nauka o języku - Zespół Szkół Nr 1 Mińsk Mazowiecki

NAUKA O JĘZYKU
NIEZBĘDNIK MATURZYSTY
w Zespole Szkół nr 1 im K. Wielkiego
w Mińsku Mazowieckim
Wstęp
Maturzysto, tu znajdziesz podstawową wiedzę z nauki
o języku w zakresie określonym w podstawie programowej.
Znajomość tych zagadnień jest konieczna do rozwiązania zadań
z części ustnej egzaminu maturalnego, których przykłady
podano w rozdziale 6. Wiedza ta przyda Ci się także
do wykonania niektórych poleceń z części pisemnej dotyczącej
czytania ze zrozumieniem. Przykłady tych zadań zawiera
rozdział 7.
Zespół Polonistów
Rozdział 1. Komunikacja językowa
I. Język jako system znaków
1. Pojęcie znaku – dowolny element rzeczywistości (np. przedmiot, czynność, zjawisko)
komunikujący jakąś treść, wskazujący na coś poza sobą samym
2. Rodzaje znaków:
a) naturalne (symptomy) – pojawiają się niezależnie od woli ludzkiej, nadawane
nieświadomie, są obiektywne, o charakterze przyrodniczym, należy je zinterpretować,
wywnioskować treść, dochodzić przyczyny albo następstwa, np. zaczerwieniony nos
i policzki, rozgrzane czoło ˗ oznaki przeziębienia, choroby; przebiśniegi ˗ oznaki
nadchodzącej wiosny; zaróżowiona twarz, opuszczony wzrok ˗ oznaki zawstydzenia
b) umowne, konwencjonalne (sygnały) – tworzone są w sposób celowy, zamierzony
na przekazanie ściśle określonej informacji, np. dzwonek telefonu ˗ sygnał
do rozpoczęcia rozmowy telefonicznej; zielone światło ˗ przyzwala, można jechać,
przejść przez ulicę; gong ˗ sygnał rozpoczęcia przedstawienia albo rundy w rywalizacji
sportowe ; do znaków umownych zaliczamy:
– obrazy ˗ są podobne do tego, co mają oznaczać, przypominają wyglądem to, do
czego mają się odnosić w rzeczywistości, może to być rysunek, plakat, szyld, naklejka
informacyjna na drzwiach, np. rysunek gaśnicy na ścianie, przy której stoi sprzęt
gaśniczy; postać kobiety na naklejce na drzwiach oznacza wstęp tylko dla pań
– symbole ˗ ich postać, wygląd nie jest w naturalny sposób powiązany z treścią
informacyjną przekazywaną przez znak, to konwencja określa połączenie formy
i funkcji symboli, odczytujemy je zgodnie z przyjętym w danej społeczności
zwyczajem, np. czerwony krzyż na białym tle w naszym kręgu kulturowym oznacza
organizację humanitarną, czerwony i czarny samochód na znaku drogowym oznacza
zakaz wyprzedzania
Znaki współistnieją z językiem, służą do porozumiewania się.
3. System językowy
a) pojęcie języka – system znaków umownych, który ma postać graficzną (pismo)
i dźwiękową (mowa)
b) język jako system znaków obejmuje:
─ słownictwo, czyli znaki językowe,
─ gramatykę, czyli reguły łączenia znaków,
c) jednostki systemu językowego:
▪ fonemy – zespół cech danej głoski, nie mają własnego znaczenia, ale wpływają na
znaczenie większych cząstek, np. pasek – piasek, klata – krata,
▪ morfemy – najmniejsze cząstki znaczące, służące do budowania słów, np. młyn-arzu, gdzie młyn- wskazuje na podstawowe znaczenie, -arz na wykonawcę
czynności, -u jest końcówką fleksyjną,
▪ wyrazy – słownictwo w danym języku,
▪ wypowiedzenia – związki wyrazów, równoważniki zdań, zdania tworzące tekst.
II. Akt komunikacji językowej
1. Pojęcie komunikacji – proces porozumiewania się, który przebiega między
nadawcą a odbiorcą w celu wymiany informacji, myśli, wiedzy
2. Model aktu komunikacji językowej R. Jakobsona:
KONTEKST
KOMUNIKAT
NADAWCA …………………………………………………………………………… ODBIORCA
KONTAKT
KOD
3. Elementy aktu komunikacji:
NADAWCA – twórca wypowiedzi
ODBIORCA – adresat wypowiedzi
KOMUNIKAT – treść przekazu
KONTEKST – okoliczności komunikowania się
KOD – system znaków(język) służący do przekazywania informacji
KONTAKT – droga, jaką odbywa się komunikacja (kanał komunikacyjny)
4. Skuteczność komunikacji:
– poprawność wypowiedzi ( zgodność z zasadami gramatyki),
– właściwe słownictwo,
– zwięzłość, przejrzystość w formułowaniu myśli,
– dostosowanie komunikatu do sytuacji i relacji z odbiorcą.
5. Funkcje komunikacyjne wypowiedzi:
a) funkcja informatywna (poznawcza) ─ komunikowanie faktów, przekazywanie
informacji, np. Pada deszcz. Ziemia jest okrągła.; środki językowe charakterystyczne dla
tej funkcji to:
– wypowiedzenia oznajmujące,
– brak wykrzyknień, rozkaźników, wypowiedzeń eliptycznych (bez orzeczenia)
– równoważniki zdań w tekstach skrótowych, ogłoszeniach, reklamach, hasłach w
encyklopedii,
– brak wyrazów nacechowanych emocjonalnie (podniosłych, żartobliwych, rubasznych,
dosadnych, ale też poetyckich;
b) funkcja ekspresywna (emotywna) ─ wyrażanie za pomocą wypowiedzi językowych
pewnych cech nadawcy, charakteryzowanie go, informowanie o jego nastroju, stosunku
do rzeczywistości, emocjach, np. Irytuje mnie ten deszcz. Ojej, znowu pada. Weszłam do
pokoju babki.; środki językowe charakterystyczne dla tej funkcji to:
– wypowiedzenia wykrzyknikowe, urywane, eliptyczne, apostrofy, równoważniki zdań,
– zdrobnienia, spieszczenia, zgrubienia, zwroty i wyrażenia dosadne itp.
c) funkcja impresywna ( konatywna) ─ oddziaływanie na zachowanie odbiorcy za
pomocą wyrażeń językowych, wypowiedź powinna wywrzeć wpływ na jego uczucia lub
wywołać pożądaną reakcję, np. Weź parasol. Udowodnij mi, że masz rację... .; środki
językowe charakterystyczne dla tej funkcji to:
– zdania z wyrazami : powinno, należy, wolno, trzeba,
– równoważniki zdań,
– zdania pytające i wykrzyknikowe, rozkazujące, wyrażające emocje,
– pytania retoryczne,
– komendy wojskowe, rozkazy, apele, nakazy,
– poradniki, instrukcje, slogany, hasła reklamowe, ustawy, zarządzenia,
– taka wypowiedź ma wywołać emocje u odbiorcy, wywrzeć presję, nakłonić przez
wyrażanie oceny.
d) funkcja poetycka (artystyczna) ─ zwrócenie uwagi nadawcy na sam tekst:
właściwości budowy (leksykalne, gramatyczne), uporządkowanie tekstu i bogactwo
środków stylistycznych; podstawowy zakres występowania to literatura piękna, celem jest
zachwycić, zaskoczyć, poruszyć odbiorcę; . środki językowe charakterystyczne dla tej
funkcji to:
– środki stylistyczne, np.: porównania, epitety, przenośnie, personifikacje, apostrofy,
inwersje ,
– neologizmy,
– nietypowe zestawienia słów,
– deformacje związków frazeologicznych,
– wieloznaczność wyrazów, gra słów.
III. Komunikacja internetowa
1. Cechy e-języka:
─ emocjonalność, spontaniczność ( ze względu na dialogiczność komunikacji),
─ skrótowość (formy zapisu zmniejszające liczbę uderzeń o klawiaturę),
─ ekonomiczność (ubogie słownictwo, schematy językowe),
─ kolokwialność (język potoczny, niestaranna składnia),
─ ograniczenie interpunkcji,
─ nieortograficzność (pomijanie wielkich liter i znaków diakrytycznych),
─ łączenie różnych kodów (słów, obrazów dźwięków).
2. Zjawiska typowe dla komunikacji internetowej:
a) emotikony – kombinacje znaków tekstowych pozwalające wyrazić emocje
nadawcy, np.:-) uśmiech, :-* pocałunek,;-) żart,
b) hack mowa – wykorzystywanie zapisu fonetycznego, opuszczanie i zmienianie
liter, stosowanie innych znaków niż litery, np. 4U( ang. for you) ˗ dla ciebie,
CU I8r (ang. see you later) ˗ spotkamy się później, W64me (ang. wait for me) ˗
poczekaj na mnie,
c) akronimy – skróty dłuższych wyrażeń lub pojedynczych słów, np. ZW - zaraz
wracam, CU - do zobaczenia, F2F - osobiście, TXH – dziękuję
3. Formy komunikowania się w sieci:
a)
b)
c)
d)
e-mail (list wysyłany za pośrednictwem sieci, możliwość dodawania załączników),
blog (sieciowy dziennik lub pamiętnika stronie www,)
czat (rozmowa przez Internet),
forum (grupa dyskusyjna na stronie www.)
4. Netykieta, czyli zasady komunikacji internetowej:
– nie używać wulgaryzmów,
– nie pisać wielkimi literami,
– nie wysyłać spamów,
– nie nadużywać emotikonów.
5. Niebezpieczeństwa związane z mediami społecznościowymi:
– utrata kontroli nad treścią w momencie umieszczenia w cyberprzestrzeni,
– łatwość manipulacji i nadużyć, np. agresja słowna, hejtowanie,
– propagowanie wzorców związanych z kultura masową,
– spłycenie relacji międzyludzkich,
– uzależnienie od Internetu.
Rozdział 2. Poprawność i kultura języka
I. Norma językowa
1. Pojęcie normy językowej – zbiór wyrazów, ich form i połączeń oraz reguł ich
tworzenia uznanych w społeczeństwie za poprawne, dopuszczalne, wzorcowe,
akceptowane przez wydawnictwa i językoznawców
2. Pojęcie poprawności językowej – umiejętność posługiwania się językiem zgodnie
z przyjętą normą językową
3. Pojęcie stosowności językowej (wypowiedzi) – umiejętność przekazywania
zamierzonych treści w sposób odpowiedni do określonej sytuacji i właściwie dobranymi
środkami językowymi
II. Błędy językowe
1. Pojęcie błędu językowego – nieuzasadnione naruszenie obowiązującej normy
językowej, innowacja postrzegana jako niepotrzebna
2. Typy błędów językowych:
a) systemowe: fonetyczne, gramatyczne (fleksyjne i składniowe), leksykalne (słownikowe,
słowotwórcze i frazeologiczne),
b) stylistyczne,
c) zapisu (ortograficzne i interpunkcyjne).
3. Wybrane przykłady błędów językowych:
Błędy stylistyczne dotyczą wszelkich zaburzeń w doborze środków
językowo-stylistycznych
a) mieszanie stylów
Z głębi mieszkania wyłoniła się Ida, zapytując pełnym głosem, czy tata już wrócił.
(zderzenie słownictwa oficjalnego z codzienną sytuacją)
Bieżącego roku spotkał mnie zaszczyt brania udziału w olimpiadzie polonistycznej.
(związek spotkał mnie zaszczyt odnosi się do sytuacji oficjalnych związanych z zaproszeniem na
ważne uroczystości...).
b) nadużywanie słów pochodzenia obcego
Romeo jest moim idolem.
„Poczwarka” Doroty Terakowskiej to coolowa książka o tolerancji, która teraz jest na topie..
(nadużywanie kolokwializmów pochodzenia obcego)
Sądzę, że zdobyłaby serca większości populacji. Sadzę, że zdobyłaby serca większości
ludzi.
(mieszanie stylów poprzez zastosowanie obcych wyrazów)
c) nadużywanie zaimków
Jego miłość do tej kobiety jest tak wielka, że jej pozorowana śmierć doprowadza go do rozpaczy,
a ostatecznie do śmierci.
(zaimki wskazujące: tej, tak – są zbędne; nagromadzenie zaimków osobowych – jego, jej, go –
jest przyczyną niejednoznaczności wypowiedzi)
d) powtarzanie wyrazów w obrębie zdania
Życie osoby, która uważa, że najważniejsze jest życie według własnych z góry ustalonych zasad,
wcale nie jest takie proste, jak nam się wydaje.
Takie jego zachowanie może świadczyć także o jego nierozwadze.
e) powtarzanie wyrazów w obrębie myśli, akapitu
Jest on bardzo odważny, o czym świadczy to, że postanawia odwiedzić Julię, choć to grozi mu
śmiercią, bo jego rodzina jest zwaśniona z rodziną Julii. Takie jego zachowanie może
świadczyć także o jego nierozwadze.
Postacią, która wywarła na mnie ogromne wrażenie, jest bohaterka „Poczwarki” Doroty
Terakowskiej. Myszka, bo tak ma na imię, jest dzieckiem chorym na syndrom Downa.
Podobna jest do każdej innej osoby z DS. Jej główka jest okrągła.
f) stosowanie konstrukcji synonimicznych (wielosłowie)
Ta książka była ciekawa i interesująca.
Bohaterska, dzielna, odważna postawa mężczyzny wzbudziła podziw wśród świadków
zdarzenia.
(podkreślone wyrazy mają to samo znaczenie)
Błędy składniowe dotyczą wszelkich zaburzeń w budowie zdania.
a) zredagowanie samego wypowiedzenia podrzędnego
Ponieważ we współczesnym świecie potrzebny jest taki wzorzec osobowy.
(brak zdania nadrzędnego, nie znamy informacji głównej)
Kiedy był młody.
(brak zdania nadrzędnego).
b) rozpoczynanie zdania od spójników
I ciekawe, co dalej będzie się działo.)
Ale jednak zasługiwało to na pochwałę.
Więc Kochanowski napisał „Treny”.
(w języku polskim z zasady nie rozpoczynamy zdań od spójników)
c) brak orzeczenia w zdaniu, gdy jest konieczne
Postrzegany przez kobiety za bardzo przystojnego.
(w dłuższych tekstach, np. argumentacyjnych konieczne jest posługiwanie się zdaniami)
d) błędny szyk wyrazów w zdaniu
Ebenezer Scrooge, główny bohater dzieła angielskiego powieściopisarza Dickensa – „Opowieści
wigilijnej”, mieszkał w Wielkiej Brytanii.
(„Opowieść wigilijna” jest tytułem, a nie autorem)
Dziewczyna od dzieciństwa mieszkała w domu u Aulusów, gdzie wychowywano ją.
(zaimek nie może występować na końcu zdania)
Podejmując się dziś bardzo trudnego zadania, dowieść postaram się, iż postać Magdaleny
Brzeskiej z powieści Bolesława Prusa powinna zostać ukazana jako główna bohaterka filmu.
(w orzeczeniach złożonych najpierw występuje forma osobowa, potem bezokolicznik).
e) zbędny podmiot
Następnego dnia wstał on z łóżka już nie jako skąpiradło, ale hojny darczyńca.
(końcówka formy osobowej czasownika wskazuje na wykonawcę czynności, dlatego
zaimek osobowy jest zbędny)
f) brak dokończenia myśli
Jeżeli chcesz wiedzieć więcej, przeczytaj.
(w zdaniu brak informacji co należy przeczytać)
g) użycie imiesłowowego równoważnika zdania przy dwóch wykonawcach czynności
(braku zgodności podmiotów w zdaniu nadrzędnym i podrzędnym)
Czytając każdy jego tren, do oczu napływają nam łzy.
(w pierwszym zdaniu podmiotem jest „my”, w drugim „łzy” – brak jest więc tożsamości
podmiotów)
Przeglądając listy, zadzwonił telefon.
(w pierwszym zdaniu podmiotem jest „on”, w drugim „telefon” – brak jest więc tożsamości
podmiotów).
h) użycie imiesłowu przysłówkowego współczesnego przy czynnościach rozgrywających się
w różnych czasach
Marek chciał porwać Ligię, kochając ją.
(czynności rozgrywają się w różnych czasach, więc nie może być użyty imiesłów
współczesny)
i) nieprawidłowe wyznaczenie granic zdania
Głównym bohaterem tego utworu jest Tristan, który jest osobą szlachetną, jest wzorem
rycerskości, powinniśmy brać z tego właśnie bohatera przykład, szczególnie we współczesnych
czasach.
(wypowiedzenie zawiera rozmaite informacje, które nie łączą się ze sobą na zasadzie
współrzędności)
Nade wszystko ceniła postacie św. Piotra i Pawła oraz jej wielką i prawdziwą miłością był
Winicjusz.
(zdania zawierają różne informacje, nie mające ze sobą logicznego związku, więc nie mogą
zostać połączone spójnikiem „oraz”)
Początkowo dziewczyna zupełnie niezdająca sobie sprawy, jak okrutne bywa życie.
Wykorzystywana przez ludzi, wciąż dokoła widziała dobro.
(brak w pierwszym zdaniu orzeczenia, dokończenie myśli znajduje się w zdaniu drugim)
j) powtarzanie tych samych struktur składniowych
Jest on wzorem cichego bohatera, który powinien być dla nas symbolem człowieka, który jest
gotów ponieść najwyższą ofiarę w imię tego, w co wierzył.
(zastosowanie dwóch zdań przydawkowych).
Wówczas odwiedził go nieżyjący już dawno wspólnik, który za życia był jedynym człowiekiem,
którego Ebenezer darzył zaufaniem.
(zastosowanie dwóch zdań przydawkowych)
k) niepoprawne użycie przyimka
Te wszystkie czyny dały impuls do rozwoju akcji.
Te wszystkie czyny dały impuls dla rozwoju akcji.
W porównaniu do innych krajów Francja jest bardziej rozwinięta.
W porównaniu z innymi krajami Francja jest bardziej rozwinięta.
l) niewłaściwe użycie spójników
Padał deszcz i postanowił wziąć parasol.
(treść drugiego zdania wynika z treści pierwszego zdania, dlatego zamiast spójnika
łącznego powinien zostać zastosowany spójnik wskazujący na relacje wynikowe)
Bohater pragnął zmian w swoim życiu, a jednak postanowił opuścić kraj.
(treść drugiego zdania wynika z treści pierwszego zdania, a nie jest wobec niej
przeciwstawna).
ł) niewłaściwe użycie zaimków
Jak Miłosz był mały, to chciał zostać pisarzem.
(zaimek odnosi się do sposobu, nie do czasu).
Podobny problem ukazuje film Andrzeja Wajdy, gdzie bohater wraca do krainy swojej młodości.
(zaimek wprowadza zdanie okolicznikowe miejsca, a nie przydawkowe)
Taka postawa cechuje bohaterów, co poprzez swoje decyzje mają wpływ na losy innych
ludzi.
(zaimek wprowadza zdanie dopełnieniowe, a nie przydawkowe)
Błędy frazeologiczne dotyczą wszelkich zaburzeń w stosowaniu stałych bądź luźnych
związków wyrazowych.
a) rozbijanie stałych związków frazeologicznych
Bohater ten odniósł klęskę.
(istnieją stałe połączenia wyrazowe: odnieść zwycięstwo, ponieść klęskę)
b) rozbijanie luźnych połączeń wyrazowych
Cechowała go ogromna znieczulica na ludzkie problemy i biedę.
To poprzez nienaganną figurę i wygląd Marek się w niej zakochał..
Jednak tylko strój był w Geraldzie typowy dla wiedźminów.
c) zastosowanie związku wyrazowego w złym znaczeniu
Między tytułową bohaterką a Kreonem zrodził się konflikt, ponieważ Antygona weszła mu na
głowę.
(związek wyrazowy wejść komuś na głowę oznacza zdominowanie drugiej osoby, a więc
nie jest trafny w odniesieniu do relacji między Antygoną i Kreonem)
Błędy leksykalne dotyczą niewłaściwego użycia słów
a) niewłaściwe użycie zaimków
Naiwność i łatwowierność bohaterki powiązana była szczególnie ze swoją dziecinnością.
(zaimek odnosi się do osoby wypowiadającej się w swoim imieniu, powinno być z jej)
b) niepoprawne użycie synonimów
Myślę, że autorka „Harry’ego Pottera” stworzyła postać, której osoba nadaje się
o przedstawdienia na scenie i warto byłoby ukazać ją w teatrze.
(wyraz osoba jako synonim postaci jest niepotrzebny w zdaniu podrzędnym
określającym jeden z członów zdania poprzedniego)
c) wprowadzanie słów o niewłaściwych znaczeniach
Ze skąpego, nieczułego na ludzką niedolę typa, pod wpływem nawiedzenia przez cztery duchy,
zmienia się w hojnego i dobrodusznego staruszka.
(słowo typ odnosi się do osób, które stosują przemoc fizyczną, np. typ spod ciemnej gwiazdy)
Był to człowiek wysoki, mocno zbudowany.
( Był to człowiek wysoki, dobrze zbudowany.)
d) wprowadzanie pleonazmów
Tristan musiał pokonać niezwykle trudne przeciwności, jakie stawiał przed nim los.
(przeciwności nie mogą być łatwe, więc zbędna jest ta przydawka)
Bohaterowie nie mają dobrych zalet.
(zalety mogą być tylko pozytywne)
Błędy fleksyjne dotyczą zaburzeń w odmianie wyrazów
a) niepoprawna odmiana zaimka
Dziewczyna nie powinna się buntować, ponieważ nic jej nie brakowało.
(czasownik brakować wymaga pytania czego?, dlatego forma nic jest błędna – nie odpowiada na
powyższe pytanie)
Przeczytałem tą książkę bardzo szybko.
( Przeczytałem tę książkę bardzo szybko.)
b) brak odmiany nazwy własnej
Życie Harry’ego w Hogwart jest niezwykle interesujące.
c) brak odmiany rzeczownika, przymiotnika
Za młodu, jako „dziecko niespodzianka” zabrano go z domu i szkolono.
Romeo jest młody, wywodzącym się z dobrego domu mężczyzną.
d) brak uwzględniania rodzaju
Dzieci byli bardzo zgrani.
(rzeczownik „dzieci” łączy się z czasownikiem i przymiotnikiem w rodzaju
niemęskoosobowym)
e) niepoprawne użycie stopnia wyższego
Może wtedy świat stałby się zdecydowanie lepszy, ludzie czulsi na krzywdy i cierpienia
innych i wyrozumiali.
(brak stopniowania przymiotnika wyrozumiały)
III. Etykieta językowa
1. Pojęcie etykiety językowej – zbiór zasad dotyczących kulturalnego porozumiewania się,
2. Przejawy etykiety językowej:
– przestrzeganie prawdomówności i szczerości,
– okazywanie zrozumienia rozmówcy,
– posługiwanie się zrozumiałym dla odbiorcy słownictwem,
– unikanie kolokwializmów w wypowiedziach oficjalnych,
– nieużywanie wulgaryzmów,
– stosowanie odpowiednich zwrotów do adresata, np. szanowna pani,
– posługiwanie się tytułami, np. panie profesorze,
– używanie zwrotów grzecznościowych, np. proszę, dzień dobry.
Rozdział 3. Zróżnicowanie języka polskiego
I. Odmiany polszczyzny
1. Język ogólny służy do porozumiewania się wszystkich Polaków
i występuje w odmianach:
a) mówionej, którą cechuje:
– występowanie bezpośrednich zwrotów do odbiorcy,
– niedopracowanie wypowiedzi, korekty wypowiedzi, powtarzanie, niedokładność
uzupełniana mimiką, gestem, intonacją,
– uboższy zasób słownictwa,
– słownictwo potoczne,
– częste użycie frazeologizmów potocznych, np. w tej sprawie miał nosa, puściła go
kantem, ruszył z kopyta
– większa ilość wyrazów ekspresywnych, nacechowanych emocjonalnie,
– duża liczba zaimków wskazujących i nieokreślonych, np. .ten, tam, jakiś, taki sobie
– przewaga wyrazów konkretnych nad abstrakcyjnymi,
– dominowanie zdań złożonych współrzędnie nad złożonymi podrzędnymi oraz brak
imiesłowowych równoważników zdań,
– występowanie zdań niedokończonych, przerywanych,
– mniejsza spójność tekstu (powtórzenia, wtrącenia, pauzy, przerywniki typu: eee, hmm),
– natrętne wtrącanie wyrazów potwierdzających akceptację, zrozumienie oczekiwane od
odbiorcy typu: tak , nie , rozumiesz,
– posługiwanie się słownictwem środowiskowym,
– korzystanie z funkcji fatycznej języka, by nawiązać lub podtrzymać kontakt z odbiorcą,
np. halo! oczywiście! słuchasz mnie? uważaj!
b) pisanej, którą cechuje:
– uporządkowanie, logiczność, skupienie na treści wypowiedzi,
– zróżnicowane słownictwo, przewaga rzeczowników i przymiotników ,wyrazów
nienacechowanych emocjonalnie, neutralnych i abstrakcyjnych,
– rozbudowana składnia, zdania złożone, imiesłowowe równoważniki zdań, konstrukcje
bierne,
– dbałość o styl,
– duża spójność tekstu,
– powtórzenia tylko zamierzone,
– przemyślana kompozycja.
c) oficjalnej, którą cechuje:
– staranność i dbałość o poprawność językową,
– bogate słownictwo,
– uporządkowana składnia,
d)nieoficjalnej, którą cechuje:
– większa swoboda w zakresie poprawności językowej,
– słownictwo nacechowane emocjonalnie,
– nieuporządkowana składnia,
– słownictwo potoczne.
2. Odmiany terytorialne polszczyzny:
a) dialekt – mowa ludności wiejskiej na większym obszarze geograficznym, np. dialekt
mazowiecki, małopolski, wielkopolski, śląski,
b) gwara – mowa ludności wiejskiej używana na niewielkim terytorium, w obrębie kilku
kilkunastu wsi, np. gwara kurpiowska, podhalańska, kociewska.
3. Odmiany środowiskowe i zawodowe polszczyzny zwane socjolektami,
gwarami środowiskowymi lub żargonami (slangami):
a) przykłady: gwara lekarzy, dziennikarzy, aktorów, żargon uczniowski, przestępczy, slang
młodzieżowy, hip-hopowców,
b) cechy gwar środowiskowych
– ekspresywność - słownictwo oceniające i ekspresywne służy wyrażaniu emocji
i stosunku do świata,
– zawodowość - słownictwo specjalistyczne, a w tym terminy, czyli oficjalne nazwy
o ścisłym znaczeniu i profesjonalizmy, czyli terminy fachowe, słowa
i frazeologizmy używane potocznie przez określoną grupę zawodową,
– tajność - słownictwo służące utajnieniu pewnych treści, zrozumiałe tylko dla danej
grupy, np. żargon złodziejski
c) funkcje gwar środowiskowych:
– ułatwiają porozumiewanie się członków grupy,
– umożliwiają formułowanie komunikatów zrozumiałych tylko dla grupy,
– potwierdzają przynależność do określonego środowiska,
– wzmacniają więź między członkami danej społeczności,
– pozwalają na wyrażanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości.
II. Rodzaje i funkcje stylizacji
1. Pojęcie stylizacji – wprowadzanie do tekstu cech językowych charakterystycznych
dla innego stylu
2. Funkcje stylizacji:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
przybliżanie realiów epoki, miejsca, sytuacji społecznej,
pogłębianie charakterystyki bohaterów,
indywidualizacja języka,
stwarzanie iluzji autentyzmu,
wprowadzanie elementów komicznych i satyrycznych,
budowanie zamierzonego nastroju, np. uroczystego, żartobliwego.
3. Rodzaje stylizacji:
a) archaizacja – cechy wypowiedzi dawnej,
b) dialektyzacja – elementy gwarowe,
c) środowiskowa – cechy języka danego środowiska lub grupy zawodowej
d) kolokwializacja – cechy języka potocznego,
e) inne, np. biblijna, humorystyczna, poetyzacja.
4. Archaizacja i jej funkcje:
a) pojęcie archaizacji – rodzaj stylizacji polegający na celowym użyciu archaizmów,
aby nadać tekstowi cechy wypowiedzi dawnej, minionych epok;
b) cechy archaizacji:
– obejmuje cały utwór lub tylko niektóre partie, np. dialogi i monologi,
– dotyczy różnych poziomów języka: słownictwa, fleksji, fonetyki, słowotwórstwa
i składni,
– stosowanie makaronizmów ( łaciny);
c) funkcje archaizacji:
– przybliżenie realiów epoki, oddanie kolorytu opisywanych czasów,
– nadanie wypowiedzi podniosłego charakteru, uroczystego nastroju,
– osiągnięcie efektu komicznego bądź satyrycznego;
d) przykład archaizacji – powieści historyczne H. Sienkiewicza:
– słownictwo, np. waszmość, waćpanna, wszędy, wprzódy, komora,
– formy fleksyjne, np. heretykowie,
– zdania z orzeczeniem na końcu, np. Tymczasem ważną przywożę wiadomość, (…)
gdyż o ten przybytek święty i o klasztor chodzi!,
– makaronizmy, np. Nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis
(wspólnymi siłami) przy boskich auxiliach (pomocy) podnieść nie można).
5. Stylizacja gwarowa (dialektyzacja):
a) pojęcie dialektyzacji – wprowadzanie do tekstu gwary;
b) cechy dialektyzacji:
– występuje w całym utworze lub tylko np. w dialogach,
– dotyczy różnych warstw języka: fonetyki, słownictwa, frazeologii, fleksji,
słowotwórstwa i składni;
c) funkcje dialektyzacji:
– przedstawienie realiów życia wsi,
– podkreślenie przynależności bohatera do chłopstwa,
– indywidualizacja języka jako elementu charakterystyki bohatera,
– ukazanie mentalności wiejskiego bohatera, jego postrzegania świata,
– osiągnięcie efektu humorystycznego lub satyrycznego;
d) przykład dialektyzacji:
1) Wesele S. Wyspiańskiego ˗ język stylizowany na gwarę podkrakowskiej wsi:
- mazurzenie, np. juz, usach, dusach, strasny,
- a ścieśnione utożsamione z o , np. copke, roz
- słownictwo,np.:, syćko ‘wszystko’, ino ‘tylko’, kajsi ‘gdzieś’, zabyć ‘
zapomnieć’, ostał się‘ został się’
- wymowa samogłosek ą i ę jako om i em , np. nie chcom
2) Chłopi S.W. Reymonta – język stylizowany na różne polskie gwary,
m. in. z okolic Łowicza, Skierniewic nosowych, Poznania i ze Śląska:
- formy fonetyczne – zwiesna, chliw, chto, przeciech, wypoczena, hale
( tzw. przydech), Jewka (tzw. prejotacja), la (dla), abo (albo)
- formy fleksyjne – rzucalim, kopta, oddajem, kawalery chciały, sprzdajeta,
roków, ojcowy
- formy leksykalne – bezrok, rychtyk, latoś, bałykuje, półwłóczek, wycug,
wyrobek, juści, kiej
- formy słowotwórcze – ktosik, któren, gdziesik
- formy składniowe – tom i rozeznać nie rozeznał; ociec pojechali z moim ano
do boru; lepszego to na całym świecie nie znaleźć; do wieczora mało daleko.
6. Kolokwializacja
a) pojęcie kolokwializacji ˗ stylizacja na mowę potoczną poprzez wprowadzenie
do tekstu kolokwializmów;
b) cechy kolokwializacji:
– obejmuje cały utwór lub jego fragmenty, np. dialogi,
– zwykle ogranicza się do słownictwa i składni,
– słownictwo właściwe codziennej komunikacji, swobodne, obrazowe, ekspresywne,
wulgaryzmy, błędy językowe,
– skróty myślowe, zdania urywane, niedokończone, liczne powtórzenia,
równoważniki zdań,
– środowiskowe i zawodowe odmiany języka (stylizacja środowiskowa);
c) funkcje kolokwializacji:
– przybliżenie realiów codzienności,
– oddanie sposobu mówienia i myślenia bohaterów,
– podkreślenie przynależności bohaterów do określonego środowiska,
– wzmocnienie ekspresji,
– ożywienie tekstu,
– wprowadzenie elementów komicznych;
d) przykłady kolokwializacji - wiersze J. Tuwima, np. Wiosna. Dytyramb
- słownictwo potoczne, ekspresywne, np. bachory, pędraki, bękarty, dziewki,
polecieć na kolację, obleśny, szpicel,
- brutalizmy, wulgaryzmy, np. psiekrwie, gnój miasta, brzuchate kobyły, zasromane
matki
III. Style funkcjonalne (użytkowe) polszczyzny:
1. Styl potoczny przeważający w codziennych wypowiedziach, odmiany mówionej i pisanej
języka, który cechuje:
– słownictwo o zabarwieniu potocznym,
– słownictwo ekspresywne,
– potok składniowy,
– duża obrazowość,
– przewaga zdań pojedynczych nad złożonymi, współrzędnie złożonych nad złożonymi
podrzędnie,
– zdania niepełne, eliptyczne, anakoluty, równoważniki zdań,
– powtarzanie wyrazów,
– dosadne porównania.
2. Styl artystyczny w dziełach literackich pełniący głównie funkcję estetyczną, który
cechuje:
– oryginalność języka,
– bogate słownictwo,
– występowanie neologizmów,
– bogactwo środków stylistycznych,
– urozmaicona składnia,
– indywidualizacja języka postaci,
– tworzenie neologizmów,
– stosowanie różnych rodzajów stylizacji ,
3. Styl naukowy, którym pisane są dzieła specjalistyczne z różnych dziedzin nauki,
charakteryzuje:
– terminologia naukowa i specjalistyczna, język wzorów i symboli,
– jednoznaczność i precyzja informacji,
– unikanie elementów oceniających,
– obiektywne przedstawianie zjawisk i problemów (używanie form bezosobowych
lub formy liczby mnogiej),
– brak pierwiastków emocjonalnych,
– przeważają zdania złożone podrzędnie nad współrzędnymi,
– stosowanie wyrażeń modalnych,
– występowanie dużej liczby rzeczowników niekonkretnych, oznaczających pojęcia
umysłowe, oderwanych przymiotników i czasowników nazywających czynności
pojęciowe, przysłówków i wyrażeń przysłówkowych, spójników i zaimków
wskazujących cechy i relacje,
– logiczna kompozycja obejmująca tezy, argumenty, wnioski, przykłady,
– stosowanie tabel, wykresów,
– cytowanie prac innych autorów, stosowanie przypisów.
1. Styl publicystyczny w tekstach dziennikarskich skupia w sobie elementy stylu potocznego,
artystycznego, naukowego i urzędowego, a cechuje go przede wszystkim:
– oficjalność wypowiedzi,
– stosowanie wyrażeń i zwrotów idiomatycznych, potocznego słownictwa i potocznej
frazeologii,
– występowanie wyrażeń i zwrotów stereotypowych, słownictwa modnego, wyrazów
obcych,
– występowanie elementów emocjonalnych i wartościujących,
– stosowanie słownictwa specjalistycznego w recenzjach i artykułach problemowych.
2. Styl urzędowy realizowany w instrukcjach, zarządzeniach, regulaminach, komunikatach,
zawiadomieniach i pismach urzędowych cechuje:
– oficjalność,
– obiektywizm, precyzja sformułowań,
– nakazowość, używanie trybu rozkazującego,
– przewaga zdań bezosobowych, np.
– stosowanie utartych zwrotów, np. w odpowiedzi na pismo, przepisy stosuje się,
– odindywidualizowanie języka,
– słownictwo pozbawione emocji,
– nakazy i zakazy, np. zabrania się ,
– częste występowanie strony biernej,
– treść w formie paragrafów i punktów,
– terminologia właściwa danym urzędom.
Rozdział 4. Sztuka mówienia i pisania
I. Cechy dobrego stylu:
1. Komunikatywność, którą osiąga się poprzez:
a) posługiwanie się językiem poprawnym,
b) posługiwanie się prostą składnią,
c) unikanie wyrazów obcych,
d) unikanie wyrażeń pustych, beztreściowych;
2. Jasność, którą osiąga się poprzez:
a) umiejętny dobór wyrazów,
b) unikanie homonimów, czyli wyrazów jednakowo brzmiących, lecz mających
odmienne znaczenie, zwłaszcza w bliskim sąsiedztwie,
c) unikanie zbyt dużej liczby archaizmów i neologizmów,
d)takie wiązanie wyrazów, aby w sposób ważny, niewywołujący nieporozumień
występowały człony określane i określające, aby ich przynależność i powiązanie
treściowe nie nasuwały wątpliwości,
e) unikanie zbyt długich i zawiłych zdań,
f) unikanie zdań wtrąconych,
g) unikanie ozdób stylistycznych, np. częstych peryfraz i zbyt wyszukanych porównań
i przenośni;
3. Zwięzłość, którą osiąga się poprzez:
a)unikanie zbędnych powtórzeń, pleonazmów, szeregów synonimicznych,
b) unikanie długich, złożonych, skomplikowanych zdań:
4. Obrazowość, którą osiąga się poprzez:
a) umiejętne stosowanie przysłów i zwrotów przysłowiowych,
b) umiejętne stosowanie metafor, porównań, epitetów i innych środków stylistycznych.
II. Środki stylistyczne
1.
Fonetyczne:
instrumentacja głoskowa – celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi dla
nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i znaczeniowych:
b) rym – grupy głosek powtarzają się w zakończeniach dwóch lub więcej wyrazów (zdań), np.
Nie wiedziała jak pieścić – nie wiedział, jak nęcić? Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim
smutkiem posmęcić? (B. Leśmian, Ballada dziadowska)
c) aliteracja – grupy głosek powtarzają się na początku wyrazów sąsiednich (pan Pankracy),
albo zajmują takie samo miejsce w wersie (polem, lasem) lub w następujących po sobie
wersach (Szedł śnieg. Brał mróz. Biegł zbieg. W mróz wrósł)
d) onomatopeja – grupy głosek, wyrazy lub grupy wyrazów, które naśladują dźwięki
a)
2. Słowotwórcze:
a) zdrobnienia, np.: uszka, dzióbek
b) zgrubienia, np. wąsiska, szpila
c) neologizmy - wyrazy nowo utworzone, zwykle na podstawie słowa będącego już w użyciu,
zgodnie z obowiązującymi zasadami słowotwórstwa, np. zwierzoczłekoupiór, miliardzica,
wcudnia
3. Semantyczne (znaczeniowe):
a) epitet – wyraz określający rzeczownik, np. zimny wiatr, tańczący kłos;
b) porównanie – zestawienie dwóch nazw przedmiotów, zjawisk lub osób przy użyciu
łączników: jak, jakby, jako, niby, na kształt itp. jasne jak słońce, słońce jak mendel złoty;
c) porównanie homeryckie – rodzaj porównania, w którym człon porównujący jest
rozbudowany w samodzielny obraz,np.: I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród
uskrzydlonych, Spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną – Ona wymyka się,
pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy
spragniony – Tak z zaciętością Achilles pędził, a Hektor uciekał ...Iliada Homera)
d) metafora – zestawienie wyrazów, z których co najmniej jeden zyskuje nowe znaczenie,
np. powódź kwiatów, las rąk
e) animizacja – przypisanie przedmiotom właściwości istot żywych, np.: główka kapusty
f) metonimia (zamiennia) – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska innym pozostającym z nim
w bliskim związku, np.: "ryknęły spiże" – zamiast spiżowe armaty (Reduta Ordona
A. Mickiewicza)
g) personifikacja – przypisanie przedmiotom właściwości człowieka, np.: Tu kapusta sędziwie
schylając łysiny, siedzi i zda się dumać nad losem jarzyny ( A. Mickiewicz, Pan Tadeusz)
h) synekdocha – zastąpienie pojęcia ogólniejszego bardziej szczegółowym, np. mądra głowa
(zamiast mądry człowiek), witamy z naszych progach ( zamiast witamy w naszym domu)
i) hiperbola – wyolbrzymienie składników obrazu zawartego w przenośni w sposób
przekraczający granice prawdopodobieństwa np. umierać z tęsknoty
j) peryfraza (omówienie) – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez jego opis, np. autorka
Nad Niemnem (zamiast Eliza Orzeszkowa), jesień życia ( zamiast starość)
k) eufemizm- rodzaj peryfrazy polegający na złagodzeniu wypowiedzi np. mijasz się z prawdą
(zamiast kłamiesz), ma dwie lewe ręce ( zamiast niezdara)
l) symbol – motyw lub zespół motywów będący znakiem treści ukrytych i wieloznacznych,
podlegający różnym interpretacjom np. chocholi taniec, czapka, złoty róg (Wesele
S. Wyspiańskiego)
ł) alegoria – pojedynczy motyw lub zespół motywów mający poza znaczeniem dosłownym
jednoznacznie określony sens umowny np. lis (chytrość), sowa (mądrość)
m) gradacja- stopniowanie znaczeniowe polegające na uszeregowaniu składników pod
względem znaczeniowym w porządku nasilania się (gradacja rosnąca) lub słabnięcia (gradacja
opadająca). Służy wzmocnieniu ekspresji wypowiedzi, np.: I tak rozmawiać dni, godziny, lata,
Do końca świata i po końcu świata ( A. Mickiewicz)
3. Składniowe
a) inwersja ( przestawnia) – zmiana szyku zdania w celu podkreślenia wagi niektórych
wyrazów, niezwykłości wypowiedzi np. Bema pamięci żałobny rapsod (zamiast Rapsod
żałobny pamięci Bema – C. K. Norwid)
b) elipsa (opuszczenie) – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś członu, który daje się
jednak odczytać na podstawie kontekstu, np.: Ty pójdziesz górą a ja {pójdę} doliną
c) apostrofa ( zwrot) – bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, pojęcia lub przedmiotu, np.
Młodości! Ty nad poziomy wylatuj... ( A. Mickiewicz, Oda do młodości)
d) inwokacja (wezwanie) – rozbudowana apostrofa umieszczona na początku utworu
epickiego, np. Litwo! Ojczyzno moja […] na niej z rzadka ciche grusze siedzą. (A.
Mickiewicz, Pan Tadeusz)
e) pytanie retoryczne – użycie formy pytania nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale dla
podkreślenia przekonań osoby mówiącej lub wyrażać powątpiewanie , np. I po co to
wszystko?
f) paralelizm – występowanie w wypowiedzi elementów pod jakimś względem do siebie
podobnych, np. analogia w budowie, symetria w układzie znaczeń lub rymów lub
podobnych, np. Jeśli nie masz miłości, cóż jest, co ja czuję? Jeśli miłość jest, co to przebóg
takowego? Jeśli dobra, skąd skutku nabywa tak złego? Jeśli zła, czemu sobie mękę tak
smakuję?( Petrarka, Jeśli nie masz miłości...), Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie
zatykamy, gdy wody z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie jego nie staramy, gdy dla
bezpieczności jego wszystkim" (P. Skarga, Kazania sejmowe).
g) powtórzenie – co najmniej dwukrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w
obrębie określonego odcinka wypowiedzi – powtórzenia składniowe ( powtórzenie słów,
zwrotów, grup składniowych, wersów, segmentów tekstu
– anafora – powtórzenie tego samego wyrazu na początku kolejnych segmentów tekstu,
np. A to jest moje miasto pod popiołem, A to jest moja laska i wstążki prorockie, A to jest
moja głowa pełna wątpliwości.(W. Szymborska, Monolog dla Kasandry)
– epifora – powtórzenie tego samego zwrotu na końcach wypowiedzi, np. Pełne strachu
oczy moje/ Pełne grozy myśli moje/ Pełne trwogi myśli moje (K. Przerwa – Tetmajer)
– refren – nawrót części wersu, całego wersu lub strofy w tych samych, stałych miejscach
utworu stroficznego.
h) antyteza – zestawienie w wypowiedzi pojęć lub sądów sprzecznych lub kontrastowych
Leżysz zabity i jam też zabity, Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości, Ty krwie, ja w sobie
nie mam rumianości, Ty jawne świece, ja mam płomień skryty ( J.A. Morsztyn, Do trupa)
i) pareneza (wstawienie) – zdanie wtrącone, nawiasowe. (…) prosto do nieba czwórkami
szli żołnierze z Westerplatte. ( A lato było piękne tego roku – K. I. Gałczyński)
j) wykrzyknienie – wypowiedzenie wykrzyknikowe, będące wyrazem emocjonalnego
zaangażowania mówcy, np. Ach, nie mam okularów!
III. Retoryka
1. Pojęcie retoryki:
a) sztuka (sposób) pięknego mówienia – w tym sensie przeciwstawia się mowie
zwykłej, potocznej, nieozdobnej.
b) sztuka i teoria wymowy, czyli słowa wygłaszanego jako kunsztu oratorskiego –
w tym sensie jest komplementarna wobec sztuki pisarskiej
c) sztuka argumentacji perswazyjnej – w tym sensie jej istotę stanowi przekonywanie
2. Cechy retoryki według kanonu klasycznego:
a) czystość, poprawność języka,
b) klarowność wywodu myślowego i użytych środków językowych,
c) ozdobność stylu, estetyczne walory mowy,
d) stosowność, dostosowanie stylu do tematu, okoliczności i celu wypowiedzi.
3. Funkcje wypowiedzi retorycznej:
a) pouczanie,
b) przekonywanie,
c) wzruszanie,
d) zachwycanie.
4. Środki stylistyczne w retoryce:
a) figury, np.: anafora, epifora, apostrofa, epitet, oksymoron, porównanie, pytanie
retoryczne
b) tropy, np.: metafora, metonimia, synekdocha, onomatopeja, peryfraza, hiperbola,
alegoria, symbol, ironia
5. Funkcje zabiegów retorycznych:
- zainteresowanie odbiorcy,
- oddziaływanie na wyobraźnię,
- oddziaływanie na emocje,
- zwiększanie obrazowości i sugestywności wypowiedzi,
- nadawanie ozdobności wypowiedzi,
- ożywianie wypowiedzi,
- wzmacnianie ekspresji wypowiedzi.
6. Kompozycja wypowiedzi retorycznej:
a) wstęp – prezentacja tematu (zagadnienia), stanowiska (tezy/hipotezy)
b) rozwinięcie – podanie argumentów i/lub kontrargumentów oraz przykładów
c) zakończenie – podsumowanie argumentów, sformułowanie wniosków
Wstęp ma zorientować słuchaczy, o czym będzie mowa, ale ma też zaciekawić, skupić
ich uwagę. Można:
- rozpocząć żartem, anegdotą, dowcipnym powiedzonkiem, które jest związane
z głównym tematem; ma być zabawne i taktowne, jedno, a nie cała seria!
- opisać jakąś dramatyczną scenę;
- odnieść się do aktualnej sytuacji, zwłaszcza jeśli jest bulwersująca;
- zacząć od pytania retorycznego;
- zacząć od jakiegoś bulwersującego stwierdzenia (uwaga: ryzykowne!);
- wykorzystać planszę lub obraz.
Możliwe błędy:
- nietaktowny dowcip, który zraził słuchaczy;
- usprawiedliwianie się na wstępie
- za długi wstęp;
- pominięcie wstępu.
Rozwinięcie ma umocnić słuchaczy w posiadanych przekonaniach, zmienić ich
przekonania i postawy, zachęcić do podjęcia określonych działań.
Można się odwołać do:
- wiary i jej nakazów,
- współczucia i miłosierdzia,
- sprawiedliwości,
- tolerancji,
- wolności,
- ideologii,
- patriotyzmu,
- przyjaźni,
- honoru,
- tradycji,
- dziedzictwa kulturowego.
Oprócz tego do:
- pragnienia zysku materialnego,
- pragnienia władzy i wpływów,
- dążenia do osiągnięcia sukcesu,
- pragnienia prestiżu i wysokiej pozycji społecznej,
- obrony przed nierównością społeczną.
Można też odwołać się do lęku przed:
- utratą życia i zdrowia,
- złym losem własnym i najbliższych,
- utratą majątku,
- pozbawieniem władzy,
- utratą dobrego imienia,
- odrzuceniem przez zbiorowość,
- utratą pracy,
- pozbawieniem ulubionych rozrywek.
Rodzaje argumentów:
a) logiczne – posługiwanie się określonymi regułami wnioskowania, np. dedukcją lub
indukcją ,
b) rzeczowe – przywoływanie faktów, danych liczbowych, cytowanie itp.
c) emocjonalne – odwoływanie się do uczuć, wzbudzanie emocji pozytywnych
i negatywnych
Zakończenie ma podsumować wypowiedź, powtórzyć najważniejszą tezę i wnioski, podkreślić
znaczenie omawianych spraw. Może być:
- bardziej refleksyjne niż śmieszne,
- anegdota, dobry cytat,
- wizja przyszłości, jeśli propozycje nie zostaną przyjęte,
- pytanie retoryczne,
- podziękowanie słuchaczom za uwagę i powiedzenie im paru miłych słów.
Możliwe błędy:
- przeciąganie zakończenia, gdy wszyscy oczekują już końca,
- zakończenie niespodziewane, nagłe urwanie myśli,
- usprawiedliwianie się, przepraszanie,
- przyspieszanie z braku czasu.
IV. Perswazja językowa
1. Pojęcie perswazji językowej – wszelkie zabiegi językowe, które służą nakłonieniu
kogoś do jakiegoś działania lub zmiany postawy, przekonań, opinii, sądów, nastawienia
2. Język perswazji – środki językowe (słowa i formy gramatyczne) charakterystyczne
dla impresywnej funkcji języka:
– czasowniki niewłaściwe typu: musieć, powinno się, trzeba, należy, wypada,
przystoi, godzi się wskazujące na coś. co jest konieczne, niezbędne, potrzebne,
właściwe, wskazane,
– tryb rozkazujący,
– pytania użyte w funkcji rozkaźników,
– zadania wykrzyknikowe i wykrzyknienia,
– pytania retoryczne,
– apostrofy,
– słownictwo emocjonalne ( zdrobnienia, zgrubienia, przysłówki i przymiotniki
w stopniu najwyższym) wyrażające np.: ironię, pogardę, obelgę, żart, zachwyt,
lekceważenie ( mądrala, głupol, bydlę, patrzałki, najwspanialszy, fajtłapa ),
– słownictwo wartościujące pozytywnie i negatywnie, np.:
• formy fleksyjne, np.: uczniaki, ministry, policjanty, profesorowie („Te niedouczone
uczniaki nie będą nam wchodzić na głowę!”; „Nie będą nami rządzić jakieś
niedouczone ministry.ˮ),
• formy słowotwórcze, np.: ekspercik, profesorek, blondas, urzędas, chytrus,
chamidło, staruch, jąkała, przepiękny („My nie ufamy takim ekspercikom!”; „Znamy
się na tych profesorkach! ˮ),
• formy leksykalne, np.: „To są jakieś wierutne bzdury, banialuki
i farmazony!”; „To są kaci, łajdacy, siepaczeˮ .
• formy składniowe, np. powtórzenia, inwersje, partykuły
– stałe związki frazeologiczne, np. głupi jak but
– slogany, hasła, przysłowia, aforyzmy, np. „Pij mleko – będziesz wielki.ˮ
3. Mechanizmy perswazji językowej:
a) zwalnianie odbiorcy od podejmowania decyzji przez wskazanie jedynej możliwej
drogi: „Zwyciężymy ˮ; „Pomożemy”; „Wyjście jest tylko jedno… ˮ; „Każdy, kto naprawdę
chce... ,musi...ˮ;
b) kreowanie wspólnego dla odbiorcy i nadawcy świata (częste użycie formy
gramatycznej "my"): „My Polacy, naród okrutnie doświadczony wojną...ˮ; „My się nie
poddamy! ˮ; „Kraj nasz daje codziennie świadectwo...ˮ;
c) wartościowanie poprzez przypisywanie łatwo rozpoznawalnych pozytywnych cech
grupie „my ˮ ( np. honor, duma, wiara), a negatywnych cech grupie „oni ˮ (np. zdrajcy,
sprzedawczyki, zbrodniarze);
d) odwoływanie się do akceptowanych powszechnie wartości, np. „Każdy z nas wie, ze
najważniejsza jest rodzina. ˮ;
e) potęgowanie emocji przy jednoczesnym ograniczaniu racjonalnej refleksji, np. „Nad
Polską zaświeci jasne słońce wolności. ˮ;
f) posługiwanie się uogólnieniami, np.: wszyscy, nikt, zawsze .
V. Etyka językowa
1. Pojęcie etyki językowej – kontakt uczestników komunikacji oparty
na
prawdomówności, uczciwości, szacunku i życzliwości
2. Przejawy etyki językowej:
– wzajemna akceptacja i zaufanie,
– prawdziwe informacje wyrażane wprost,
– szanowanie rozmówcy,
– chęć wysłuchania,
– próba zrozumienia przedstawianych racji,
3. Przykłady naruszenia etyki językowej:
– niedopuszczanie rozmówcy do głosu,
– narzucanie odbiorcy własnych poglądów,
– słuchanie z negatywnym nastawieniem,
– prowokowanie, ośmieszanie, upokarzanie rozmówcy,
– agresja słowna, np. wulgaryzmy,
– manipulacja językowa, czyli kłamstwa, półprawdy, zatajanie informacji, pochlebstwa.
VI. Manipulacja językowa
1. Pojęcie manipulacji językowej – ukształtowanie wypowiedzi mające na celu
w skryty sposób wpłynąć na poglądy lub zachowanie odbiorcy ( nieuczciwa perswazja
językowa)
2. Językowe środki manipulacji:
– używanie eufemizmów na określenie rzeczy niewygodnych dla nadawcy, np.
księgowość kreatywna zamiast kradzież
– wykorzystanie hiperboli w sytuacji korzystnej dla nadawcy, np. olbrzymi sukces
– stosowanie słownictwa emocjonalnego, np. Budźcie się, grozi nam zamach
na demokrację!,
– stosowanie 1 os. l. mnogiej, aby zasugerować jedność z odbiorcą, np. Musimy to zrobić,
– używanie wyrazów oceniających, np. oczywiste, jasne, bez wątpienia
– wykorzystywanie wieloznaczności, np. polskie obozy koncentracyjne,
– uciekanie się do pochlebstw, np. jako osoba mądra przyznasz mi rację,
– używanie oczywistych stwierdzeń, np. pokój jest najważniejszy,
– formułowanie pytań podchwytliwych przemycających tezę np. Czy nadal nie szukasz
pracy?,
– formułowanie pytań sugerujących, np. Chyba nie chce pan zaszkodzić krajowi,
– stosowanie odpowiedzi unikowych, np. Co pan robił w stanie wojennym? / To nie jest
kwestia stanu wojennego.,
– uogólnianie, nadużywanie słów typu: wszyscy, nikt, zawsze.
Rozdział 5. Gramatyka
1. Wyraz podstawowy i pochodny
wyraz podstawowy – wyraz, od którego tworzymy inne wyrazy o podobnym znaczeniu,
np. dom, pisać
wyraz pochodny – wyraz pochodzący od innego wyrazu, np. domek, napisać
podstawa słowotwórcza – część wyrazu podstawowego, która wchodzi w skład wyrazu
pochodnego (ich część wspólna), np. dom – dom-ek
pisać – na-pisać
Czasem w podstawie słowotwórczej występują oboczności, np. :
las – leśny (a : e), ręka – rączka (k : cz, ę : ą)
formant – cząstka , przy pomocy której tworzymy nowe wyrazy; dzielimy je na:
• przedrostki, np.: w- pisać, pod- pisać, za- pisać,
(w wyrazie może być więcej przedrostków, np.: prze- naj- świętszy, po- prze- rabiany)
• przyrostki – występują po podstawie słowotwórczej, np.: pis- arz, pis- any, pis- mak,
pis- ak, pis- mo
(w wyrazie może być więcej przyrostków, np.: święto- wa- nie, rob- ot- ni- ca
• wrostki – występują między podstawami słowotwórczymi, np. łam- i- główka,
mocz- y- gęba, żyw- o- płot,
• formanty zerowe – nic nie dodajemy i w dodatku skracamy wyraz podstawowy, np.
dźwigać – dźwig, napisać – napis, żółty – żółć , zakupić – zakup
2. Wyrazy złożone:
a) zestawienie – dwa odrębne wyrazy, które tworzą jedną całość znaczeniową, np.: czarna
jagoda, wieczne pióro, panna młoda, Boże Ciało, Stare Miasto,
b) zrost – dwa wyrazy zrośnięte ze sobą bez żadnych elementów łączących, np.
rzeczpospolita (rzecz + pospolita), dobranoc (dobra + noc), Białystok (Biały
+ stok),karygodny (kary + godny),Bogumiła (Bogu + miła)
c) złożenie – dwie podstawy słowotwórcze połączone wrostkiem -o-, -i–, -y- np. desk -orolka, łam -i- główka, kultur -o- znawca, list -o- nosz,, list -o- pad, szar -obur,
3. Mowa zależna i niezależna
1) Cudze lub własne myśli, poglądy możemy przytaczać w dwojaki sposób:
a)
dosłownie, cytujemy – mowa niezależna, np.
„Nie odrobiłeś lekcji!” – krzyknęła ze zdenerwowaniem matka Pawła.
b)
w formie sprawozdawczej, pośrednio – mowa zależna, np.
Zdenerwowana matka Pawła krzyknęła, że syn nie odrobił lekcji.
2) Zamiana mowy niezależnej na zależną – żeby przekształcić zdanie w mowie niezależnej
na zależną trzeba cytat uzależnić składniowo od zdania nadrzędnego:
– Matka powiedziała mi: „Posprzątaj pokój”.
– Matka powiedziała mi, żebym posprzątała pokój.
– Anka zapytała mnie: „Czy spotkałaś się wczoraj z Robertem?”
– Anka zapytała mnie, czy spotkałam się z Robertem.
Rozdział 6. Przykłady zadań maturalnych
z części ustnej
1. Jakie są wyznaczniki dobrego stylu? Odpowiedz, odwołując się do tekstu Michała
Rusinka i Anety Załazińskiej, wybranego tekstu kultury oraz własnych doświadczeń
komunikacyjnych.
W jakim stylu?
Kwintesencja stylu tkwi w tak zwanych figurach stylistycznych. […] Istnieją takie figury,
które są jak przyprawa dodawana do potrawy na samym końcu, polegające na: zmianie szyku
wyrazów w zdaniu (na przykład umieszczając na końcu czasowniki, można w polszczyźnie
uzyskać styl archaizowany, podobny do składni staropolskiej, wzorowanej na łacińskiej), użyciu
wykrzykników, pytań retorycznych […]. Kluczowe znaczenie dla stylu mają jednak inne figury,
na przykład metafora […]. Wcale nie jest ona zarezerwowana wyłącznie dla poetów. Pojawia się
dosłownie wszędzie – od sonetu po instrukcję obsługi pralki automatycznej. A polega na tym, że
o jakiejś rzeczy mówimy tak jakby była inną rzeczą, do niej pod jakimś względem podobną.
Kiedy chcemy powiedzieć, że wszyscy uczniowie po usłyszeniu pytania nauczyciela podnieśli
ręce, to możemy użyć metafory „las rąk” – jest ona zrozumiała, gdyż wiele wzniesionych w górę
rąk przypomina gęstwinę drzew. To przykład banalny i dość wyświechtany. Jedną z ładniejszych
metafor w naszej kulturze jest Blaise'a Pascala definicja człowieka: „trzcina myśląca”. Człowiek
jest podobny do trzciny: kruchy, ledwie podmuch może go złamać, ale i starający się dążyć ku
górze […]; różni się od niej myśleniem. Metafora może także pomóc zrozumieć jakieś nowe
zjawisko czy nową rzecz, przyrównując ją do rzeczy już dobrze znanej. […]
Żeby się „zgrać” (metafora!), nadawca i odbiorca powinni mieć wspólny układ odniesień,
wspólną sferę wyrazistych obrazów. Dobry mówca, jeśli stara się wyjaśnić coś rolnikowi,
powinien posługiwać się porównaniami do czegoś, co temu ostatniemu jest doskonale,
namacalnie znane, na przykład do plonu, żniw, gleby, korzeni; jeśli przekonuje do czegoś
murarza – porównywać powinien do fundamentu, spoiwa, tynku.
Uważamy, iż kwestię doboru stylu należy rozważać na każdym etapie obmyślania
wypowiedzi.
Źródło: Michał Rusinek, Aneta Załazińska, Retoryka podręczna, czyli jak wnikliwie słuchać i
przekonująco mówić, Kraków 2005, s. 183–185.
2. W jakim celu twórcy tekstów kultury wykorzystują dialektyzmy? Uzasadnij swoje
stanowisko, odwołując się do przytoczonego fragmentu tekstu Adama Kulawika
Dialektyzmy oraz do innego tekstu kultury.
Dialektyzmy
Dialekt yzm to element leksykalny obcy słownikowi języka literackiego, rozumianego jako
język elity kulturalnej, pochodzący z zasobów leksykalnych rozmaitych gwar. Użyty literacko,
czyli artystycznie, stanowi w warstwie słownictwa moment bardzo charakterystyczny.
Wprowadzony do tekstu literackiego dialektyzm może pełnić następujące funkcje:
a) charakteryzować postaci literackie w tym sensie, że określa ich status społeczny;
b) oddawać koloryt lokalny;
c) pełnić doraźne funkcje estetyczno-ekspresywne. […]
Bardzo popularne w okresie Młodej Polski, a także w okresie dwudziestolecia międzywojennego
nasycanie utworów literackich słownictwem gwarowym znajdowało szerokie uzasadnienie w
sytuacji społeczno-politycznej chłopstwa […]. W zależności od wielu czynników udział
słownictwa gwarowego w tekstach literackich może być mniejszy lub większy: od
sporadycznego użycia pojedynczych słów do posługiwania się wyłącznie językiem gwary. […]
Bywa i tak, że dialektyzmy, czy w ogóle konkretna gwara, traktowane są jako elementy
tworzywa językowego utworu i służą do celowej jego archaizacji. Takie zjawisko występuje w
języku Krzyżaków Sienkiewicza […].
Żywotność gwar w funkcjach literackich potwierdza współcześnie praktyka literatury,
bardzo odmienna od praktyk dawniejszych.
Źródło: Adam Kulawik, Dialektyzmy, [w:] tenże, Poetka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Kraków
1994, s. 74–75.
3. Jak przestrzeganie netykiety wpływa na komunikowanie się internautów? Omów
zagadnienie, odwołując się do przytoczonego tekstu, innych tekstów kultury oraz
własnych doświadczeń językowych.
Uwagi o kulturze komunikacyjnej w Internecie
W usprawnieniu komunikowania się [...] internautom pomagać ma tzw. netykieta. Termin
ten, wzorowany na angielskim neologizmie netiquette – zbitce słów net/NETWORK ('sieć')
etiquette ('etykieta') – oznacza sieciową etykietę. [...] Nie stanowi [ona] zbioru sztywnych
nakazów, to raczej kodeks zachowań określający dobre maniery. Jak zauważa Rafał Rynkiewicz,
jeden z autorów netykiety, służyć ma ona uświadomieniu lub przypomnieniu pewnych zasad
obowiązujących w bardzo już licznej społeczności internautów. A zasady służą nam wszystkim –
mnie, Tobie i „im” – byśmy wszyscy mogli tworzyć zdrową społeczność w kraju (sieci) bez
granic. Zasady każdej netykiety są aktualne niezależnie od daty jej napisania! To, że czasem coś
gdzieś w sieci zauważyłeś, nie oznacza wcale, że to jest dobre i poprawne. Są trzy główne
zasady: Myśl(!); Nie działaj na czyjąś szkodę; Nie nadużywaj. Internetowy savoir-vivre,
precyzujący obowiązujące w sieci prawidła komunikowania się, choć nie jest obligatoryjny, to
jednak ma na celu uświadomienie, pouczenie i zwrócenie uwagi na pewne zachowania i sytuacje.
Stąd można wnioskować, że stosowanie się do zasad netykiety pozwala na sprawne
porozumiewanie się z innymi użytkownikami oraz na efektywną pracę w sieci, zapewnia
przychylność odbiorcy, poświęcenie należytej uwagi redagowanym komunikatom, jak również
świadczy o kulturze osobistej internauty.
Źródło: Małgorzata Budzik, Uwagi o kulturze komunikacyjnej w internecie, [w:] Norma a
komunikacja, red. M. Steciąg, M. Bugajski, Wrocław 2009, s. 227–237.
4. Na czym polega wyjątkowość mowy ludzkiej? Omów zagadnienie, odwołując się do
przytoczonego fragmentu, wybranego tekstu kultury i własnych doświadczeń
komunikacyjnych.
Ptaszki ćwierkają, krowy ryczą, pszczoły tańczą, wieloryby śpiewają i nawet niektóre rośliny
porozumiewają się pomiędzy sobą językiem chemicznym. A człowiek? Człowiek mówi. Owa ludzka
mowa jest jednak – w przekonaniu wielu uczonych – czymś niezwykłym, jakościowo zupełnie
odmiennym od wszelkich innych form komunikacji powszechnych w świecie żywych istot. Choć w
niewielu kwestiach dotyczących ludzkiego języka (bądź języków) panuje wśród badaczy zgoda,
niektóre z tych różnic są oczywiste i znamienne. Podczas gdy inne gatunki posługują się ograniczoną
i niezmienną z pokolenia na pokolenie liczbą sygnałów o ustalonej modalności (dźwięki, gesty,
zapachy), ludzki język nie tylko wykazuje niebywałe bogactwo i różnorodność, lecz także może być
zakodowany dźwiękowo w mowie, wzrokowo w piśmie, w sposób wizualno-przestrzenny w języku
migowym bądź dotykowo w alfabecie Braille’a dla niewidomych.
W odróżnieniu od „języków” innych gatunków nasz system artykulacji charakteryzuje się, między
innymi, arbitralnością i kreacyjnością. Języki ludzkie posługują się symbolami niemającymi (z
wyjątkiem nielicznych wyrazów onomatopeicznych) żadnego naturalnego związku z opisywanym
przedmiotem czy czynnością, zaś kreacyjność oznacza, że posługując się skończoną liczbą reguł
jesteśmy w stanie tworzyć i rozumieć nieskończoną liczbę nowych, oryginalnych wypowiedzi w
opanowanym przez nas języku. Wszyscy badacze zajmujący się refleksją nad fenomenem języka są
też zgodni, że jest on fundamentalnym atrybutem człowieczeństwa, darem, który sprawia, że życie
nasze toczy się jak gdyby w dwu odmiennych światach: w obszarze naturalnej, fizycznej
rzeczywistości i w wirtualnym świecie wykreowanym przez słowa.
Wybitny niemiecki chemik Wilhelm Ostwald, który działał także na rzecz stworzenia języka
międzynarodowego, uważał, że „język jest [po prostu] środkiem transportu – tak jak pociąg przewozi
towary z Lipska do Drezna, tak język przenosi myśli z jednego mózgu do innego”. To efektowne
porównanie nie wyczerpuje, niestety, całej złożoności funkcji języka. Zdaniem najsłynniejszego
żyjącego lingwisty Noama Chomsky’ego, komunikacyjne zadanie języka ma jedynie drugorzędne,
mniej istotne znaczenie – jest on przede wszystkim instrumentem służącym myśleniu. Ma więc
przede wszystkim charakter osobisty, zaś jego społeczna funkcja jest wtórna.
Na podstawie: Krzysztof Szymborski, Zagadka, „Polityka” 2012, nr 11. Niezbędnik Inteligenta. O języku w
mowie i piśmie, s. 8–9.
5. Jakie przemiany w kulturze wpływają na współczesny język polski? Omów
zagadnienie, odwołując się do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do
własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Każdy język etniczny żyje i rozwija się razem z narodem, a dzieje społeczności narodowej to
także dzieje języka. Zatem związki między językiem a daną wspólnotą, zwłaszcza jej kulturą, są
zawsze mocne i dwustronne. Z jednej strony język stanowi fundament każdej kultury i jej
podstawowe dobro, jest głównym kodem ekspresji każdej kultury, z drugiej zaś każda kultura przez
swoje tendencje, proponowany system wartości, aktualne mody mocno wpływa na język.
Uniwersalnym prawem jest prawo zmian językowych. Dzieje się tak, gdyż język jest nierozerwalnie
związany z życiem każdej wspólnoty i natychmiast odzwierciedla wszystkie zmiany obyczajowe,
ekonomiczne, kulturowe, zwłaszcza polityczne, zachodzące w danych społecznościach. Takie
przyspieszenie zmian polszczyzny obserwujemy w ostatnim dwudziestopięcioleciu. Według opinii
wielu badaczy jesteśmy obecnie świadkami największych zmian polszczyzny w całej jej historii. Nie
było w dziejach języka polskiego drugiego takiego okresu, aby w tak niedługim czasie – jeśli chodzi
o historię języka 15–20 lat to niewielki odcinek – język zmienił się tak gwałtownie. Zmiany te
zauważa zwłaszcza średnie i starsze pokolenie Polaków, ci wszyscy, którzy wzrastali w Polsce
Ludowej. Pokolenie najmłodsze, coraz częściej nazywane e-generacją, wychowane jest już w nowej
polszczyźnie.
Na podstawie: Kazimierz Ożóg, Zmiany we współczesnym języku polskim i ich kulturowe
uwarunkowania, [w:] Języka a Kultura, tom 20, Tom jubileuszowy, Wrocław 2008, s. 59–60.
6. Jakimi środkami językowymi można wyrażać uczucia? Omów zagadnienie, odwołując
się do wiersza Juliana Tuwima, do innego tekstu kultury oraz do własnych
doświadczeń.
Julian Tuwim
TAK I NIE
Już mi jest wszystko jedno,
Czy powiesz „nie”, czy „tak”
Jeno mi Ciebie bardzo brak!
Jeno mi Ciebie strasznie brak!
… Żal gnębi duszę mą biedną.
Ach przyznam Ci się – muszę! –
Że wolę „nie” niż „tak”!...
Ale mi Ciebie bardzo brak,
Ale mi Ciebie strasznie brak!!
…Żal gnębi biedną mą duszę.
A w serce coraz głębiej
Wpija się rdzawy hak –
I tak mi Ciebie bardzo brak!!
I tak mi Ciebie strasznie brak!!!
…Żal biedną duszę mą gnębi.
Na podstawie: Julian Tuwim, Wiersze zebrane, t. 1, Warszawa 1975, s. 205.
7. Język młodzieży – urozmaicony, bogaty czy monotonny, ubogi? Uzasadnij swoją
opinię, odwołując się do podanego fragmentu, innego tekstu kultury oraz własnych
doświadczeń językowych.
– Anna Fluder, Jacek Antczak: Niebawem ukaże się siódma „Rzecz o języku”.
– Jan Miodek: Taki był tytuł pierwszego zbioru. Siódma książka będzie miała tytuł norwidowski:
„Słowo jest w człowieku”.
A.F., J.A.: Powiedziałbym: wow, mamy newsa!, ale podobno za „łoł” skłonny jest Pan
zamordować? Woli pan „O, Jezu...”
– J.M.: ... albo „O, matko” czy „O, rany”. Zdaję sobie sprawę, że dzisiaj młodzi ludzie muszą w
różnych sytuacjach życiowych posłużyć się ekspresywizmami i to są najczęściej anglicyzmy. Oni
powiedzą, że było „full ludzi” albo „ale boss, ale men” i „dziękują sobie za help”. My, zamiast
„przepraszam”, mówiliśmy „pardon”. Gdy grając w ping-ponga, zdobyło się punkt, bo piłka otarła
się o kant stołu, mówiło się albo trzysylabowe prze – pra – szam” albo w skrócie „pardon”. Jeśli ten
obyczaj przetrwał, to głowę daję, że dziś mówi się „sorry”.
– A.F., J.A.: Moja córka mówi „sorki”.
– J.M.: Oczywiście. Ponieważ to „sorry” doczekało się wielu swojskich derywatów. Jest „sorka”,
„sorki”, a nawet „sorewicz”.
– A.F., J.A.: Ale co z tym „wow”?
– J.M.: Rozumiem, że te przerywniki są młodzieży potrzebne i prędzej czy później musiało z
angielskiego przyjść i „wow”. Jest przecież krótsze od „o matko, co ty powiesz”. Każdemu jednak
doradzam, żeby tego nie było za dużo. Jeśli tylko w ten sposób wyrażamy radość czy zdziwienie, to
staje się monotonne.
– A.F., J.A.: „Wow” jest niepotrzebne?
– J.M.: Nie ma słów niepotrzebnych językowi. W tym sensie jestem i za. Całe zło zaczyna się w
momencie, gdy ktoś, uczepiwszy się takiego modnego słowa, rezygnuje z całego wachlarza
konstrukcji wariantywnych.
– A.F., J.A.: Czy młodzi ludzie są dziś ubożsi językowo?
– J.M.: Jeszcze trzydzieści lat temu mówiłem, że nie zabraniam nikomu mówić, że coś jest fajne, bo
sam też takiego słowa używam. Tylko po pierwsze, trzeba wiedzieć kiedy, a po drugie, mogliby
zobaczyć, że ta koleżanka jeszcze może być: miła, sympatyczna, zdolna, koleżeńska, a nie załatwiać
to jednym – „fajna”. Pod tym względem dzisiejsze dwudziestolatki są bogatsze, bo u nich „fajnie”
przegrywa z „super”, „ekstra”, „mega” i z „wypasem”. A są jeszcze, „mega wypas”, „megawypasik”,
„juice, „odlot”, „odjazd”. Tych słów jest dzisiaj więcej. Tylko, na miły Bóg, niech oni to przeplatają.
Niech nie uczepiają się tego, że wszystko jest „super”. A może jest „ekstra”.
Na podstawie: Jan Miodek, Jestem za ekstraodlotem,
http://media.wp.
8. Jaką rolę w komunikacji między ludźmi odgrywa etyka słowa? Omów zagadnienie,
odwołując się do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury i własnych
doświadczeń komunikacyjnych.
Etyka słowa jest jednym z warunków tego, co nazywa się powodzeniem, fortunnością aktu
mowy. Zasadza się ona na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy tekstu, że ten, kto mówi (pisze) jest
prawdomówny, nie oszukuje. Jeżeli nadawca nie spełnia tego oczekiwania, to zasada współpracy
partnerów kontaktu językowego zostaje naruszona lub złamana, a wypowiedź należy traktować jako
nieudaną, niefortunną. Etyka słowa obejmuje także zasady kontaktu uprzejmego głoszące:
„Rozmawiaj z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się dobrze, niezależnie od tego, jaka jest
treść rozmowy czy komunikatu” oraz: „Formułuj tekst tak, by odbiorca miał możliwość wyboru
postawy i zachowania”.
Tak więc etyka kontaktu językowego zakłada określoną postawę nadawcy tekstu wobec jego
odbiorcy oraz (co nie mniej istotne) właściwy stosunek odbiorcy tekstu do jego nadawcy. Podstawą
etyki słowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie się partnerów dialogu, to znaczy
wzajemne szanowanie się, uwzględnianie swoich poglądów, przyzwyczajeń itd. Ponadto etyka słowa
zakłada szczerość intencji nadawcy tekstu i brak podejrzliwości tego, kto tekst odbiera.
Naruszania etyki słowa należy się dopatrywać m.in. na poziomie niezachowywania podstawowych
reguł poprawności językowej i stylistycznej w wypowiedziach publicznych, w niedociągnięciach
formy komunikatów językowych. Trzeba bowiem założyć, że ten, kto „podejmuje się wypowiedzi
publicznej w jakimkolwiek zakresie, powinien poczuwać się do obowiązku, by pracować nad
jakością swoich wypowiedzi, a jeśli są to teksty pisane, poddawać je korektom z poczuciem
odpowiedzialności nie tylko za to co, ale również i jak mówi i pisze”.
Nieco inaczej, jeśli chodzi o przestrzeganie zasad etyki słowa, należy traktować teksty artystyczne.
Obowiązują w nich bowiem swoiste reguły kreowania świata przedstawionego, a słowa mogą być
użyte w funkcji stylizacyjnej lub metajęzykowej. Przytoczone tu zasady etyki słowa są więc w
tekstach artystycznych „zawieszone” lub częściowo unieważnione, choć i w tym wypadku należy
oczekiwać na przykład nienaruszania zasady wrażliwości na słowo (choćby przez nieumieszczanie
opisów drastycznych językowo, wulgarnych).
Andrzej Markowski, Etyka słowa, Warszawa 2008, s. 85–86
9. Dlaczego literaturze nie wystarcza język literacki? Wyjaśnij, odwołując się do
podanego fragmentu i innych tekstów literackich.
Najpierw ona mi powiedziała, że ma dwie wiadomości: dobrą i złą. Przechylając się przez bar. To
którą chcę najpierw. Ja mówię, że dobrą. To ona mi powiedziała, że w mieście jest podobno wojna
polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną. Ja mówię, że skąd wie, a ona, że słyszała. To mówię, że
wtedy złą. To ona wyjęła szminkę i mi powiedziała, że Magda mówi, że koniec między mną a nią.
To ona mrugnęła na Barmana, że jakby co, ma przyjść. I tak dowiedziałem się, że ona mnie rzuciła.
To znaczy Magda. Chociaż było nam dobrze, przeżyliśmy razem niemało miłych chwil, dużo miłych
słów padło, z mojej strony jak również z niej. Z pewnością. Barman mówi, żebym kładł na niej laskę.
Chociaż to nie jest tak proste. Jak dowiedziałem się, że tak już jest, chociaż raczej, że już nie ma. To
nie było tak, żeby ona mi to powiedziała w szczere oczy, tylko stało się akurat na tyle inaczej, że ona
mi to powiedziała poprzez właśnie Arletę. Uważam, że to było jej czyste chamstwo, prostactwo. I nie
będę tego ukrywał, chociaż to była moja dziewczyna, o której mogę powiedzieć, że dużo zaszło
między nami różnych rzeczy zarówno dobrych i złych. To przecież nie musiała mówić tego przez
koleżankę w ten sposób, że ja się dowiaduję ostatni. Wszyscy wiedzą od samego początku, gdyż ona
powiedziała to również innym. Mówiła, że ja to jestem raczej bardziej wybuchowy i że musieli mnie
przygotować do tego faktu.
Na podstawie: Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną,
Warszawa 2003, s. 5
10. Dlaczego tak ważne jest przestrzeganie zasad poprawności językowej? Rozważ
problem, odwołując się do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz
własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Wiem, co mówię, czyli o dobrej komunikacji
U niektórych ludzi dominuje przekonanie, że w komunikowaniu się jedynie ważny jest cel, na
przykład porozumienie, przekonanie lub pokonanie rozmówcy; że chodzi tylko o to, by być
skutecznym – niezależnie od tego, czy mówi się poprawnie, czy nie. Ale właśnie ludzie o takim
stosunku do języka nie zawsze są skuteczni – często nie są rozumiani.
Kiedy mówimy poprawnie, formy, których użyliśmy, nie przykuwają uwagi rozmówców. Język
wtedy jest „przezroczysty”. Dobrze widać przez niego treść. Natomiast pojawiające się w
wypowiedziach błędy odciągają uwagę odbiorcy od treści. Zwracają uwagę (nie zawsze życzliwą) na
formę, a nawet na samego nadawcę. Stosowanie właściwych form jest „najbezpieczniejsze”,
najbardziej naturalne. Wszystko przecież, co można wyrazić w języku, można wyrazić poprawnie
Nikt z nas nie jest doskonały. Także językowo. Niemal każdy z nas co jakiś czas odkrywa, że użył
(używa) niepoprawnej formy językowej. Na ogół wówczas zastępuje ją formą poprawną, by nie
wyróżniać się negatywnie na tle otoczenia.
Zdajemy sobie sprawę z tego, że to, w jaki sposób formułujemy swoje wypowiedzi, świadczy o nas
samych. Mówimy więc poprawnie, bo dbamy o swój wizerunek – wiemy, że wówczas dobrze się
prezentujemy, uchodzimy za ludzi kulturalnych, nie dajemy nikomu powodów do krytykowania nas
za to, że popełniamy błędy. Dbając o język, dbamy zarazem o rozmówcę – używamy przecież form,
które nie rażą, które nie zwracają uwagi swą niestarannością czy niechlujnością, i nie naruszamy jego
wyobrażenia o języku.
Na podstawie: J. Bralczyk, W. Gruszczyński, K. Kłosińska,
Wiem, co mówię, czyli o dobrej komunikacji, Bydgoszcz-Warszawa 2011, s. 75–76.
11. Po co nam tyle „języków polskich”? Wyjaśnij, odwołując się do podanego fragmentu,
wybranego tekstu kultury oraz własnych doświadczeń komunikacyjnych.
W obrębie polskiego języka narodowego należy wydzielić dwa systemy: polszczyznę ogólną
(dawniej zwaną literacką) i polszczyznę gwarową (gwary ludowe). Jest to podział dokonany ze
względu na zasięg użycia każdego z tych języków i typ jego użytkowników. Gwary ludowe istnieją
zasadniczo tylko jako język mówiony. Polszczyzna ogólna występuje zaś w dwu głównych typach
wypowiedzi – jako język mówiony i jako język pisany. Język mówiony, pierwotna forma mowy
ludzkiej, jest bardziej spontaniczny, mniej sformalizowany niż język pisany. Różnice między nimi są
szczególnie widoczne w składni wypowiedzi, ale występują także w zakresie słownictwa i (rzadko)
we fleksji. Z podziałem na polszczyznę mówioną i pisaną krzyżuje się inny: na wariant (język)
oficjalny i nieoficjalny. Każdy z tych dwóch wariantów występuje w kilku odmianach. Teksty
odmian oficjalnych powstają w sytuacjach oficjalnych, których wyznacznikiem jest to, że nadawca i
odbiorca tekstu traktują siebie wzajemnie jako przedstawicieli określonych grup społecznych,
środowiskowych itp., nie zaś jako indywidualne, prywatne osoby. Szczególne miejsce wśród odmian
wariantu nieoficjalnego zajmuje polszczyzna potoczna. Jest to pierwszy język Polaków
niemówiących gwarami ludowymi, używany na co dzień we wszelkich sytuacjach nieoficjalnych.
Charakteryzuje się spontanicznością, plastycznością, a przede wszystkim występowaniem całej
warstwy słownictwa i frazeologii nacechowanych ekspresywnie. Inne odmiany mówione wariantu
nieoficjalnego języka mają ograniczony zakres używania i nie obejmują całego systemu językowego.
Ich odrębność w stosunku do polszczyzny oficjalnej czy potocznej zasadza się na różnicach
słownikowych i frazeologicznych. Najbardziej typowy dla dzisiejszej polszczyzny jest rozwój gwar
środowiskowych. Są one tworzone jako mowa grup poczuwających się do odrębności kulturowospołecznej. Pełnią w nich funkcję utożsamiającą (członków grupy) i wyodrębniającą (grupę z reszty
społeczeństwa).
Pisane odmiany języka oficjalnego bywają nazywane stylami funkcjonalnymi. Mają one ograniczony
krąg twórców (nadawców), a często także ograniczony zasięg odbiorców. Te dwie cechy są
najwyrazistsze w tekstach naukowych. Mały krąg nadawców, ale szeroki zasięg oddziaływania, mają
teksty urzędowo-kancelaryjne.
Wymienione dotąd typy, warianty i odmiany języka tworzą tę jego część, którą można nazwać
polszczyzną użytkową. W opozycji do niej pozostają teksty literatury pięknej (teksty artystyczne),
charakteryzujące się tym, że wykorzystuje się w nich wszelkie dostępne środki językowe i
stylistyczne.
Na podstawie: Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne,
Warszawa 2005, s. 104–114
12. Jak za pomocą środków językowych można oddać grozę wojny? Omów zagadnienie,
odwołując się do podanego tekstu i innych tekstów kultury.
Lecimy. Boso. Ogrodową. Barykada. Przeciskamy się. Do Solnej. Pali się po drodze. Huczy.
Lecą belki. Szum. Spadają w ogień. Z dudnieniem. Lecimy Solną. Do Elektoralnej. Barykada.
Przeciskamy się. I dalej. Elektoralną. Do placu Bankowego (tam, gdzie dziś Dzierżyńskiego, tylko
mniejszy i trójkątny). Pali się po prawej stronie. Cały dom – jeden płomień. Lecimy. Gdzieś za Orlą
pali się cały dom po lewej stronie. Właściwie dopala się. Stropów już prawie nie ma. Ani ścian.
Tylko wielkie ognisko na jakie trzy piętra. Znów szumią belki, odrywają się. Gorąco. To chyba
Urząd Miar i Wag. Noc. Tu ciszej. A może w ogóle atak zaczął przycichać? Jesteśmy nie jedni w
biegu. Cały potok na Starówkę. Więc za ludźmi wlatujemy w lewo. W dziedzińce – na tyły –
Resursy, czyli Rotundy, dawnego Ministerium Finansów i pałacu Leszczyńskich. Luźniej, mniej
ciasno. Od placu Bankowego pojedyncze huki. I znów gzymsy. Tylko mniej szare. A żółte. To
znaczy w tym świcie (ledwie świcie) takie, jakby pod śniedzią1. To tu może te gołębie. Się zrywały.
Albo też tylko te gzymsy. Na innej zasadzie. Bo z anielicami Corazziego 2. W girlandach.
Tympanony3. Wylot na Leszno. Tu nagle na pewno świta. Zatrzymują nas przy barykadzie, aż się
zbierze więcej. Są jacyś nawet Żydzi z ich kobietami. Jedna z tych Żydówek trzymała worek pod
pachą. Barykada jest w poprzek Leszna, u dzisiejszego wylotu na Trasę W-Z. Tylko po prawej
stronie była Rymarska, jako wylot placu Bankowego. A w lewo – Przejazd z widokiem, takim jak
dziś, na pałac Mostowskich. Żydom sprawdzają jakieś papierki. Oddzielają ich. Do dalszego
sprawdzenia. Nas puszczają. Całą grupę. Wlatujemy między barykady Leszna. W Przejazd. Tam
kawałek. I skręt w prawo. Przez barykadę. Długa. Pohukiwania. Na lekkim skręcie Długiej po lewej
pałac Pod Czterema Wiatrami. Pali się calutki. Już się kończy. Wyje ogień w oficynach, we froncie.
Szumią, spadają belki.
Na podstawie: Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego,
Warszawa 1971, s. 31–32.
1 Śniedź – rdza, nalot na metalowej powierzchni dachu.
2 Corazzi – Antonio Corazzi, włoski architekt działający w Polsce w latach 1819–1847, przedstawiciel klasycyzmu.
3 Tympanon – ozdobny element architektoniczny na froncie budynku, najczęściej w kształcie trójkąta
13. Słowo jako narzędzie manipulacji. Omów zagadnienie, odwołując się do podanego
tekstu, do wybranego tekstu kultury i do własnych doświadczeń komunikacyjnych.
CZY TOTALITARYZACJA JĘZYKA?
Kiedy poddaje się analizie język związany z życiem politycznym, trzeba się zastanowić także nad
tym, jakie słowa lub wyrażenia z niego znikają, mimo że ich obecności można byłoby się
spodziewać, choćby z tej racji, że do niedawna jeszcze funkcjonowały i zajmowały ważną pozycję.
Przykładem charakterystycznym i wymownym są losy rzeczownika „tolerancja”. Dla nas ważne są
dwa jego znaczenia. Inny słownik języka polskiego tak je charakteryzuje:
1. Uszanowanie czyichś poglądów lub zachowań, zwłaszcza innych niż nasze własne. 2. Pobłażanie
dla nagannych zachowań lub zjawisk albo dla osób, które zachowują się nagannie.
Nietrudno dostrzec, że znaczenia są kontrastowe w stosunku do siebie pod względem
wartościowania. Znaczenie pierwsze ma zabarwienie zdecydowanie pozytywne, drugie – wyraźnie
negatywne. W sposób wysoce charakterystyczny funkcjonują one w języku politycznym. W
nowomowie okresu Polski Ludowej „tolerancja” w znaczeniu pierwszym była kategorią
zdecydowanie odrzucaną, traktowano ją jako przejaw ideologicznego oportunizmu i politycznego
niezdecydowania lub nawet słabości („nie będzie tolerancji dla...” – słowa te pojawiały się w
niezliczonych przemówieniach PRL-owskich dygnitarzy). Jako zjawisko pozytywne była ujmowana
w tych książkach i studiach, które stanowiły wyraz swobodnego myślenia, by wymienić rozprawy
Janusza Tazbira o staropolskiej tolerancji religijnej, traktowanej nie tylko jako wielka tradycja, ale
też – pośrednio – wzorzec dla współczesnych. Podkreślanie wartości tolerancji jako poszanowania
dla poglądów, których się nie podziela, stało się przejawem myślenia antytotalitarnego.
Na podstawie: Michał Głowiński, Czy totalitaryzacja języka?,
[w:] tegoż, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Kraków 2009, s. 233–235
14. Jak zmieniła się polszczyzna na przestrzeni wieków? Wskaż i zanalizuj nietypowe dla
Twojego pokolenia formy językowe w podanym fragmencie Pana Tadeusza Adama
Mickiewicza oraz w wybranych tekstach literatury
dawnej.
I zdało mi się zrazu, żem już serce zmienił,
I rad byłem z wymysłu, i – jam się ożenił,
Z pierwszą, którąm napotkał, dziewczyną ubogą!
Źlem zrobił – jakże byłem ukarany srogo!
Nie kochałem jej, biedna matka Tadeusza,
Najprzywiązańsza do mnie, najpoczciwsza dusza –
Ale ja dawną miłość i złość w sercu dusił,
Byłem jak szalony, darmom siebie musił
Zająć się gospodarstwem albo interesem,
Wszystko na próżno! Zemsty opętany biesem,
Zły, opryskliwy, znaleźć nie mogłem pociechy
W niczym na świecie – i tak z grzechów w nowe grzechy…
Zacząłem pić.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812
we dwunastu księgach wierszem, oprac. S. Pigoń, Wrocław 1953, s. 291
15. Czy pragnienie bliskości z drugim człowiekiem jest rzeczywiście obce elektronicznym
formom komunikacji? Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu
innego tekstu kultury oraz własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Ostatnie rozdanie
Prawdziwy list musi mieć adresata. Prawdziwy list pisany jest zawsze do kogoś, choćby ten, kto
pisze, do siebie pisał. No, i prawdziwy list musi być pisany ręcznie. Słowo pisane ręcznie jest
bowiem innym słowem niż na maszynie czy komputerze. Tak jakby krwi własnej pieczęć.
Jakaż to różnica, ktoś powie, a dużo szybciej na maszynie, tym bardziej na komputerze, a o ileż
wygodniej. Otóż istotna to różnica. W liście pisanym ręcznie czytamy nie tylko to, o czym ktoś nam
donosi. Czytamy również to, co kryje się w kształcie słów czy nawet poszczególnych liter, w ich
pochyłości, rozwlekłości, gęstości.
Czytamy, czy te litery drżały w trakcie ich pisania, czy się poddawały lub stawiały opór, czy
wypływały na papier pospieszne, podniecone lub rozgoryczone, czy w mozole dopływały do ręki. To
nam nieraz więcej mówi niż to, o czym list donosi. Pozwala niekiedy się domyślać, co list próbował
zataić lub czego nie byłoby zdolne przekazać żadne słowo. Prawda listu kryje się i w papierze, na
którym został napisany, i w kopercie, w której został wysłany. List pisany ręcznie potrafi zdradzić
nawet to, do czego ktoś zmuszał słowa, żeby kłamały. Czasem zastanawiam się, czy list nie wziął się
z pragnienia dotknięcia kogoś, gdy było to fizycznie niemożliwe. Ale, być może, to już przebrzmiałe
pragnienia, dlatego list umiera.
Na podstawie: Wiesław Myśliwski, Ostatnie rozdanie, Kraków 2013, s. 57–58.
Rozdział 7. Przykłady zadań z części
pisemnej – czytanie ze zrozumieniem
Zadanie 1. Wykonaj polecenia.
a) Podaj wyraz podstawowy dla rzeczownika depozytariusz.
b) W wyrazie reżyserka wskaż formant.
c) Nazwij funkcję formantu -anie w rzeczowniku zmaganie.
Zadanie 2.
a) Nazwij rodzaj wyrazu złożonego – wybierz i zaznacz odpowiedź A lub B, łącząc ją
z uzasadnieniem 1–2.
Neologizm biedagaraż to przykład
A.
zestawienia,
B.
zrostu,
ponieważ
1.
powstał w wyniku połączenia
dwóch wyrazów bez użycia
formantu.
2.
powstał przez połączenie dwóch
wyrazów za pomocą formantu -a-
Zadanie 3. Znajdź w akapicie 4. dwa czasowniki pochodne zbudowane za pomocą tego
samego formantu. Uzupełnij tabelę, wypisując te czasowniki, ich formant oraz wyrazy
podstawowe.
Wyrazy pochodne (czasowniki)
Formant
Wyrazy podstawowe
ak.4. Za pierwszą w historii technikę mnemotechniczną uważa się „rzymski pokój”,
technikę odkrytą w niecodzienny sposób przez greckiego poetę Symonidesa z Keos. Symonides,
bawiąc pewnego razu na uczcie, został z niej wywołany pod pretekstem, że przed domem czeka
na niego dwóch tajemniczych wędrowców. Gdy jednak wyszedł na zewnątrz, okazało się, że
nikogo nie ma. W tym momencie sufit sali, w której jeszcze przed chwilą przebywał, zawalił się,
grzebiąc wszystkich biesiadników. Jak głosi legenda, Symonides został ocalony przez herosów
Kastora i Polluksa, na których cześć napisał wcześniej poemat. Zwłoki nieszczęśników
pogrzebanych pod gruzami były tak zmasakrowane, że nie sposób było rozpoznać, kto kim jest.
Jednakże Symonides potrafił określić tożsamość ofiar, ponieważ pamiętał, gdzie przebywały
poszczególne osoby tuż przed jego wyjściem z sali. W ten sposób narodził się system
zapamiętywania rzeczy przez umiejscowienie ich w przestrzeni konkretnego pomieszczenia. […]
Zadanie 4. Zbuduj wypowiedzenie zawierające właściwe przyporządkowanie funkcji
wskazanego fragmentu tekstu oraz poprawnego uzasadnienia wyboru.
W ostatnim akapicie wypowiedź podporządkowana jest funkcji
A. poetyckiej,
B. impresywnej,
ponieważ
nadawca
tekstu
1. wyraża swoje emocje.
2. wywiera nacisk na odbiorcę.
3. pisze o emocjach odbiorców tekstu.
C. ekspresywnej,
4. koncentruje się na przenośnym znaczeniu wypowiedzi.
Wiele jest w tym spektaklu scen olśniewających. […] Przejmujący, pełen goryczy jest
czarny blues, w którego rytm nadzy i wynędzniali filomaci, wespół z afrykańskimi
niewolnikami, śpiewają o Zemście z Bogiem lub mimo Boga przy brzęku łańcuchów i kajdan.
[…] Tekst Mickiewicza pozostaje bez wątpienia, czego dowodzi spektakl Rychcika,
najwspanialszym w całej polskiej literaturze, hymnem na cześć wolności.
Zadanie 5. Na podstawie akapitów trzeciego i czwartego podaj dwie cechy świadczące o
tym, że tekst Edwina Bendyka został napisany stylem publicystycznym:
Kto śledzi dzieło Touraine’a, […] nie powinien być zaskoczony. To ten typ badacza, który
uprawia naukę, by odkrywać rzeczywistość, a nie po to, by potwierdzać swoją pozycję
w akademickiej hierarchii. […]
Francuski socjolog zawsze jednak bardziej przywiązany był do życia niż naukowej struktury i
starał się być tam, gdzie społeczeństwo przez swe działanie otwierało nowe rozdziały historii.
Gdy w 1980 r. wybuchła w Polsce Solidarność, spakował walizki i ruszył za żelazną kurtynę, by
wspólnie z polskimi naukowcami zbadać niezwykły fenomen. Uczony wspomina ten czas: „ […]
To, co zobaczyliśmy w 1980 r., przypominało dosłownie, w sensie wręcz religijnym,
zmartwychwstanie. Miałem wrażenie, jakbym widział krew zaczynającą krążyć w martwym
ciele narodu, które ożywa i powstaje, by wrócić do historii. Chciałem zrozumieć, co się stało, nie
miałem bowiem wątpliwości, że w Polsce odbywa się niezwykle ważny proces dla całej
socjologii wolności
Zadanie 6. Określ warunki skutecznej komunikacji w przypadku, gdy komunikatem jest
mem internetowy. W tym celu uzupełnij poniższy schemat.
NADAWCĄ jest
........................................
ODBIORCĄ jest
KONTEKSTEM jest
..............................................
→
→
......................................
..............................................
........................................
.....................................
KOMUNIKATEM jest
mem internetowy
KONTAKTEM jest
..............................................
..............................................
KODEM jest
..............................................
.............................................
Zadanie 7. Która funkcja językowa dominuje w tytule Słów oprawy
A. Ekspresywna.
B. Perswazyjna.
C. Impresywna.
D. Poetycka.