniem brutalizacji pojawiają się wśród dzieci i młodzieży. W literaturze przedmiotu spotkać można liczne stanowiska interpretujące i wyjaśniające zjawisko agresji. Z uwagi na temat wystąpienia skoncentruję się li tylko i wyłącznie na przeanalizowaniu zależności pomiędzy upośledzeniem umysłowym a zachowaniami agresywnymi . W codziennej praktyce jak i w wielu publikacjach agresywność zalicza się wręcz do podstawowych objawów upośledzenia. Cz. Kossakowski uważa , że przyjmowanie takiego stanowiska jest wynikiem silnie zakorzenionego w pedagogice specjalnej biologizmu .(Kossakowski 1997,s.172) K. Pospiszyl (1970, s.147) uważa, iż dzieci upośledzone umysłowo bardziej są skłonne do zachowań agresywnych dlatego, że : w niektórych przypadkach cechuje je większa charakterologiczna skłonność do zachowania agresywnego ; w sytuacjach frustracyjnych rzadziej niż u osób pełnosprawnych występuje u nich proces racjonalizacji , który łagodzi zachowania agresywne , wynikłe z sytuacji frustracyjnych; na skutek ograniczenia procesów porównywania ,uogólniania i wyciągania właściwych wniosków wiele sytuacji frustracyjnych oceniają wadliwie, przypisując im niejednokrotnie wysoki stopień arbitralności nawet wtedy, gdy sytuacje te nie mają w sobie żadnych cech arbitralności, a wynikają jedynie z obiektywnych przesłanek. Z. Sękowska (1985,s.147- 149) analizując fenomenologię upośledzenia umysłowego wskazuje na jego totalny charakter, który obejmuje wszystkie funkcje osobowości : zarówno zachowanie, myślenie , mowę jak i motorykę. Podkreśla także zaburzenia sfery emocji i woli. W sferze woli i celowej działalności upośledzonych umysłowo charakteryzuje impulsywność, postępowanie nieprzemyślane, brak inicjatywy i samodzielności, słaba zdolność panowania nad sobą, sztywność poglądów i zachowań przy równoczesnym słabym immunitecie psychicznym i dużej podatności na agresję. Potrzeby dzieci lekko upośledzonych umysłowo determinowane są głównie przez rozwiniętą sferę popędową , słabo kontrolowaną. W stosunku do siebie dzieci te są mało krytyczne . Niektóre jednak cierpią z powodu swego ograniczenia, mają obniżone poczucie własnej wartości, co powoduje zniechęcenie albo bunt i staje się źródłem agresji wobec otoczenia. Biorąc pod uwagę temperament osób upośledzonych umysłowo wyróżnia się typ torpidalny i eretyczny. Typ torpidalny charakteryzuje przyhamowane i odrętwiałe zachowanie natomiast eretyków znamionuje nadmierna ruchliwość, stały niepokój, pęd do niszczenia przedmiotów, skłonności agresywne a także nadpobudliwość psychoruchowa. J. Konopnicki ( 1971, s.244 ) przyczyny zachowania agresywnego upatruje w defekcie psychicznym, wskazując jednocześnie na brak zdolności abstrakcyjnego myślenia. Fakt ten utrudnia osobom niepełnosprawnym intelektualnie zdolność do rozpoznawania poprawności swego zachowania i niemożność właściwej oceny norm społecznych. Dużą nieprawidłowością byłoby upatrywanie przyczyn agresji tylko i wyłącznie w istocie upośledzenia umysłowego. Cz. Kossakowski ( 1990, s.146 ) uważa, że samo obniżenie sprawności intelektualnej tylko w pewnym stopniu przesądza o jakości społecznego rozwoju dziecka, czyniąc go bardziej podatnym na negatywne czynniki zakłócające ten rozwój. O kierunku i jakości tego rozwoju decyduje również treść oddziaływań jakim dziecko podlega w rodzinie, szkole i szerszych kręgach społecznych. Trudno jest się więc zgodzić ze stanowiskami, które czasami w literaturze się spotyka, stawiające znak równości pomiędzy upośledzeniem umysłowym a społecznym nieprzystosowaniem. W. D. Wall ( 1960,s.267) przyjmuje, że nieprzystosowanie najczęściej powstaje powoli i jest wynikiem błędnego kierunku, który powoduje stopniowo brak równowagi między możliwościami jednostki a wymaganiami społeczeństwa, w jakim ono żyje. We wszystkich tego typu przypadkach reakcja osobnika jest początkowo normalna, a anormalne jest otoczenie, które może być całkiem nieodpowiednie i nie może dać dziecku tego, czego ono potrzebuje do swego rozwoju, lub żąda od niego więcej niż potrafi ono dać z siebie w tym stadium rozwoju, w jakim się znajduje. Bardzo zbliżone stanowisko przyjmuje M. Kościelska (1984,s.35-36), która uważa, że zachowania agresywne mogą wiązać się także z czynnikami społeczno-osobowościowymi. Upośledzenie umysłowe skazuje jednostki nim dotknięte na sytuacje wyjątkowo trudne, łączące się z niemożnością sprostania wymaganiom społecznym oraz z doznawaniem odrzucenia emocjonalnego i społecznego, bardzo często już w najwcześniejszym okresie życia, ze strony rodziców. Te sytuacje traumatyczne rodzą poczucie zagrożenia, lęku i wrogości, czyli stany predysponujące do zachowań destrukcyjnych, antyspołecznych i agresywnych. Na podstawie przemyśleń M. Kościelskiej można zaryzykować przypuszczenie ,iż zachowania agresywne są swoistym mechanizmem obronnym u osób intelektualnie niepełnosprawnych. Spotęgowanie agresji u dzieci upośledzonych umysłowo występuje w sytuacjach szkolnych. Niemożność sprostania wymogom dydaktycznym powoduje pojawianie się poczucia inności i najczęstszą wówczas reakcją jest bunt i opór. Również w kontaktach interpersonalnych doświadczają niepowodzeń. Dzieci upośledzone umysłowo narażone są na różne postacie agresji ze strony zarówno dorosłych jak i rówieśników. Formy tych zachowań bywają różne począwszy od słownych zaczepek, szyderstw i ironii a skończywszy na przemocy fizycznej. Reasumując tę część rozważań można uznać stanowisko J. Lausch- Żuk i K. Nowak-Lipińskiej ( J. Lausch- Żuk; K. Nowak -Lipińska 1998,s.261), że u osób upośledzonych umysłowo podkreśla się niedojrzałość ich struktur psychicznych, uboższy metabolizm informacyjny, co rodzi reakcje lękowo - agresywne. Jeśli na takie cechy konstytucjonalne i osobnicze nałożą się traumatyczne doświadczenia życiowe, wówczas dla wszystkich zachowań agresywnych, dla wszelkich przejawów przemocy stosowanej przez upośledzonych, można znaleźć wyjaśnienie i wytłumaczenie. Odnosząc się do tematu wystąpienia zasadne wydaje się przedstawienie najczęściej wyróżnianych w literaturze specjalistycznej podziałów zachowań agresywnych. Podziały te uzależnione są od kryteriów .Jednym z nich jest uwzględnienie w podziale form, w jakich agresja występuje. Wyróżniamy więc agresję otwartą i ukrytą. Obie te formy wzajemnie się determinują, w ten sposób, że agresja ukryta stanowi transformację pobudzenia do agresji otwartej . Kolejnym kryterium podziału jest organ, przy pomocy którego zachowania te są realizowane. Badacze A.H. Buss i A. Durkee i inni (cyt. Za Z.B. Gasiem 1987,s.31 ; M.B. Pecyna 1998,s.205; J. Sztumski 1998,s.33) wyróżniają agresję słowną i fizyczną. Natomiast R. Pawłowska (1988,s.396)dokonuje podziału na agresję bezpośrednią i pośrednią. Pierwsza z tych form polega na tym, iż ofiara agresywnego zachowania ma możność dokładnego ustalenia źródła szkodliwych bodźców. W sytuacji tej atak może wyzwolić kontratak. W przypadku drugim zaś występuje znaczna trudność w identyfikacji agresora. Forma agresji pośredniej wymaga jednakże poszerzenia o fakt, iż odbiorcą szkodliwych bodźców może być również organizm zastępczy. W ujęciu takim „ atak na osobę dokonuje się nie tylko poprzez zachowania agresywne wobec niej samej, ale i wobec obiektów ściśle związanych z nią „. (Z. B. Gaś, 1987,s.32) Przyjmując kryterium związku pomiędzy agresorem a ofiarą B. Pecyna (1998,s.205) dokonuje podziału agresji na formę bierną i czynną inaczej bezpośrednią i pośrednią. Agresja bezpośrednia występuje wówczas gdy skierowana jest przeciwko komuś lub czemuś ,pośrednia zaś gdy zachowania agresywne powodują wyrządzenie szkody lub przykrości osobie, która jest przedmiotem agresji, bez przybierania jednak formy bezpośredniego ataku, np. niszczenie lub uszkodzenie rzeczy należących do osoby będącej przedmiotem agresji. Większość reakcji agresywnych ma zdecydowanie charakter czynny i polega na aktywnym działaniu przeciwko innym osobom. Zdarzają się jednakże i zachowania bierne, które polegają na uniemożliwieniu innym osobom wykonywania jakiś zachowań poprzez swoją obecność ( przeważnie fizyczną ) lub odmowę.( Z. B. Gaś, 1987,s32) R. Mandell (cyt.za Z.B.Gaś,1987,s.162) oprócz agresji skierowanej przeciwko określonym osobom oraz agresji przeciwko rzeczom, wyróżnia agresję skierowaną przeciwko samemu sobie, która polega na zadawaniu sobie bólu i poniżaniu siebie. Przedstawione formy zachowań agresywnych to tylko niektóre spośród licznych podziałów spotykanych w bogatej literaturze poświęconej tematyce agresji. Uwagi metodologiczne Celem podjętych badań była diagnoza zjawiska agresji wśród młodzieży z upośledzeniem umysłowym . Szczegółowemu badaniu poddano formy i przejawy agresji. Starano się znaleźć odpowiedź na pytania szczegółowe , które zredagowano następująco: Które formy agresji występują u badanych z największą częstotliwością ? W stosunku do kogo lub czego przejawiają się zachowania agresywne respondentów ? Czy istnieje związek między agresywnością badanych a ich sytuacją rodzinną? W jakim stopniu środowisko szkolne wpływa na zachowania agresywne respondentów? W celu uzyskania wiarygodnego materiału empirycznego dla rozwiązania problemu 1 i 2 posłużono się wystandaryzowanym narzędziem jakim był kwestionariusz osobowości zwany Inwentarzem Psychologicznym Syndromu Agresji ( I.P.S.A.). Inwentarz ten składa się z 83 stwierdzeń, przyporządkowanych do 10 kategorii zachowań: Skala I - samoagresja emocjonalna Skala II - samoagresja fizyczna Skala III - wrogość wobec otoczenia Skala IV - nieuświadomione skłonności agresywne Skala V - agresja przemieszczona Skala VI - agresja pośrednia Skala VII - bezpośrednia agresja słowna Skala VIII - bezpośrednia agresja fizyczna Skala K - kontrola zachowań agresywnych Skala O - skłonność do działań odwetowych Ponadto inwentarz I.P.S.A. pozwala na obliczenie trzech wskaźników, tj. a/ nasilenie poszczególnych rodzajów zachowań ( skale od I do VIII oraz K i O) b/ ogólnego nasilenia syndromu agresji ( WO) c/ nasilenia kierunków agresji ( S- samoagresja, U – agresja ukryta , Z – agresja skierowana na zewnątrz ). Zasady obliczania wyników Przy obliczaniu wyników przyjęto trójstopniową ocenę każdego twierdzenia inwentarza. I tak: odpowiedź diagnostyczna ( TAK) - 2 punkty odpowiedź niezdecydowana ( ?) - 1 punkt odpowiedź niediagnostyczna (NIE) - 0 punktów Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji pozwala na obliczenie trzech rodzajów wskaźników : Obliczamy nasilenie poszczególnych kategorii zachowań wchodzących w skład syndromu agresji. Dokonujemy tego przez zestawienie ocen za każde twierdzenie w ramach każdej ze skal od I do VIII oraz skal „ K” i „O”. Obliczamy ogólny poziom nasilenia syndromu , który jest wyrażony za pomocą tzw. wyniku ogólnego (WO). Wynik ogólny stanowi sumę wyników surowych skal od I do VIII , skali „O” minus wynik skali „K” i plus 22. Obliczamy dominujący kierunek agresji , opierając się na wzajemnym układzie trzech wskaźników S, U, Z gdzie : S (wskaźnik samoagresji) stanowi sumę skal I i II; U (wskaźnik agresji ukrytej) stanowi sumę skal III i IV; Z (agresja skierowana na zewnątrz) stanowi sumę wyników surowych skal V ,VI , VII i VIII . Wszystkie wyniki surowe, a więc wyniki poszczególnych skal przeliczamy według tabel norm stenowych na wyniki przeliczone. Po obliczeniu wyników I.P.S.A. dokonuje się ich interpretacji na trzech poziomach. Punktem wyjścia jest wynik ogólny (WO), który określa nasilenie syndromu agresji za pomocą opisu nasilenia poszczególnych kategorii zachowań. Zwracamy tutaj uwagę na wysokość skal „K” i „O” oraz na wzajemną konfigurację wskaźników „S” , „U” i „Z”. Ostatnim etapem interpretacji wyników jest określenie, jakie reakcje preferują badani w zakresie poszczególnych rodzajów agresji .(Z. Gaś, 1980 ,s.153-154) W celu znalezienia odpowiedzi na pozostałe problemy szczegółowe zastosowano technikę wywiadu bezpośredniego z młodzieżą upośledzoną umysłowo w stopniu lekkim . Wyniki badań Badaniami objęto 52 uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Wszyscy badani pochodzili ze środowisk miejskich. Wiek respondentów zawierał się między 14 a 18 rokiem życia .Badani byli uczniami szkół specjalnych . Na podstawie analizy danych statystycznych ustalono ,że wśród badanych uczniów szkół specjalnych dziewcząt było 24 ,chłopców 28 . W związku z analizowanym problemem istotne było ustalenie ogólnego poziomu nasilenia syndromu agresji badanej zbiorowości. W wyniku badań stwierdzono , że wysoki poziom agresji występuje u 19 osób ( 36,5%) , w tym u 14 chłopców i 5 dziewcząt . Przeciętny poziom agresji zanotowano u 14 uczniów(26,9%) 5 chłopców i 9 dziewcząt. Bardzo wysoki poziom występuje u 11 osób( 21,1%) . Częstotliwość występowania bardzo wysokiego poziomu pojawia się u 7 chłopców i 4 dziewcząt. Natomiast niski poziom agresji ujawnia tylko 2 chłopców i 6 dziewcząt, a więc tylko 15,4% badanych. Analizując poziom agresji według płci okazuje się ,że częściej agresorami są chłopcy 25 tj. 46,2% . Tłumaczyć to można z jednej strony cechami strukturalnymi wynikającymi z płci, z drugiej zaś pokutującym w naszym rodzinach modelem wychowawczym dla synów, w myśl którego chłopiec powinien być silny , sprawny i zawsze gotowy do obrony . Chłopcom odmawia się w przypadkach bólu , niepowodzeń ,przeżyć traumatycznych reakcji naturalnej jakiej jest w takich sytuacjach płacz. W toku dalszego postępowania badawczego ustalono dominujące kierunki agresji badanych. Na podstawie danych empirycznych stwierdzono ,że dominującym kierunkiem w badanej grupie jest agresja skierowana na zewnątrz 66,9% , na drugim miejscu znalazła się samoagresja 33,1%. Nie odnotowano natomiast przypadku agresji ukrytej. Po ustaleniu dominującego kierunku agresji respondentów przystąpiono do zdiagnozowania stopnia nasilenia poszczególnych kategorii zachowań wchodzących w skład syndromu agresji badanej zbiorowości. Analizując uzyskane wyniki badań stwierdzono, że w obrazie zachowań agresywnych przejawianych przez badaną młodzież niepełnosprawną intelektualnie samoagresja emocjonalna przy bardzo wysokim i wysokim nasileniu przejawiana jest przez 77,4% badanych, przeciętnym nasileniu u 22,6%.badanych. Samoagresja emocjonalna o bardzo wysokim i wysokim nasieniu występuje u 37,7 %, przeciętnym u 29,8%, bardzo niskim i niskim 32,5% ogółu badanych. Agresja fizyczna ujawnia się u 82,1% badanych przy bardzo wysokim i wysokim stopniu nasilenia, przy przeciętnym 17,9% badanych. Nieuświadomione skłonności agresywne z bardzo wysokim i wysokim nasileniem wykazuje 68,4 % badanych, z przeciętnym – 26,3% z niskim natomiast 5,3% badanych. Zanotowano także tendencje w nasileniu agresji pośredniej, bardzo wysokie i wysokie nasilenie ujawnia 82,4% badanych, przeciętne nasilenie – 17,6% .Wrogość wobec otoczenia wykazuje 72,6% badanych z wysokim i bardzo wysokim nasileniem, z przeciętnym 21,3 i z niskim 6,1 % badanych. Agresję słowną przejawia 82,1 % badanych z wysokim i bardzo wysokim nasileniem, przeciętnym – 11,3 % i niskim 6,6% respondentów. Dostrzec również można występowanie skłonności do zachowań odwetowych u badanej młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Nasilenie bardzo wysokie i wysokie przejawia 41,2 % badanych, przeciętne 35,2 % ,niskie i bardzo niskie 23,6%. Przeanalizowano również u respondentów siłę umiejętności kontrolowania własnych agresywnych impulsów. O nasileniu bardzo wysokim i wysokim ujawnia 21,7% , przeciętnym 35,1 % natomiast o nasileniu niskim i bardzo niskim 43,2%. Przedstawione wyniki badań wskazują na występowanie u przeważającej większości badanych wysokiego i przeciętnego poziomu agresywności połączonego z niską umiejętnością kontroli zachowań. Zauważa się także w badanej populacji preferowanie agresji fizycznej i słownej a także tendencję do działań odwetowych. Dominujące kierunki agresji to agresja skierowana na zewnątrz. Taka struktura syndromu agresji i jego natężenia sprawiają , że zachowania agresywne badanych uczniów rodzą się niejednokrotnie z irracjonalnej motywacji i mogą być niebezpieczne zarówno dla otoczenia społecznego jak i dla nich samych. Informacje uzyskane drogą analizy wyników badań syndromu agresji pozwoliły na wyodrębnienie 44 osób z ogółu badanych do II etapu postępowania badawczego. Są to uczniowie , u których nasilenie agresji jest bardzo wysokie, wysokie i przeciętne. W grupie tej znalazło się 26chłopców i 18 dziewcząt. W pierwszej kolejności przeanalizowano fenomenologię i częstotliwość występowania zachowań agresywnych. Na podstawie danych empirycznych wynika, że prawie u wszystkich badanych (97,7 %) występują takie zachowania jak nadmierna drażliwość, irytacja, skłonności do wybuchów złości , kłótliwość. Duży odsetek, bo 93,1% stanowią uczniowie , u których zachowania agresywne ujawniają się pod postacią napastliwości werbalnej. Do częstych form należą wyzwiska, złośliwe przedrzeźnianie i przezywanie rówieśników, używanie wulgaryzmów. Nieco mniej liczną grupę stanowią badani, bo 53,5 % , u których zachowania agresywne skierowane są na przedmioty martwe. Prawie połowę respondentów ( 49,8%) charakteryzuje zachowanie opozycyjne, negatywizm i przeciwstawianie się zakazom. 74, 8 % badanych za najskuteczniejszą formę rozwiązywania wszelkich konfliktów i swoich problemów uznało bójki. Uwzględniając płeć w analizie szczegółowej okazało się, że występuje tylko niewielka różnica pomiędzy formami agresywności przejawianymi przez chłopców i dziewczyny. Również dziewczęta preferują ( 77,7%) przemoc fizyczną. Respondentki deklarują tzw. „ostrą walkę”. Niepokojąca jest brutalizacja ich zachowań. W trakcie postępowania badawczego starano się także przeanalizować środowisko rodzinne i szkolne respondentów. Decyzja ta podyktowana była przekonaniem , iż źródeł zachowań agresywnych badanych należy doszukiwać się nie tylko w samej istocie upośledzenia umysłowego ale również w uwarunkowaniach środowiskowych. W licznych badaniach nad determinantami agresywności tkwiącymi w środowisku rodzinnym można wyodrębnić dwa nurty: jeden – skoncentrowany na czynnikach endogennych, drugi na czynnikach egzogennych. Na człowieka oddziaływuje cały szereg czynników , które w sposób dominujący wpływają na kształtowanie się jego osobowości i sposobów zachowania. Istotnego znaczenia nabiera więc sytuacja rodzinna. To w głównej mierze od doświadczeń nabytych we wczesnym dzieciństwie , od sytuacji wychowawczej i od wpływu osób znaczących zależy społeczne funkcjonowanie każdej osoby. Sugestia ta stała się przyczynkiem do przyjętego przez autorkę niniejszego opracowania stanowiska doświadczenia zachowania , że wzory moralne i wyniesione z domu rodzinnego w głównej mierze determinują agresywne badanej młodzieży. Albowiem wynikający z istoty niepełnosprawności fakt ,iż osoby upośledzone umysłowo są bardzo sugestywne i podatne na negatywne wpływy , można więc przypuszczać , że wiele z nieakceptowanych społecznie zachowań tychże osób jest wynikiem błędów wychowawczych popełnianych przez ich rodziców. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego doniesienia rozpatrzono tylko wybrane aspekty życia rodzinnego, które mogą determinować zachowania agresywne u badanej młodzieży. Weryfikacji ilościowej i jakościowej poddano więc atmosferę wychowawczą i metody oddziaływań wychowawczych . Czynnikiem wpływającym na kształtowanie się osobowości dzieci i młodzieży jest atmosfera panująca w domu rodzinnym. Serdeczna , życzliwa atmosfera , poczucie przynależności i wspólnoty rodzinnej są skutecznym środkiem profilaktycznym dla różnego rodzaju zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży , co procentuje później w ich dorosłym życiu (I. Budrewicz,1992,s.129). H. Szymański (1988,s.30) uważa, że atmosfera wychowawcza panująca w rodzinie zależy od stosunków i postaw rodziców przejawianych do dzieci. Nie bez znaczenia dla kształtowania się właściwych wzorów zachowań u dzieci mają wzajemne relacje pomiędzy samymi rodzicami. Złe pożycie małżonków, awantury , niemożność porozumienia, oziębłość i napięcie we wzajemnych relacjach , przemoc fizyczna oraz niska kultura językowa wciągają stopniowo wszystkich członków rodziny , doprowadzając w konsekwencji do wzajemnych niechęci i utrwalenia niewłaściwych postaw. Zaburzone relacje między rodzicami powodują powstawanie u dzieci silnych napięć emocjonalnych ,które mogą być wyrażane zachowaniami agresywnymi . Na podstawie zebranego materiału empirycznego stwierdzono, że w 26 przypadkach (59 %) występowały ostre konflikty pomiędzy rodzicami badanych. Sporadyczne kłótnie i nieporozumienia miały miejsce w 14 domach ( 31,8%) , natomiast serdeczna atmosfera panowała tylko w 4 przypadkach (9,1%) . Interesujące wydało się zbadanie stosunków uczuciowych między rodzicami a badaną młodzieżą. Albowiem jak zauważa A. Pielkowa (1988,s.47) w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny bardzo ważny jest stosunek emocjonalny między rodzicami a dziećmi. Dobre stosunki między dziećmi i rodzicami rodzą w dziecku emocjonalną pewność, poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Dziecko zarówno jak i rodzice muszą być przeświadczeni, że niezależnie od tego, co się między nimi dzieje, są zawsze sobie bliscy i wzajemnie przez siebie akceptowani. Z uzyskanych za pomocą kwestionariusza wywiadu danych wynika, że ciepło rodzicielskie i zrozumienie ze strony matek odczuwa 18 badanych (tj. 40,9%) , natomiast ze strony ojców tylko 4 ( 9,1%) respondentów. Znaczny odsetek badanych stwierdził, że rodzice są w stosunku do nich obojętni i taką postawę manifestuje w ocenie badanych 11 matek (25%) i 19 (43,2%) ojców. Nadmierne wymagania ze strony matek odczuwa 9 ( 20,4%) , a ze strony ojców 13 (29,5%) badanych. Wrogość ze strony rodziców odczuwają respondenci zarówno ze strony matki (13,6%) jak i ojca (18,1%) . Można uznać ,iż w grupie badanej młodzieży upośledzonej umysłowo 59% ze strony matek i 90,8% ojców stosunek do nich jest nieprawidłowy. Niepokojące są zwłaszcza relacje badanych z ojcami . Narastaniu konfliktowości może sprzyjać okres dorastania badanych, który charakteryzuje się oporem, wzrastającą męczliwością i pobudliwością oraz labilnościa nastrojów. Rodzice nie zawsze w sposób umiejętny umieją pomóc młodzieży przejść przez ten trudny okres. Zaburzone stosunki uczuciowe pogłębiają narastającą między badanymi a ich rodzicami przepaść oraz przyczyniają się w znacznym stopniu do pojawiania się wzajemnych zachowań agresywnych. Można przypuszczać , że w kształtowaniu się zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży istotny wpływ maja modele agresji prezentowane przez rodziców. W literaturze naukowej podkreśla się , że efekt modelowania zależy od konsekwencji jakie wynikają dla modela z jego zachowania. Bardziej naśladowane będzie nagradzane zachowanie modela niż ukarane. ( por. Bandura, Walters) . Zgodnie z koncepcją społecznej teorii uczenia zachowania agresywne kształtują się na podstawie obserwacji, naśladowania i identyfikacji z agresywnymi modelami. Tolerancja rodziców wobec zachowań agresywnych ,pozwalanie na jej manifestowanie ( w kategoriach klasycznej teorii uczenia) może być interpretowane przez młodzież niepełnosprawną intelektualnie jako pozytywne wzmocnienie . W związku z powyższym weryfikacji poddano metody oddziaływań wychowawczych w rodzinach badanych czyli system nagród i kar, zakazy, wymagania rodziców względem badanych oraz zachowania agresywne przejawiane przez badanych wobec rodziców. W całokształcie oddziaływań wychowawczych istotną rolę odgrywa nagradzanie wychowawcze . Natomiast stosowanie kar może zaburzać tożsamość dziecka. Osoba karana staje się agresywna i lękliwa, traci kontakt z karzącymi, co z kolei sprzyja zachowaniom asocjalnym (Milewska ,1973, s.67). Dla diagnozy sytuacji dziecka upośledzonego umysłowo istotnym jest ustalenie jakie środki wychowawcze preferują rodzice. W przypadkach zupełnego braku zainteresowania i skrajnego zaniedbania przez rodziców trudno mówić o stosowaniu jakichkolwiek metod wychowawczych . W wielu domach obserwuje się przypadki niekonsekwencji w postępowaniu wychowawczym. Najczęściej jednak w rodzinach dzieci upośledzonych umysłowo odnotowuje się stosowanie surowych kar fizycznych albo pozostawianie dziecku „ niekontrolowanej wolności”. Znaczenie nagrody i pochwały w wychowaniu jest natomiast niedoceniane. CZ. Kossakowski (1980,s.80) uważa ,że rodzice najczęściej odwołują się do bardziej radykalnych środków, które dają efekt natychmiastowy ale pozornie skuteczny. Lista stosowanych środków jest dosyć uboga. Zdecydowanie najczęściej pojawia się krzyczenie ,wymyślanie, wyzywanie. Często stosowane są przez rodziców groźby. W dalszej kolejności rodzice stosują zakazy, pozbawienie wolności , ograniczenie lub pozbawienie rozrywek, okazywanie dezaprobaty dziecku i stosowanie kar fizycznych. Z analizy danych wynika , że najczęściej rodzice stosują wobec badanych kary fizyczne ( 53,1%), ograniczenie swobody 47,8 % , krzyk i nakazy 35,9%, perswazję – 22,3% , reakcje negatywistyczne ( nie odzywanie się do dziecka za karę)- 19,1%. Wśród odpowiedzi badani podawali także, że rodzice nie stosują wobec nich żadnych kar i nagród – 12,6%. Fakt ten potwierdza obojętne nastawienie rodziców wobec własnego dziecka. Rodzice często zapominają o tzw. wzmocnieniu pozytywnym, które w przypadku dziecka upośledzonego umysłowo nabiera szczególnej rangi. Należy pamiętać , że brak nagrody również jest karą. Reasumując powyższe dane można przyjąć, że rodzice wobec badanych stosują fizyczne, psychiczne i emocjonalne nadużycie, w konsekwencji czego taka sytuacja wychowawcza może kształtować destruktywne postawy badanych ujawniające się m.in. pod postacią zachowań demonstracyjnych przesyconych agresją. W toku dalszego postępowania badawczego ustalono adresatów agresji badanych. Okazało się , że w środowisku rodzinnym badani najczęściej swoje zachowania agresywne ujawniali w stosunku do rodzeństwa 52,1%, 13,7 % do dziadków , autoagresja pojawia się w 12,4% , w 11,9% wobec matek i 9,9% wobec ojców. Można przypuszczać , że zarówno autoagresja i agresja wobec rodzeństwa i dziadków stanowi rodzaj agresji „ przemieszczonej” z rodziców , którzy przejawiają wobec dziecka nieprawidłowe postawy emocjonalne i wychowawcze. Dopełnieniem prezentowanych danych są informacje o agresji w środowisku szkolnym badanych . Agresja wśród młodzieży szkolnej charakteryzuje się tendencją wzrostową. Na ten fakt składa się przede wszystkim system szkolny, który jak twierdzi m.in. Czeredrecka (1993, s.64) charakteryzuje się szeregiem nieprawidłowości. Autorka uważa, że szkoła jest źródłem zaburzeń w zachowaniu uczniów. Sytuacje szkolne są dla uczniów sytuacjami trudnymi, odczuwają wtedy stan wewnętrznego napięcia ,które muszą odpowiednio rozładować, często zachowaniem agresywnym. Do czynników zakłócających prawidłowe funkcjonowanie na terenie szkoły uczniów Czeredrecka zalicza: nieprawidłowe warunki życia szkolnego ( przeludnienie klas, złe warunki lokalowe, braki w wyposażeniu ), nie dostosowany do możliwości dziecka system wymagań i nieprawidłowy sposób ich realizacji, niekorzystne dla procesu dydaktyczno-wychowawczego cechy nauczyciela i wychowawcy. Podane przez autorkę determinanty dotyczą co prawda szkolnictwa masowego, jednak można je również przetransponować na szkolnictwo specjalne. Ponadto wielu uczniów szkół specjalnych swoją edukację rozpoczynało w szkołach powszechnych, gdzie te właśnie czynniki miały miejsce. Nierzadko uczniowie , którzy nie radzą sobie z programem dydaktycznym narażeni są na szereg nieprzyjemnych sytuacji inicjowanych zarówno ze strony rówieśników jak i nauczycieli . Deprecjonuje się ich wartość jako ucznia . Uczniowie ci są często obiektem niewybrednych dowcipów . Pozycja ich w zespole klasowym jest niekorzystna. Dzieci te przeżywają stany frustracyjne i często zachowanie agresywne przez nich ujawniane stanowią ich mechanizm obronny. W świetle powyższych uwag zaprezentowane zostaną poniżej wyniki zjawiska agresji w odniesieniu do dwóch członów systemu wychowawczego a mianowicie relacje nauczyciel – uczeń i uczeń – uczeń. Dane empiryczne wskazują , że w zdecydowanej większości przypadków jawne zachowania agresywne ujawniają się częściej w relacji uczeń – uczeń ( 41 badanych) niż uczeń – nauczyciel (3 przypadki) . Do najczęstszych form należą ( formy te zostaną podane wg natężenia częstotliwości ich występowania ) kłótnie z używaniem wulgarnych słów, wyzwiska kopniaki niszczenie rzeczy należących do ofiary, szydzenie z członków rodziny osoby atakowanej, wymuszanie posłuszeństwa, prześladowanie i słowne zastraszanie tzw. „kotów”, rękoczyny, obmawianie. W stosunku do nauczycieli nie zanotowano agresji fizycznej , dominującą postacią była słowna agresja. W dwóch przypadkach charakteryzowała się ona częstymi kłótniami z nauczycielami, w takcie których uczniowie używali wulgarnych epitetów pod adresem pedagogów. W jednym przypadku zanotowano agresję ukrytą ( niszczenie przedmiotów należących do nauczyciela) . Przykrym natomiast jest fakt ujawniony przez respondentów ,że niejednokrotnie doświadczali agresji ze strony nauczycieli . W 6 przypadkach pedagodzy posunęli się do użycia siły fizycznej wobec uczniów. Ponadto , aż 27 badanych czuje się „ prześladowanych „ przez nauczycieli. Podsumowanie Przedstawione wyniki badań prezentują niewielki tylko wycinek problemu. Zaprezentowanie tylko niektórych elementów zjawiska agresji pozwala stwierdzić, iż w badanej populacji zagadnienie to ujawniło się w dużym natężeniu, albowiem z 52 losowo wybranych , aż 44 uczniów przejawiało zachowania agresywne . Otrzymane wyniki badań odnoszą się do populacji uczniów przechodzących okres dorastania – a więc osób o nie w pełni zakończonym procesie rozwoju osobowości i tożsamości. Okres ten sprzyja wytwarzaniu się napięć i konfliktów , których źródeł można także dopatrywać się w niekorzystnych układach wewnątrzrodzinnych i szkolnych. Koniecznym wydaje się więc zredagowanie kilku chociażby postulatów wskazujących kierunki pracy profilaktyczno – wychowawczej i terapeutycznej.. Wychodząc z założenia , że na społeczne funkcjonowanie dziecka upośledzonego umysłowo ma wpływ szereg czynników o charakterze ekonomicznospołecznym i psychologicznym , które łączą się często w specyficzne, niekorzystne syndromy , zasadnym wydaje się podjęcie działań wieloaspektowych i komplementarnych. W tym celu wskazane jest ,aby: 1. W zakresie prawnych form pomocy rodzinie określone sprawne działania muszą wystąpić w przypadkach niewydolnego sprawowania zadań opiekuńczo- wychowawczych oraz patologicznych zachowań rodziców. 2. Pełne i rzetelne rozeznanie sytuacji rodzinnej , środowiskowej i szkolnej dziecka upośledzonego intelektualnie. 3.Wypracowanie systemu kontaktów z instytucjami i organizacjami, które bezpośrednio lub pośrednio mogą oddziaływać na dziecko i jego rodzinę. 4 . Rozwinięcie i prowadzenie na szeroką skalę pedagogizacji i nieodpłatnych szkoleń dla rodziców z zakresu wychowania i psychologii dziecka. Wzbogacenie oferty pomocy dla rodziców np. przekonanie ich do stosowania gordonowskiego stylu wychowania „ bez porażek”. 5.Tworzenie na szeroką skalę placówek psychologiczno – terapeutycznych , w których realizowany byłby program przeciwdziałania zjawisku agresji. W programach psychoprofilaktycznych winny znaleźć się m.in. takie ćwiczenia pozwalające na opanowanie umiejętności kontroli gniewu i trening asertywności. Nauczyciele – wychowawcy powinni traktować agresywne zachowania ucznia 6. jako zachowanie sygnalizujące trudności w życiu dziecka. 7.. Uczniowie przejawiający agresywne zachowania winni być poddani wnikliwej obserwacji i badaniom indywidualnym w celu przeprowadzenia diagnozy kauzalnej i terapeutycznego opracowania właściwego dla danego przypadku programu Bibliografia I Budrewicz, Społeczne uwarunkowania przestępstw młodocianych mężczyzn przeciwko mieniu. Bydgoszcz 1992 B. Czeredrecka, Szkoła jako źródło zaburzeń w zachowaniu uczniów. w: J.Bińczycka (red.) Prawa dziecka – deklaracje i rzeczywistość. Warszawa 1993 Z.B. Gaś , Agresja a osobowość. Rzeszów 1987 4. J. Konopnicki, Problem opóźnień w nauce szkolnej. Wrocław 1971 5. Cz. Kossakowski, Przestępczość nieletnich lekko upośledzonych umysłowo. w: Zapobieganie demoralizacji i przestępczości nieletnich.( red ) Sobolewski ; Kozaczuk. Rzeszów 1990 Cz. Kossakowski, inne spojrzenie na agresję u dzieci upośledzonych umysłowo. Zeszyty Naukowe WSP, Prace Pedagogiczne,nr.2 Olsztyn 1997 7 .M Kościelska, Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa 1984 8. J. Lausch – Żuk., K. Nowak – Lipińska, Przemoc osób niepełnosprawnych w środowisku domów pomocy społecznej. w: Przemoc dzieci i młodzieży. (red) J.Papież; A.Płukis, Toruń 1998 9. M.B. Pecyna, Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka. Warszawa 1998 10 . R.Pawłowska. Dysfunkcje rodziny a przemoc, w: Przemoc dzieci i młodzieży. (red.) J. Papież; A. Płukis, Toruń 1998 11. J. Pielkowa, Rodzina samotnej matki jako środowisko wychowawcze. Katowice 1988 12. K. Pospiszyl, Psychologiczna i społeczna geneza agresywnego zachowania się młodzieży. Studia Socjologiczne , nr. 2 1970 Z. Sękowska, Pedagogika specjalna. Warszawa 1985 J.Sztumski, Społeczne uwarunkowania przemocy , w: młodzieży.(red.) J. Papież; A. Płukis, Toruń 1998 W.D. Wall, Wychowanie i zdrowie psychiczne. Warszawa 1960 Przemoc dzieci i dr Małgorzata Karwowska Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego Zakład Patologii Społecznych i Resocjalizacji Społeczne wspomaganie rodziny dziecka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim Upowszechnienie się idei integracji społecznej dzieci niepełnosprawnych stworzyło im szansę wychowywania się we własnej rodzinie, wzrastania wśród pełnosprawnych rówieśników i uczenia się w szkole powszechnej. Rodzina wychowująca dziecko niepełnosprawne odpowiedzialna jest za proces jego rewalidacji wobec czego oczywistym staje się fakt, iż winna być właściwie przygotowana do wypełniania specjalnych zadań. Traktowana dotąd często przedmiotowo przez pracowników pedagogicznych zakładów specjalnych powinna teraz podjąć wypełnianie podmiotowej roli w rewalidacji dziecka. Podmiotowość rodziny w wychowaniu i rewalidacji stała się w ostatnich latach zainteresowań przedmiotem wielu przedstawicieli nauk społecznych (np. W.Dykcik 1988; A. Maciarz 1993; E.Muszyńska 1993; E.Pisula 1999 ). Podmiotowość wiąże się ze wzrostem odpowiedzialności rodziców za efekty rewalidacji dzieci, zwiększeniem się ich autonomii, samokontroli i możliwości samorealizacji. Podmiotowość wymaga też więc od nich wielu kompetencji, w które rodzice nie zawsze są wystarczająco wyposażeni i niejednokrotnie wymagają społecznego wsparcia w wypełnianiu trudnych zadań wobec dziecka niepełnosprawnego. Ponadto podmiotowość rodziców wyrażać się będzie ich świadomym uczestnictwem w działaniach wychowawczych i rewalidacyjnych oraz zdolnością planowania i kreowania najbardziej korzystnych dla dziecka sytuacji. Wymaga to od nich dobrej znajomości swoistych potrzeb i ograniczeń dziecka wynikających z istoty jego upośledzenia, jak również dobrego rozeznania w możliwościach korzystania z pomocy oferowanej im przez różne służby społeczne. -2- E. Domarecka-Malinowska twierdzi ,że przed pedagogiką specjalną stoi trudne zadanie, a mianowicie „ rewalidacja dziecka w środowisku rodzinnym, a szczególnie pomoc rodzinie w wychowaniu małego dziecka niepełnosprawnego”(1997,s.68) Założenia W literaturze naukowej nie ma zbyt wielu prac, które ukazywałyby kompleksowo zjawisko niepełnosprawnym społecznego wspomagania rodziny z dzieckiem oraz jego determinanty. Problematyka ta została pełniej opracowana naukowo przez W. Dykcika w odniesieniu do rodzin niewydolnych wychowawczo. Natomiast w przypadku rodzin dzieci niepełnosprawnych pozostała ona w sferze rozważań teoretycznych. M. Radochoński (1991) analizuje problem społecznego wsparcia rodziny mającej wśród swych członków osobę chorą somatycznie. A. Maciarz (1993) przedstawia istotę społecznego wsparcia rodziny dziecka niepełnosprawnego i określa rodzaje tego wsparcia .Z. Kawczyńska-Butrym (1993) określa poziom pomocy udzielanej rodzinie z osobą niepełnosprawną przez powołane do tego instytucje w byłym woj. chełmskim. Podjęcie kompleksowych badań społecznego wspomagania rodziny dziecka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim jest więc uzasadnione zarówno znaczeniem tego zjawiska w procesie rewalidacji , brakiem badań empirycznych jak również ewaluacją jaką niesie za sobą transformacja społeczna. Wraz z przemianami społeczno-ekonomicznymi we współczesnych rodzinach występuje wiele sprzeczności z naturalnymi walorami i sytuacji i zjawisk, które pozostają w możliwościami tego środowiska. Rodzina dziecka z upośledzeniem umysłowym obarczona jest większymi obowiązkami i trudnościami. Nierzadko czuje się opuszczona, wyalienowana ze społeczności. Odwołując się do poglądów wymienionych autorów (W. Dykcik; A. Maciarz ;M. Radochoński) społeczne wspomaganie rodziny dziecka z upośledzeniem umysłowym rozumiem jako wszelkie możliwe rodzaje pomocy udzielone rodzinie przez różne osoby, stowarzyszenia i instytucje. Wspieranie nie wyraża się tylko w pomocy materialnej a jego realizacja jest możliwa wtedy, gdy rodzina utrzymuje kontakty i więzi ze swym środowiskiem. Jednakże wspomaganie nie może ograniczać się tylko do czynności dawania, przekazywania i ofiarowywania. -3- Nie może ono wyręczać rodziców w tych czynnościach, które mogą i powinni sami realizować, i do których z racji ról rodzicielskich są powołani. Wspomaganie więc powinno zdaniem A. Maciarz„...wyzwalać siły i możliwości wewnętrzne rodziny , wspomagać to co w niej dobre i funkcjonalne a usuwać to, co ją dezorganizuje i osłabia” (1993,s.28 ) Pedagodzy wielokrotnie w przeszłości i obecnie wskazują na niepowtarzalną wartość rodziny jako naturalnego środowiska wychowawczego, dostrzegając równocześnie potrzebę jej społecznego wspierania w wypełnianiu podstawowych funkcji. W przeprowadzonych przeze mnie badaniach społeczne wspomaganie przyjęłam za A. Maciarz, która wyróżnia wspomaganie psychoemocjonalne, opiekuńczo-wychowawcze, socjalno-usługowe i rehabilitacyjne. Przebieg badań Celem przeprowadzonych badań było zdiagnozowanie stanu społecznego wspomagania rodzin dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim, ustalenie czynników warunkujących ten stan, tkwiących zarówno w rodzinie jak i w jej środowisku lokalnym, a także opracowanie wniosków dotyczących wzbogacania systemu społecznego wsparcia, by system ten przyczyniał się do znacznego zwiększenia funkcjonalności tych rodzin zwłaszcza w pełnieniu opieki, wychowaniu i usprawnianiu dziecka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Główny problem badawczy został sformułowany następująco: Jaki jest stan społecznego wspomagania rodziny dziecka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i jakie są uwarunkowania tego stanu? W ramach problemu głównego zredagowano następujące problemy szczegółowe: 1.Jakie instytucje ,organizacje, stowarzyszenia społeczne, specjaliści prywatne i osoby rzeczywiście wspomagają rodziny dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ? 2. Jakie są najczęściej stosowane rodzaje i sposoby społecznego wsparcia w subiektywnej ocenie badanych rodziców ? -4- Czy w odczuciu respondentów aktualny stan społecznego wspomagania zaspokaja potrzeby w tym zakresie ? Czy i jakie uwarunkowania tkwiące w makro i mikrostrukturze społecznej wpływają na Stan społecznego wspomagania ? Jakie czynniki tkwiące w środowisku rodzinnym dziecka z upośledzeniem umysłowym ułatwiają bądź utrudniają realizację ich społecznego wsparcia ? Czy i w jaki sposób można wzbogacić społeczne wspomaganie rodzin dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, by rodzice tych dzieci prawidłowo realizowali funkcje opiekuńcze, wychowawcze i rewlidacyjne wobec tych dzieci ? Biorąc pod uwagę to, że badania miały charakter diagnostyczny , nie sformułowałam hipotez roboczych, tylko przyjęłam wskazujące na złożoność uwarunkowań przedmiotu jedno globalne założenie diagnozy. Brzmi ono następująco : Faktyczny stan społecznego wspomagania rodzin dzieci z upośledzeniem w stopniu lekkim jest zdeterminowany wieloma uwarunkowaniami o zróżnicowanej randze, tkwiącymi w makro i mikrostrukturze społecznej oraz w samej rodzinie dziecka niesprawnego intelektualnie w stopniu lekkim W prowadzonych badaniach zastosowano metodę monografii i metodę studium indywidualnych przypadków. Metodę monografii wykorzystano do diagnozy zjawiska jakim jest niewątpliwie społeczne wspomaganie rodziny dziecka upośledzonego umysłowo. Każda z badanych rodzin stanowi jednak indywidualny i niepowtarzalny przypadek małej komórki społecznej zabezpieczającej podstawowe potrzeby dziecka i wymaga z tego powodu zastosowania podejścia idiograficznego, w którym metoda indywidualnych przypadków jest najtrafniejsza. W ramach zastosowanych metod badawczych wykorzystano następujące techniki : kwestionariuszowy wywiad środowiskowy, rozmowę, obserwację, ankietę dla rodziców, analizę dokumentów. Najszerzej wykorzystaną techniką w poszukiwaniu odpowiedzi na problemy badawcze był wywiad środowiskowy w badanych rodzinach, który uzupełniony został towarzyszącą mu obserwacją. Dotyczyła ona warunków materialnego bytu rodziny, organizacji i wyposażenia miejsca do nauki, wypoczynku i zabawy dla dziecka, wzajemnych stosunków między rodzicami a dzieckiem oraz samych rodziców jako respondentów wywiadu. -5- W badaniu stosunku rodziców do dziecka i jego rewalidacji wykorzystałam ankietę, do której narzędzie opracowałam wzorując się na kwestionariuszu dla rodziców dzieci głuchych skonstruowanym przez T. Gałkowskiego (1976). Kwestionariusz ankiety zawiera 40 twierdzeń dotyczących poglądów na wychowanie i rewalidację dziecka. Rodzic wybierając jedną z czterech zaproponowanych odpowiedzi wyraża swoje stanowisko na możliwości rozwoju dziecka, jego wychowanie i rewalidację. W badaniach prowadzonych w instytucjach wspomagających rodzinę zastosowałam rozmowę i analizę dokumentów. Rozmowy prowadziłam także z pedagogami szkolnymi , psychologami, nauczycielami, osobami duchownymi i specjalistami z poradni psychologiczno-pedagogicznych. Badaniami objęłam 100 rodzin dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Badania przeprowadzono w rodzinach uczniów dwu szkół specjalnych w Bydgoszczy, tj. szkoły mieszczącej się przy ul. Dworcowej 82 oraz szkoły przy ulicy Fordońskiej 17. Dobór próby był celowy, albowiem do badań wytypowano tylko rodziny uczniów zamieszkałych w mieście. Fakt ten podyktowany był jednakowymi możliwościami dostępu badanych rodzin do instytucji wspomagających na terenie miasta. Wiek dzieci – uczniów szkół specjalnych ,w rodzinach których prowadzono badania zawierał się między 7 lat i 4 miesiące a 16 lat i 8 miesięcy. Dzieci te uczęszczały do klas I-VIII. Badane rodziny tych dzieci były zróżnicowane pod względem struktury, wieku i poziomu wykształcenia rodziców oraz warunków materialnych. Wiele rodzin dotkniętych było zjawiskami patologii społecznej i sytuacjami kryzysowymi jak np. nadmierne spożywanie alkoholu, przestępczość, bezrobocie, niezgodność pożycia małżeńskiego i bieda. Z uwagi na ograniczone ramy niniejszego doniesienia pominę szczegółową charakterystykę powyższych zmiennych a skoncentruję się na egzemplifikacji danych w zakresie wspomagania społecznego . Rezultaty z badań Przedstawione konstatacje potwierdzają wyniki badań uzyskane w zakresie czterech rodzajów społecznego wspomagania badanych rodzin. -6- Wspomaganie psycho-emocjonalne Duży wskaźnik badanych rodziców dzieci niepełnosprawnych umysłowo ( ogółem 79% matek i 34 % ojców ) przyznaje, że czasami (15 matek bardzo często) przeżywa stany rozpaczy, załamania i zniechęcenia związane z trudnościami opieki i wychowania ich dzieci. Jednak większość tych rodziców nie zwierza się nikomu ze swych przykrych stanów psycho-emocjonalnych i u nikogo nie poszukuje wsparcia. Pozostałe osoby ( 45 matek i 13 ojców) poszukuje wsparcia u członków bliższej i dalszej rodziny. Ogółem tylko 19 rodziców zwierza się i szuka wsparcia u specjalistów, sąsiadów, przyjaciół lub u księdza. Dane te świadczą o tym, że wielu rodziców jest nieufnych wobec osób obcych, z którymi styka się w otoczeniu oraz, że osoby te, w tym tacy specjaliści jak lekarz, psycholog, nauczyciel nie nawiązują właściwego, bliskiego kontaktu psychicznego i nie starają się pozyskać ich zaufania. Można domniemywać, iż w relacjach tych nadal dominuje formalizm urzędowy. Można także sądzić, że specjaliści nie interesują się przeżyciami i dylematami osobistymi tych rodziców. Brak w tych kontaktach zachowań empatycznych. Dowodzą temu odpowiedzi rodziców dotyczące pomocy uzyskiwanej od innych osób w rozwiązywaniu konfliktów i problemów natury osobistej lub rodzinnej. Tylko 21 rodzin uzyskało taką pomoc od specjalistów ( nauczycie, pedagog, psycholog). Najczęściej (48 rodzin) pomocy takiej badanym udzielili członkowie rodziny . Tak więc więź rodzinna stwarza warunki do wzajemnej otwartości, altruizmu i prospołecznych zachowań. W sporadycznych przypadkach więź społeczna między badanymi rodzicami a przyjaciółmi, sąsiadami lub księdzem sprzyja również otwartości, zaufaniu i wsparciu. Najbardziej bliscy rodzicom okazali się wśród specjalistów nauczyciele, którzy akceptując, nagradzając i wyróżniając ich dzieci umacniają wiarę w możliwości ich rozwoju. b. Badani rodzice czują się osamotnieni społecznie i zdani tylko na własne siły i możliwości w wychowywaniu dziecka upośledzonego umysłowo. Ich problemami nie interesują się organizacje społeczne działające na rzecz osób niepełnosprawnych ( TPD, TWK ), znikoma ilość (18 rodzin) utrzymuje kontakty i więzi społeczne z innymi rodzinami mającymi potomstwo niepełnosprawne, kontakty rodziców ze szkołą mają w większości przypadków charakter formalny ( zebrania, wywiadówki) i dotyczą głównie nauki i zachowania się dzieci, ewentualnie potrzeb szkoły. -7- c. Zdecydowana większość badanej grupy ( 97%) nie odczuwa negatywnych postaw społecznych otoczenia z powodu posiadania dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Tylko 4% respondentów dostrzega ujemny wpływ tegoż dziecka na organizację życia wewnętrznego rodziny. Wspomaganie opiekuńczo- wychowawcze Z badanych 100 rodzin tylko 22 z nich potwierdza, że otrzymuje pomoc w opiece i wychowaniu dziecka upośledzonego umysłowo. We wszystkich przypadkach jest to pomoc świadczona przez krewnych tj. babcie, dziadków (11), starsze dzieci (8) i innych członków rodziny (3). Wszyscy pozostali rodzice (78) sami sprawują funkcję opiekuńczo-wychowawczą wobec swych dzieci. Jedyną pomoc dla niektórych rodzin (28) świadczy świetlica szkolna. Specjalistami, z którymi najwięcej rodziców miało kontakt w zakresie poznania możliwości i ograniczeń rozwojowych ich dziecka oraz sposobów wychowawczego postępowania z nim, byli pedagog i psycholog zatrudnieni w szkole bądź w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Był to jednak w zdecydowanej większości przypadków kontakt 1-2 razowy , najczęściej podczas badań diagnostycznych , na podstawie których wydano orzeczenie o upośledzeniu umysłowym dziecka. Tylko 18 rodziców podało, że kilkakrotnie korzystało z porad specjalistów w związku z trudnościami wychowawczymi , jakie sprawia im dziecko. Tymczasem rodzice aż 37 dzieci, w tym 29 matek samotnych, przyznaje się do tego, że opieka i wychowanie dziecka upośledzonego przysparza im wiele problemów. Najczęściej problemy te związane są z takimi właściwościami zachowania dziecka jak: upór, agresja, lenistwo do nauki, skłonności do okłamywania, krnąbrność, nadpobudliwość oraz trudności w nauce i brak u rodziców umiejętności udzielania dziecku właściwej pomocy . Biorąc pod uwagę fakt, że badani rodzice w zdecydowanej większości przypadków nie korzystają z porad specjalistów wychowania , interesujące jest dotyczących więc jakie metody wychowawcze stosują wobec dzieci. Badania wykazały, że najczęściej stosowanymi metodami wychowawczymi są perswazja, prośba, upomnienie i nakaz. Następnie kolejno plasują się krzyk, zakaz, nagana, bicie, pochwała. Negatywne jest to ,że : rodzice bardzo rzadko stosują pochwałę wobec dziecka upośledzonego umysłowo, często stosują krzyk i bicie , preferują zachowania dyrektywne wobec dziecka, częściej stosują przemoc aniżeli pochwałę. -8- Badani rodzice w wielu przypadkach nie są świadomi nieprawidłowości swego wychowawczego postępowania i nie odczuwają potrzeby wzbogacania swojej wiedzy pedagogicznej i wprowadzania zmian w tym postępowaniu. Na pytania ,czy oczekują pomocy w wychowaniu swojego dziecka niepełnosprawnego, jakie konkretne rodzaje pomocy są im potrzebne, tylko 27 matek (27%) i 13 ojców (21,6%) odpowiada „tak” i w zdecydowanej większości przypadków wymienia pomoc w formie skutecznej porady dotyczącej tego jak poprawić zachowanie się dziecka , 14 matek i 8 ojców wskazuje na potrzebną im pomoc w odrabianiu lekcji z dzieckiem i uczeniu go, bo sami nie czują się kompetentni . Wyniki prowadzonych badań wskazują na pilną potrzebę podjęcia przez pedagogów, psychologów i wychowawców klas szkół specjalnych długofalowej pracy z rodzicami dzieci upośledzonych umysłowo w celu podnoszenia i kształtowania świadomości pedagogicznej rodziców. Wspomaganie socjalno-usługowe Duży wskaźnik badanych rodzin (67%) to takie, które twierdzą, że powinny otrzymywać regularnie pomoc materialną. Równocześnie rodzice ci mają bardzo słabe rozeznanie w potencjalnych dawcach pomocy. Zdecydowana większość rodzin (77%) oczekujących pomocy materialnej wskazuje jako dawcę Zespół Pomocy Społecznej, zaledwie 7 osób (10%) wskazuje PCK i 3 osoby (4,6%) wskazuje państwo. W badanej grupie jest znacznie więcej rodziców (67%) oczekujących pomocy, niż rodziców (39%) faktycznie tę pomoc otrzymujących. Poza finansowymi formami pomocy (tj. zapomogi, zasiłki, dopłata do mieszkania, refundacja obiadów szkolnych dla dzieci ) inne mają wręcz charakter symboliczny tj. 21 rodzin otrzymuje okazjonalnie ( święta, Dzień Dziecka )słodycze i zabawki dla dzieci z zakładu pracy i 8-iu rodzinom zakład pracy udzielił socjalnego wsparcia w formie bezpłatnego skierowania dziecka na kolonie i ulgi w płatności za mieszkanie w bloku zakładowym. Wspomaganie rehabilitacyjne W tej kategorii wspomagania również nie są zaspokojone potrzeby rodziców. Przejawia się to w tym, że : nikt z rodziców nie otrzymuje pomocy w zaopatrzeniu dziecka w aparaty słuchowe, okulary czy urządzenia do usprawniania, niewiele dzieci (11) było kierowanych do sanatorium, -9- tylko część rodzin potrzebujących pomocy otrzymała dofinansowanie pobytu dziecka na kolonii letniej (48%) ze strony szkoły, Kuratorium Oświaty i kościoła, niewiele dzieci korzystało z form letniego wypoczynku organizowanych przez harcerstwo (27 dzieci), kościół (9 dzieci), Ośrodek Profilaktyki Społecznej (8 dzieci) i Stowarzyszenie Rodziców i Opiekunów Dzieci Chorych z Zespołem Downa (4 dzieci). Tylko 19 dzieci objętych jest stałą opieką logopedyczną i 23 korzysta z pomocy w ramach zajęć rewalidacji indywidualnej prowadzonej przez nauczycieli w szkole. Żadne z dzieci nie uczestniczy w innych formach terapii. Na pytanie o opinię rodziców o społecznym wspomaganiu, wielu respondentów (47) twierdzi, że nic nie wie na ten temat, 21% badanej grupy uważa, że społeczne wspomaganie realizowane jest wówczas , gdy rodzice sami ubiegają się o nie, 18% badanych osób uważa, że ogranicza się ono tylko do pomocy finansowej i 24% badanych ocenia to wspomaganie jako bardzo słabe w zakresie pomocy w nauce i wychowaniu. W niniejszych badaniach założono, iż jedną z ważnych zmiennych determinujących organizację procesu rewalidacji dziecka w rodzinie jest stosunek rodziców do dziecka i jego rewalidacji. Weryfikacja statystyczna wyników badań uzyskanych za pomocą ankiety dla rodziców oraz analiza jakościowa tychże danych doprowadziła do następujących ustaleń: wysoki wskaźnik matek (ogółem 73%) i ojców (70%) przejawia do swych dzieci stosunek wysoce prawidłowy i w miarę prawidłowy, ale między stosunkiem matek i ojców do ich dzieci zachodzi znaczna różnica jakościowa. Wyraża się ona w tym, że: matki dzieci upośledzonych umysłowo przejawiają istotnie wyższy stopień permisywności wobec tych dzieci niż ojcowie, ojcowie przejawiają natomiast wyższy stopień rygoryzmu i dyrektywności wobec dziecka upośledzonego niż matki. niewiele matek (7%) i ojców (6,6%) przejawia wysoce prawidłowy stosunek do rewalidacji dziecka. W miarę prawidłowy stosunek przejawia tylko 45% matek i ojców. Weryfikacja statystyczna różnic między uzyskanymi rozkładami wartości dla matek i ojców wskazuje na nieistotność tych różnic. Natomiast istotną okazała się różnica między dwoma nastawieniami matek i ojców dotyczącymi procesu rewalidacji dziecka, tj. w stosunku matek do rewalidacji dziecka dominuje niewłaściwe nastawienie wyrażające się niedocenianiem fachowej wiedzy oraz pomocy nauczycieli i specjalistów; w stosunku ojców do rewalidacji dziecka przeważa dążenie do odciążania się od pracy z dzieckiem niepełnosprawnym i przesunięcie odpowiedzialności na nauczycieli i specjalistów. -10- Wyniki badań wskazują na znaczne rozmiary zjawiska nieprawidłowego stosunku badanych rodziców do procesu rewalidacji dziecka. Wyraża się on w błędnych poglądach na proces rewalidacji dziecka i niewłaściwych nastawieniach w organizacji tego procesu. Aktywność służb społecznych środowiska lokalnego Badając możliwości społecznego wspomagania rodziców dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim należało przede wszystkim określić , jakie są uwarunkowania tego zjawiska w środowisku lokalnym miasta , w którym żyją badane rodziny. Z rozpoznania badawczego wynika, że w środowisku tym funkcjonują instytucje i stowarzyszenia społeczne, które powołane zostały dla zaspokojenia różnych potrzeb osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Samo istnienie tych służb i realizowanie przez nie pewnej działalności nie zabezpiecza optymalnego systemu społecznego wspomagania badanych rodzin. Na terenie miasta Bydgoszcz poza instytucjonalnymi służbami oświaty i zdrowia istnieją powołane przez administrację terenową bądź powstałe z inicjatywy różnych grup i osób zainteresowanych niesieniem pomocy osobom niesprawnym. Nie wszystkie one jednak obejmują swoją pomocą dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym. Żadna z tych służb i stowarzyszeń nie ma w swoim programie działalności specjalnej oferty adresowanej do rodzin tych dzieci. Niektóre natomiast służą pomocą rodzinom i dzieciom upośledzonym umysłowo ale w stopniu głębszym i obciążonych specjalną postacią tego upośledzenia jak np. zespół Downa , bądź upośledzenie na tle mózgowego porażenia czy autyzmu. Świadczona pomoc na rzecz rodzin i ich dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim realizowana jest raczej z tytułu biedy, a niekiedy wręcz katastrofalnych warunków socjalnobytowych jak również niewydolności opiekuńczo-wychowawczej niektórych rodzin tych dzieci niż z samego faktu upośledzenia dziecka i trudności wychowawczych jakie sprawiają one rodzicom. Nasuwa się jednoznaczny wniosek, iż dzieci lekko upośledzone umysłowo i ich rodzice traktowani są niejako jak dzieci zdrowe i nie stanowią przedmiotu zainteresowania ze strony służb społecznych i stowarzyszeń. Dowodem na tak sformułowany wniosek może być fakt braku specjalnego programu wspierania rodzin tych dzieci i brak konkretnej działalności nakierowanej na wspomaganie rozwoju i rewalidację tychże dzieci. -11- Wydaję się więc , że społeczność miasta Bydgoszczy nie dostrzega specjalnych potrzeb dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i ich rodzin i prawdopodobnie przyjmuje, że wszelkie ich potrzeby i problemy zaspokajają i rozwiązują szkoły specjalne. Same rodziny tych dzieci, jak wykazały badania, również wykazują małą aktywność w poszukiwaniu dla siebie społecznego wsparcia , są zamknięte dla środowiska jeśli chodzi o ich problemy osobiste i rodzinne, nierzadko w dużej mierze wyalienowane i nie zawsze potrafią właściwie korzystać w pełni z różnych ofert służb społecznych adresowanych do rodzin z problemami bytowymi i wychowawczymi. Badania także, że rodziny te mają również bardzo nikłe rozeznanie w tego rodzaju ofertach. Społeczne wspomaganie rodziny może być w pełni realizowane jedynie w warunkach wzajemnej otwartości rodziny i środowiska społecznego, w którym ona żyje. Dużą państwowych, służb niedomogą społecznego funkcjonowania i stowarzyszeń społecznych działających instytucji na rzecz osób niepełnosprawnych jest brak koordynacji tych działań w środowisku miasta. Nie ma właściwego przepływu informacji między nimi o prowadzonej działalności , nie ma przemyślanego podziału zadań, brak jest stałych, wypracowanych form współpracy i ewentualnego uzupełniania się w różnych formach działalności. Szkoła jako centralna instytucja realizacji procesu rewalidacji dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim wspiera przede wszystkim tych rodziców, którzy żyją w niezadowalających warunkach bytowych, których dzieci przejawiają zaburzenia zachowania i borykają się z trudnościami dydaktycznymi. Uczniowie szkoły specjalnej mogą korzystać z oferty zajęć pozalekcyjnych organizowanych przez szkołę, które niewątpliwie wzbogacają proces ich rewalidacji. Zaliczyć tu można różnego rodzaju imprezy okolicznościowe, biwaki, wycieczki, kolonie. Podstawowymi niedomaganiami w funkcjonowaniu obu szkół specjalnych, do których uczęszczają dzieci z badanych rodzin są : a/ brak przemyślanego systemu oddziaływania na rodziny uczniów i współdziałania z tymi rodzinami w procesie rewalidacji. Rodzice nadal nie są traktowani podmiotowo, a szkoła w tym procesie odwołuje się do nich tylko doraźnie i okazjonalnie. Z tej to też przyczyny niedostatecznie dba o to , by rodzice należycie byli przygotowani do pełnienia podmiotowej i partnerskiej dla szkoły roli w procesie rewalidacji jej uczniów, b/ brak wypracowanego systemu współpracy szkoły specjalnej ze społecznymi służbami i stowarzyszeniami funkcjonującymi w środowisku lokalnym, a tylko doraźność i okazjonalność tej współpracy. -12- Szkoły borykają się z wieloma problemami natury materialnej i organizacyjnej, usilnie poszukują prywatnych sponsorów, a w niezadowalającym stopniu korzystają z ofert i możliwości udzielania ich uczniom pomocy ze strony społecznych służb i stowarzyszeń działających na rzecz dzieci niepełnosprawnych. Szkoła pełniąc równorzędnie z rodziną podmiotową rolę w procesie rewalidacji dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i mając największe kompetencje w tym zakresie, powinna podjąć rolę koordynatora wszystkich działań w środowisku na rzecz tych dzieci. Uogólnienia i wnioski Stan społecznego wspomagania rodzin mających dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim w Bydgoszczy okazał się wysoce niezadowalający. Główne braki i niedomagania tego stanu przejawiają się w następujących jego właściwościach: a/ brak w środowisku miasta służb państwowych i społecznych ( poza szkołami specjalnymi) mających propozycję pomocy dla rodziców dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i podejmujących różne formy współdziałania z tymi rodzicami; b/ mała aktywność służb państwowych i społecznych w zakresie udzielania wsparcia społecznego rodzicom dzieci upośledzonym umysłowo w stopniu lekkim , okazjonalność, przypadkowość i doraźność tego wsparcia; c/ koncentrowanie się służb państwowych i społecznych na wspomaganiu rodziców dzieci dotkniętych głębszym stopniem upośledzenia i niedostateczne dostrzeganie potrzeb rodziców dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym. d/ brak środowisku miasta sił społecznych stymulujących aktywność rodziców dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w celu samoorganizowania się grup i stowarzyszeń realizujących wzajemne wspieranie się w społeczności osób mających wspólne problemy i otwartych wobec siebie ; e/ małe rozeznanie badanych rodziców w zakresie społecznego wspomagania , mała aktywność i potencjalnych dawców duża inercja rodziców w poszukiwaniu tych dawców; f/ dominacja sformalizowanych stosunków interpersonalnych między specjalistami różnych instytucji i rodzicami dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim , sprowadzanie się tych stosunków głównie do świadczenia pomocy fachowej przy braku wzajemnego zaufania oraz nikłe zainteresowanie ze strony specjalistów problemami natury osobistej i rodzinnej rodziców; -13- g/ brak skutecznych działań ze strony różnych specjalistów w zakresie kształtowania właściwego stosunku rodziców do dziecka upośledzonego umysłowo i jego rewalidacji oraz podnoszenia na wyższy poziom świadomości rodziców dotyczącej potrzeb rewalidacyjnych ich dzieci. Wymienione niedomagania stanu społecznego wspomagania rodziców dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w rejonie miasta Bydgoszczy świadczą o braku systemu kompleksowych i skoordynowanych działań różnych instytucji i stowarzyszeń na rzecz tych rodziców i ich niepełnosprawnych dzieci. Istniejące instytucje i stowarzyszenia działają we wzajemnej izolacji i obejmują niewiele badanych rodzin. Nie wychodzą naprzeciw tym rodzinom ze specjalną ofertą pomocy wspierającej jej funkcjonalność, nie wykazują zainteresowania ich wewnętrznymi problemami i nie prowadzą terapii i pedagogizacji. Badania wykazały, że rodzice dzieci upośledzonych umysłowo mają niską świadomość możliwości korzystania z różnych form pomocy społecznej w swoim środowisku lokalnym. Istniejące służby instytucjonalne i społeczne nie docierają w stopniu dostatecznym i zadowalającym do tych rodzin ze swoją ofertą pomocy oraz nie inicjują wśród nich takich form aktywności, które zdecydowanie poprawiłyby stan funkcjonowania rodziny w zakresie zaspokojenia potrzeb dziecka i jego prawidłowej rewalidacji. Niedostateczny stan pedagogizacji rodziców dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim sprawia ,że prezentują oni niski poziom kultury pedagogicznej czego dowodzą stosowane przez nich metody wychowawcze. Oddziaływania pedagogizujące podejmowane przez szkoły specjalne mają głównie charakter interwencyjny i odnoszą się do dzieci przysparzających problemy wychowawcze, mających trudności dydaktyczne lub zaburzenia sprzężone z upośledzeniem umysłowym. Szkoły nie mają przemyślanego i sprawdzonego systemu pedagogizacji rodziców swoich uczniów i działają na zasadzie zapobiegania i udzielania pomocy indywidualnym, trudnym przypadkom. W kontekście niniejszych badań nasuwają się następujące wnioski: Udoskonalić należy stan społecznego wspomagania rodziców dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim poprzez stworzenie systemu kompleksowych i integralnych działań instytucji oraz służb społecznych działających obecnie w Bydgoszczy takich jak: Zespół Opieki Społecznej; Państwowy Fundusz Osób Niepełnosprawnych; Miejska Poradnia Rodzinna; Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Niepełnosprawnych; Ośrodek Kompleksowej Rehabilitacji dla Dzieci Niepełnosprawnych; Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne; Ośrodek Profilaktyki Społecznej; Organizacja –„Wspólnota, Wiara, Światło”; Towarzystwo Rozwoju Rodziny; Towarzystwo Przyjaciół Dzieci; Komitet Pomocy Osobom Upośledzonym Umysłowo; Stowarzyszenie Rodziców i Opiekunów Dzieci Chorych z Zespołem Downa; Kościoły i Szkoły Specjalne. -14Skoordynować programy i zorganizować właściwy przepływ informacji o prowadzonych działaniach i świadczeniach na rzecz rodzin dzieci upośledzonych. Przyjęcie za podstawę organizowanej pomocy jak najpełniejszego rozpoznania środowisk rodzinnych ,na rzecz których będzie ona świadczona, ze szczególnym zwróceniem uwagi na diagnozę dyspozycji sił wewnętrznych tkwiących w rodzinie ,które można ożywić i rozwinąć czyniąc ją bardziej funkcjonalną. Stopniowo odchodzić od jednokierunkowej działalności społecznych opiekunów i działaczy skoncentrowanej na organizowaniu przechodzić do form wielostronnej działalności rodzinie doraźnej pomocy i prowadzonej przez różnych specjalistów z samoorganizującymi się grupami rodziców podejmujących wspólnie problemy i poszukujących w środowisku różnych możliwości ich rozwiązywania. Powierzyć rolę koordynatora systemu społecznego wsparcia rodzin dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim szkole specjalnej lub powołanemu przez Prezydenta Bydgoszczy Pełnomocnikowi Podnieść na wyższy poziom świadomość wychowawczą i rewalidacyjną rodziców poprzez właściwie zorganizowaną pedagogizację. Zwiększyć orientację rodziców w sieci instytucji i służb społecznych działających na rzecz ich dzieci poprzez między innymi popularyzację w środkach masowego przekazu. Bibliografia 1. Dykcik W.; Maciarz A; Wspomaganie rodziny w wypełnianiu podmiotowej roli w wychowaniu i rehabilitacji dzieci. [w:] Podmiotowa rola rodziców w rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych .Red. R.Kostecki, A. Maciarz. Zielona Góra 1993 Domarecka-Malinowska E; Rodzina dziecka niepełnosprawnego.[w:] Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej.red.E.Tomasik .Warszawa 1997 4. Pisula E: Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju, Warszawa 1998 5.Muszyńska E. Wspomaganie dziecka niepełnosprawnego w rodzinie.[w:] Sytuacja dziecka niepełnosprawnego w rodzinie .Red. R.Ossowski .Bydgoszcz 1993 Radochoński M; Rola rodziny w zmaganiu się ze stresem wywołanym chorobą somatyczną [w:] „Problemy Rodziny” nr 6 1991
