Etyka Spinozy - Instytut Filozofii UJ
advertisement
WCZESNA FILOZOFIA NOWOŻYTNA XV-XVII wiek HISTORIA ETYKI (HISTORIA FILOZOFII) Baruch (Benedykt) Spinoza 1632-1677 Główne dzieło: Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, 1677 • Bóg=Natura/Przyroda • istnieje sama z siebie nieskończona, jedyna substancja (nie ma aktu stworzenia), • która ma nieskończoną liczbę atrybutów (a pośród nich rozciągłość i myślenie) i wszystkie • nieskończoną liczbę modi (modyfikacji atrybutów=jednostkowych przedmiotów) SUBSTANCJA, ATRYBUT, MODUS W UJĘCIU BENEDYKTA SPINOZY oprac. M. Kuniński na podstawie: G.H.R. Parkinson Being and Knowledge in Spinoza w: Spinoza on Knowing, Being, and Freedom, ed. by J.G. van der Bend, Assen 1974, s.24-40. Aksjomat II To, co nie może być pojęte przez coś innego, winno być pojęte samo przez siebie. jest pojmowane samo przez siebie nie jest pojmowane samo przez siebie SUBSTANCJA Aksjomat I Wszystko, co jest, albo jest samo w sobie, albo w czymś innym. istnieje samo w sobie Df. III Przez substancję rozumiem to, co istnieje (est) samo w sobie i pojmowane jest samo przez siebie, czyli to, czego pojęcie nie wymaga pojęcia innej rzeczy, za pomocą którego musiałoby być utworzone. ATRYBUT nie istnieje samo w sobie Df. IV Przez atrybut rozumiem to, co rozum poznaje z substancji (de substantia) jako stanowiące jej istotę. Ø MODUS Df. V Przez modus rozumiem pobudzenia substancji, czyli to, co jest w czymś innym, przez co też jest pojmowane. SUBSTANCJA Df. III Przez substancję rozumiem to, co istnieje (est) samo w sobie i pojmowane jest samo przez siebie, czyli to, czego pojęcie nie wymaga pojęcia innej rzeczy, za pomocą którego musiałoby być utworzone. ATRYBUT Df. IV Przez atrybut rozumiem to, co rozum poznaje z substancji (de substantia) jako stanowiące jej istotę. MODUS Df. V Przez modus rozumiem pobudzenia substancji, czyli to, co jest w czymś innym, przez co też jest pojmowane Pomiędzy nieskończoną substancją i skończonymi modi istnieją nieskończone i wieczne modi bezpośrednie i pośrednie. Natura naturans – Bóg/Przyroda ujmowany/a jako substancja nieskończona o boskich atrybutach i nieskończonych modi. Natura naturata - Bóg/Przyroda ujmowany/a jako jako substancja nieskończona o boskich atrybutach z perspektywy modi skończonych. nieskończone i wieczne modi bezpośrednie pośrednie nieskończony i wieczny modus nieskończony i wieczny modus Boga/Przyrody Boga/Przyrody ze względu na atrybut rozciągłości ruch i spoczynek stała proporcja ruchu i spoczynku stała ilość energii system ciał lub układ przestrzenny indywiduum jako całość ciała złożone – cząstki twarz wszechświata (facies totius universi) ze względu na atrybut myślenia absolutnie nieskończony ogólny system umysłów intelekt Modi nieskończone i skończone Modus nieskończony atrybutu rozciągłości stosuje się do wszystkich modi skończonych tego atrybutu. Modus nieskończony to prawo(a) ruchu (spoczynku). Ponieważ każdy modus skończony atrybutu rozciągłości (rzecz poszczególna) jest w ruchu lub w spoczynku, to podlega prawu ruchu lub spoczynku. Modus nieskończony atrybutu myślenia stosuje się do wszystkich modi skończonych tego atrybutu. Modus nieskończony to prawo (a) myślenia (logiki, ewent. psychologii). Każdy modus skończony atrybutu myślenia (idea) nzajideje się nieskończonym rozumie/umyśle podlega prawom myślenia (logiki, psychologii) „Rzeczy poszczególne nie są niczym innym, jak pobudzeniami atrybutów Boga, czyli modi, przez które wyrażone są atrybuty Boga w ściśle określony sposób.” (Etyka, Cz.I, T.XXV, Dodatek) Rzeczy poszczególne są skończonymi modi substancji. Ze względu na wiedzę tylko o dwóch atrybutach każda rzecz jest poznawana jako skończony modus atrybutu rozciągłości a z drugiej strony jako skończony modus atrybutu myślenia. Skończone modi atrybutu rozciągłości to ciała, np. ciało człowieka, zwierzęcia, materiały tworzące budynek, materiał drzewa, itp. Skończone modi atrybutu myślenia to idee, np. idea ciała człowieka, idea ciała zwierzęcia, idea materiałów tworzących budynek, idea materiału drzewa, itp. W przypadku ludzi idea ciała człowieka to umysł. Zatem człowiek poszczególny to ciało i umysł w zależności od sposobu postrzegania. Metafizyka, teoria poznania, psychologia i etyka mają postać teorii dedukcyjnej z definicjami, aksjomatami i dowodzonymi twierdzeniami. Poziomy wiedzy • scientia intuitiva: 1. analityczne poznanie rzeczy prze definicje 2. kontemplacja intelektualna: ujęcie całego systemu Boga/Natury – widzenie poszczególnych rzeczy w ich związku z Bogiem/Naturą. • ratio: wiedza naukowa pojęciowa (notiones communes) • opinio, imaginatio: doświadczenie niejasne, wiedza praktyczna, wiedza zasłyszana. Psychologia i etyka Ludzie podlegają tym samym prawom i uwarunkowaniom jak wszystko inne. Dusza i ciało to jedna i ta sama rzecz rozpatrywana z punktu widzenia różnych atrybutów. Opisy w języku duszy i ciał są różne. Monizm ontologiczny. Dualizm językowo-pojęciowy. Aspekt eksternalistyczny związku duszy i ciała. „/…/ ludzie z tej jedynie przyczyny uważają się za wolnych, że są świadomi swych działań, a nie znają przyczyn, które ich [do tego] determinują.” (Etyka, cz. III, TII, Przypis) Umysł jako modus skończony jest w swym istnieniu i działaniu zdeterminowany przez inne modi skończone. Umysł a wiec i wola są częścią natury. Conatus – dążenie, moc „Każda rzecz, o ile jest sama w sobie, usiłuje pozostawać w swym istnieniu (in suo esse persevere).” (Etyka, Cz. III, TVI) „Dążność [moc] każdej rzeczy do pozostawania w swym istnieniu nie jest niczym innym, jak aktualną istotą samej tej rzeczy.” (Etyka, Cz. III, TVI) Afekty Afekty bierne, czyli namiętności (uczucia) są rezultatem działania przyczyn zewnętrznych. (eksternalizm) Afekty pierwotne: radość/przyjemność, smutek/przykrość, pożądanie. Pozostałe afekty to połączenie jednego lub więcej afektów pierwotnych z ich świadomością. Dążność (conatus), gdy dotyczy samej duszy, nazywa się wolą (voluntas), gdy dotyczy duszy i ciała nazywa się popędem (appetitus). Świadomośc popędu nadaje mu charakter pożądania (cupiditas). (Etyka, Cz.III, TIX, Przypis) Podobnie jak scholastycy Spinoza utożsamia rzeczywistość z doskonałością. „Przez rzeczywistość i doskonałość rozumiem to samo.” .(Etyka, Cz.II, Def. VI) Dusza może podlegać wielu zmianom i może przechodzić do większej lub mniejszej doskonałości (rzeczywistości). Te stany bierne to afekty: radości i smutku. Radość (laetitia) – stan bierny, dzięki któremu dusza przechodzi do większej doskonałości. Smutek (tristitia) - stan bierny, dzięki któremu dusza przechodzi do mniejszej doskonałości. Przyjemność (titillatio) lub wesołość (hilaritas)– uczucie radości rozciągające się na duszę i ciało. Przykrość (dolor) lub melancholia (melancholia) - uczucie smutku rozciągające się na duszę i ciało. Przyjemność i przykrość zachodzą w człowieku, wtedy, gdy jedna jego część jest pobudzona bardziej niż inne. (Harmonia zaburzona.) Wesołość i melancholia zachodzą w człowieku, wtedy, gdy wszystkie części są pobudzone w równie mierze. (Harmonia utrzymująca się.) (Etyka, Cz.III, TXI, Przypis) „Człowiek poddający się afektom, nie jest panem siebie, lecz włada nim los, w którego władzy znajduje się człowiek do tego stopnia, że często, chociaż widzi to, co dla niego jest lepsze, zmuszony jest obrać gorsze.” (Etyka, Cz. IV, Przedmowa; Owidiusz, Metamorfozy, VII. 20/21) Możliwości człowieka uwolnienia się od zmiennych namiętności są ograniczone. Umysł jest bowiem częścią Natury/Przyrody i pozostaje pod wpływem nieskończonej liczby modi. Afektów nie może powstrzymać rozum, a jedynie mocniejsze afekty. Umysł może tworzyć adekwatne idee swoich afektów. Tworząc zaś adekwatne idee namiętności (idei nieadekwatnych) powoduje ich zanik. Adekwatne idee ukazują rzeczy jako konieczne raczej niż przypadkowe. Wpływ jakiejś rzeczy na umysł jest osłabiony, jeśli jest rozumiany jako konieczny. Wyzwolenie polega na zdobyciu wiedzy, która czyni umysł mniej podatnym na działanie czynników zewnętrznych. (internalizm) Radość – afekt, dzięki któremu umysł osiąga większą doskonałość (zwiększa swą moc (conatus)). Smutek - afekt, dzięki któremu umysł osiąga mniejszą doskonałość (zmniejsza swą moc (conatus)). Pożądanie – dążenie do pozostawania w istnieniu, o ile umysł jest tego świadomy. W Przedmowie do Cz. IV Etyki Spinoza okresla dobro i zło jako modi myślenia, czyli pojęcia wytwarzane przez porównywanie rzeczy między sobą. „Dobro” i „zło” to wyrazy, które nie oznaczają niczego pozytywnego w rzeczach samych w sobie, lecz odnoszą się do relacji między ludźmi i rzeczami. Wpływ Tomasza Hobbesa. Podobnie będzie widział problem terminów preskryptywnych (ocennych) Dawid Hume w XVIII wieku W konsekwencji ta sama rzecz może być dobra dla jednych , zła dla drugich, a obojętna dla jeszcze innych. Uczucia decydują o tym, co uważa się za dobre lub złe. Wpływ T. Hobbesa i zapowiedź emotywizmu D. Hume’a. „/…/ nie pożądamy czegoś dlatego, że uważamy to za dobre, lecz przeciwnie nazywamy dobrym to, czego pożądamy, , a zatem nazywamy złym to, do czego żywimy odrazę.” (Etyka, Cz.III, TXXXIX, Przypis) Dobro – „wszelkiego rodzaju radość, a nadto wszystko , co ją sprowadza, w szczególności zaś to, co zaspokaja jakąkolwiek tęsknotę.” Zło – „wszelkiego rodzaju smutek, w szczególności zaś to, co udaremnia zaspokojenie tęsknoty.” (Etyka, Cz.III, TXXXIX, Przypis) Spinoza wprowadza jednak probierz, który terminom „dobro” i „zło” nadaje pewne zobiektywizowane znaczenie. Można bowiem przyjąć pewna ideę człowieka, która stanowiłaby wzór ludzkiej natury, na który „należałoby się zapatrywać” – dążyć do niego. Wówczas dobrem będzie to, co jest „środkiem do coraz większego zbliżania się do wzoru natury ludzkiej, który stawiamy przed sobą.” Złem natomiast będzie „to, o czym wiemy z pewnością, że nam przeszkadza w upodobnieniu się do tego wzorca.”
