opracowała Irena Herba POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW Finanse

opracowała
Irena Herba
POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW
Finanse to inaczej zasoby pieniężne - potocznie
Gospodarka rynkowa jako gospodarka pieniężna realizuje wszelkie procesy gospodarcze za
pośrednictwem pieniądza.
Finanse to gospodarka pieniężna , która polega na gromadzeniu pieniędzy pozyskanych z
różnych źródeł i lokowaniu ich na różne cele w zróżnicowany sposób.
W ekonomicznym ujęciu jest to mechanizm wymiany i podziału wartości materialnych czyli
zjawiska i procesy związane zgromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych.
Finanse są integralnie związane ze zjawiskami i procesami pieniężnymi.
Pieniądz znajdujący się w obiegu może mieć formę gotówki lub pieniądza zgromadzonego na
rachunku bankowym.
Ekonomiczny aspekt gospodarowania pieniędzmi dotyczy podmiotów do których zalicza się:
- państwo i samorządy terytorialne
- podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe)
- banki
- zakłady i towarzystwa ubezpieczeniowe.
Ze względu na kryterium, podmiotowe finanse dzielimy na finanse przedsiębiorstw
i publiczne.
Finanse przedsiębiorstw -źródło to przychody ze sprzedaży wyrobów, towarów i usług a
wydatki to koszty poniesione na pokrycie tej działalności oraz podatki i opłaty, a także
podział zysku, inwestycje itp.
Finanse publiczne to finanse państwa, ubezpieczeń społecznych i innych związków
publicznoprawnych (np. samorządy terytorialne). Przychodami są tutaj podatki i opłaty oraz
inne płatności a wydatki to finansowanie działalności państwa, świadczeń społecznych i
gmin.
Finanse banków i innych pośrednictw finansowych - przychody to depozyty i lokaty
wnoszone przez klientów o charakterze zwrotnym przeznaczone na kredyty, zakup papierów
wartościowych. Nadwyżka przychodów przeznaczona jest na pokrycie kosztów bieżącej
działalności.
Finanse ubezpieczeń osobowych i majątkowych (finanse zakładów i towarzystw
ubezpieczeniowych). Przychody to składki wnoszone przez ubezpieczających się a wydatki to
wypłaty odszkodowań.
Finanse gospodarstw domowych (finanse ludności) Przychody to wynagrodzenia za pracę, z
rent, emerytur i innych świadczeń społecznych, własnej działalności i procentów od kapitału.
Wydatki do zaspokajanie bieżących potrzeb, zakup dóbr trwałego użytku, podatki i różne
opłaty. Nadwyżka przychodów nad wydatkami stanowi oszczędności gospodarstw
domowych.
Ze względu na kryterium, przedmiotowe nauka o finansach zajmuje się:
- kreacją pieniądza w systemie bankowym
- obiegiem pieniądza (cyrkulacją) pomiędzy podmiotami gospodarującymi
- gromadzeniem pieniędzy w formie oszczędności i rezerw pieniężnych
- lokowanie zasobów pieniężnych (kapitałów).
Istotę finansów wyrażają spełnianie przez nią funkcje, traktowane jako zespół stawianych
przed nimi jednorodnych zadań
FINANSE
Przedsiębiorstw
Banków
Publiczne
Ubezpieczeń
Gospodarstw domowych
Rys. 1. Podział finansów wg. kryterium podmiotowego
Ekonomiczne funkcje finansów (ważne w gospodarce rynkowej)
- to funkcja alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna i kontrolna.
Funkcja alokacyjna
lokacja podziału czynników produkcji między różne cele działalności. W gospodarce
rynkowej alokacja odbywa się za pośrednictwem finansów (gromadzenie i wydawanie
środków pieniężnych). W procesie alokacji czynników produkcji uczestniczą wcześniej
wymienione podmioty a ich rozmieszczenie w procesie wytwarzania dóbr i usług odbywa się
za pomocą mechanizmu rynkowego - transakcji kupna i sprzedaży.
Alokacja usług publicznych nie zawsze może odbywać się za pomocą transakcji
odpłatne kupna i sprzedaży ( pełnej odpłatności) gdyż:
- zbyt niskie dochodu ludności (np. opieka medyczna czy oświata)
- trudna do określenia kwota - wysokość opłaty za korzystanie z tych usług przez
poszczególnych ludzi ( np. koszty utrzymania zieleni miejskiej)
- niemożliwe finansowanie pewnych działów gospodarki narodowej na zasadach
mechanizmu
rynkowego ( np. obrona narodowa).
Funkcja redystrybucyjna (wtórny podział dochodu narodowego)
Państwo w gospodarce rynkowej nie tworzy dochodu narodowego, dlatego też , by
dokonać alokacji usług publicznych i realizować potrzeby publiczne, korzysta z dochodów
podmiotów, które je uzupełniają, a czyni to za pośrednictwem systemu podatków, pożyczek i
składem ubezpieczeniowych.
Celem tej funkcji jest min. zapewnienie każdemu gospodarstwu domowemu minimalnych
dochodów, które pozwalają na zaspokojenie podstawowych potrzeb.
Redystrybucja może odbywać się między podmiotami gospodarującymi lub między
regionami kraju w sposób bezpośredni i pośredni.
Bezpośredni -to transfer środków pieniężnych na rzecz ludności lub innych
podmiotów ( emerytury, zasiłki, subwencje);
Pośrednio - to transfer środków pieniężnych na rzecz podmiotów świadczących usługi
publiczne.
Funkcja stabilizacyjna (wyrównawcza)
Polega na dążeniu do pełnego wykorzystania czynników produkcji. Finanse za pomocą
polityki fiskalnej i polityki monetarnej wpływają ba ogólny popyt i ożywienie w gospodarce,
co w efekcie daje lepsze wykorzystanie czynników produkcji, zmniejszając tym samym
bezrobocie i stabilizując wartość pieniądza.
Funkcja kontrolna (informacyjna)
To analiza dokumentów finansowych, która pozwala na obserwację przebiegu procesów
gospodarczych i udziela informacji o ewentualnych nieprawidłowościach tego procesu, celem
ich szybkiego niwelowania lub ograniczenia.
Funkcja kontrolna jest niezbędna ze względu na istnienie rozbudowanego systemu ewidencji
operacji finansowych
PIENIĄDZ W GOSPODARCE
Powstanie pieniądza
Pierwsza forma wymiany - naturalna ( towar za towar)
Po czasie wymieniający uświadomili sobie wartość wymienianych produktów , a szczególnie
wartość pracy, jaką zużyto na wytworzenie określonego produktu i zaczęto szukać ogólnego
ekwiwalentu, który jako miernik wartości stanowiłby wymianę produktów, czyli szukano
ekwiwalentu wymiany - towar najchętniej nabywane na rynku. Wymiana była realizowana w
dwóch etapach. Najpierw następowała sprzedaż a potem kupno.
Funkcję ekwiwalentu pełniły różne przedmioty użyteczne:
np. Meksyk - ziarno kakaowe
Aztekowie i Majowie modele kamiennych toporów o zróżnicowanej wartości
Chińskie ekwiwalenty to sól, jęczmień i płacidła wykonane z metali (brąz, miedź, kruszce
szlachetne) i wreszcie sztabki złota, srebra oraz jedwab
Kodeks Hammurabiego (XVIII-XVII w.p.n.e.) płacidło - zboże i srebro
Ostatecznie widzimy , że pierwszą formą pieniądza były produkty o realnej wartości
użytkowej , które zawierały wkład pracy ludzkiej.
Z czasem złoto stało się ogólnoświatowym powszechnym ekwiwalentem pieniężnym. Z
uwagi na wygodę i taniość zastąpiono złoto kwitami depozytowymi a złoto przechowywano u
złotników. Deponowany kruszec stał się przedmiotem oprocentowania i kwity depozytowe
nazwano wekslami bankowymi (notami bankowymi) i stanowiły zobowiązanie bankiera do
zapłaty w każdej chwili kwoty, jaka była wymieniona na wekslu. W ten sposób powstała
nowa nazwa pieniądza o nowej formie, którą nazwano banknotem.
W historii wymiany pieniędzy papierowych na złoto wyodrębniono trzy okresy:
system pełnej wymienialności pieniądza papierowego na złoto
system sztabowo-złotowy
system dewizowo-złotowy
W Anglii w XVII w n.e. pojawił się weksel handlowy oraz powszechne stosowanie
kredytowania należności. Weksel wystawiał dostawca produktów (wierzycie), którym
zobowiązywał odbiorcę (dłużnika) do zapłaty określonej kwoty w określonym czasie. Weksel
będąc dokumentem udzielenia kredytu mógł przenosić zobowiązania na inną osobę (weksel
trasowany). Weksel stał się szeroko stosowanym środkiem wymiany i środkiem płatniczym.
Kolejny etap rozwoju wymiany to wprowadzenie pieniądza bezgotówkowego.
Pieniądze gotówkowe deponowano w banku w formie depozytów (wkładów) na rachunkach
bankowych. Wprowadzono rachunki na żądanie ( a' vista) i terminowe o wyższym
oprocentowaniu od bieżących., a rozliczanie odbywało się za pośrednictwem banku bez
konieczności przekazywania gotówki (zapisy na rachunkach bankowych).
Pojęcie i rodzaje pieniądza
Pieniądzem może być każdy powszechnie akceptowany środek wymiany jeżeli spełnia
następujące warunki (cechy):
jest trwały - nie ulega łatwo zniszczeniu i zepsuciu
jest przenośny - lekki o małej objętości, co umożliwia przenoszenie znacznych
wartości
jest podzielmy - wyznacznik pieniądza musi być podzielony na małe wartości
np. grosz na wartość 0,01 zł.
jest ograniczona podaż - wszystko co jest w nieograniczonej podaży nie może pełnić
funkcji pieniądza.
Formy pieniądza
Współcześnie mówimy o dwóch formach pieniądza tj. formie gotówkowej i
bezgotówkowej.
a) Pieniądz gotówkowy (realny) - banknoty i monety (materialna substancjapapierowy i metalowy.
Emitentem pieniądza papierowego, monet i bilonu jest bank centralny - NBP
b) Pieniądz bezgotówkowy (bankowy) - nie posiada materialnej postaci fizycznej, a
jest jedynie przedmiotem ewidencji księgowej banków. Rozliczenia bezgotówkowe (pieniądz
rozrachunkowy) w formie depozytów na rachunkach bankowych pozwalają na rozliczenia
wzajemne , przy wykorzystaniu techniki księgowej.
Funkcje pieniądza
miernik wartości
środek wymiany
środek płatniczy
środek tezauryzacji
pieniądz światowy -- waluta i pieniądz ponadnarodowy - Euro
Euro jest jednolitą walutą Unii Europejskiej. Od 1 stycznia 1999r. jest stosowany we
wzajemnych rozliczeniach finansowych przez Belgię, Holandii, Niemcy, Finlandię, Francję,
Irlandię, Włochy, Portugalię, Hiszpanię, Austrię i Luksemburg. Od 1 lipca 2002r. Euro jest
jedynym środkiem płatniczym na obszarze państw członkowskich Unii Gospodarczej i
Walutowej.
Aby należeć do krajów, które stosują Euro należy spełnić trzy kryteria:
deficyt budżetowy nie może być większy niż 3% PKB
dług publiczny nie może być wyższy niż 60% wartości PKB
inflacja powinna być zbliżona do średniej trzech krajów Unii Walutowej, które
osiągają
najlepsze wyniki.
Kreacja pieniądza - mechanizm
W obrocie pieniężnym funkcjonują dwa podstawowe pojęcia ekonomiczne tj. popyt i
podaż pieniądza
Popyt na pieniądz to zgłoszone zapotrzebowanie na określone zasoby pieniężne w
określonym czasie i warunkach. Na wielkość zasobów pieniężnych (kształtowanie się popytu
na pieniądz) wpływ mają trzy czynniki:
transakcyjny - ilość pieniądza niezbędna do dokonania transakcji uzależniona
jest od sumy cen towarów i usług i jest odwrotnie proporcjonalna do szybkości obiegu
pieniądza.
P T
gdzie: M - ilość pieniądza
M = -----------P - ceny
V
T - rozmiar transakcji
V - szybkość obiegu pieniądza
ostrożnościowy (przezornościowy) - powoduje, że przedsiębiorstwa posiadają
rezerwy pieniężne na nieprzewidziane sytuacje;
spekulacyjny - pieniądz jest składnikiem majątku przedsiębiorstwa (forma
oszczędzania inwestowania itp.). Popyt na pieniądz spekulacyjny uzależniony jest od stopy
procentowej.
- gdy maleje stopa procentowa - wzrasta płynność zasobów pieniężnych - zakup dóbr
materialnych i płynnych;
- gdy wzrasta stopa procentowa - rezerwy wpłacane są na rachunki bankowe.
Podaż pieniądza jest to ilość pieniądza dostępna w gospodarce _ gotówka w obiegu
(banknoty i monety) wraz z depozytami na rachunkach bankowych. Podaż pieniądza reguluje
funkcjonujący system bankowy, który w Polsce ma dwa ogniwa tj.:
- bank centralny NBP
- banki komercyjne (handlowe)
W obiegu funkcjonuje pieniądz gotówkowy i pieniądz bankowy (bezgotówkowy rozliczeniowy - depozytowy).
Pieniądz gotówkowy - prawny środek płatniczy - umożliwia ich posiadaczom na dowolny
nimi obrót. Pieniądz bankowy jest natomiast w dyspozycji banku i wykorzystywany głownie
w formie bezgotówkowej.
Pieniądz bankowy tworzony jest (kreowany) na podstawie powierzonych bankom
depozytów i przy rozliczeniach bezgotówkowych pieniądza takiego nie tworzą, ale czynią to
w momencie udzielania kredytu. Kreowanie pieniądza przez banki umożliwiają depozyty
bankowe.
Wpłacając do banku gotówkę na swoje konto klient (przedsiębiorstw, osoba fizyczne,
jednostka gospodarcza) powoduje powstanie nowego lub powiększenie istniejącego
pieniądza (wkładu klienta) , co zwiększa zapas gotówki w banku. Są to wkłady pierwotne
W momencie udzielenia klientowi kredytu na rachunku bieżącym bank tworzy wkład
pochodny.
Taka operacja nie wpływa nie zmianę ilości pieniądza w obiegu, a jedynie zmienia formę tego
pieniądza.
Bank zobowiązany jest do tworzenia tzw. rezerw obowiązkowych ( na wypadek
wycofania pieniędzy przez klientów) dla pokrycia zobowiązań wobec wpłaconych
depozytów.
Stopy rezerw obowiązkowych określa i narzuca bankom komercyjnym bank centralny. W
przypadku przekroczenia tego limitu bank może być niewypłacalny.
Kreacja pieniądza bankowego zależy od rezerwy gotówkowej w banku i wskaźnika
stopy rezerw obowiązkowych, a wysokość możliwa jest do obliczenia za pomocą wzoru:
R
gdzie: D - wkłady na żądanie
D = --------r - wskaźnik rezerw obowiązkowych
r
R - wartość rezerw gotówkowych
Mnożnik kreacji pieniądza obliczamy za pomocą wzoru:
1
m = ------------r
Przepływ pieniądza w gospodarce
Zjawiska pieniężne można rozpatrywać w ujęciu statycznym (zasoby pieniężne )
i dynamicznym (strumienie pieniężne)
Zasoby pieniężne to pieniądz gotówkowy depozytowy bankowy zarówno gospodarstw
domowych, jak i podmiotów gospodarki narodowej.
Strumienie pieniężne to jednorodne grupy rozliczeń pieniężnych przychodów, jak i
rozchodów (wydatków). Ruch strumieni realizowany jest za pośrednictwem banków.
Strumienie i zasoby pieniężne są ze sobą ściśle powiązane.
Na wzrost strumieni pieniężnych lub powstanie nowych wpływ mają zasoby pieniężne, które
są zasilane lub zmniejszane przez strumienie pieniężne.