Język polski

Aleksandra Bek
Alina Kowalczykowa
Piotr Łuszczykiewicz
Mirosław Skrzypczyk
z wykorzystaniem tekstów Jerzego Bartmińskiego
Język polski
Cele kształcenia
1. Sprawność językowa i komunikacyjna w mówieniu, czytaniu, rozumieniu tekstu i pisaniu na
poziomie umożliwiającym uczestnictwo we współczesnym życiu umysłowym i kulturalnym oraz
kontynuowanie nauki.
2. Poznanie dzieł literackich wchodzących w skład polskiego i europejskiego dziedzictwa oraz
podstawowych zasad analizy i interpretacji tekstów kultury.
3. Tożsamość narodowa i europejska w kontekście i konfrontacji z tradycją i współczesnością.
4. Umiejętność rozpoznawania, oceny, kształtowania hierarchii i dokonywania wyboru wartości
poznawczych, etycznych i estetycznych.
Szkoła podstawowa, klasy I–III
Treść kształcenia
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Słowo i obraz jako sposoby porozumiewania się ludzi.
1.2. Komunikacja: kto mówi, do kogo, o czym?
1.3. Zasady dobrej wypowiedzi: poprawność, jasność i zwięzłość.
2. Gatunki mowy
2.1. Gatunki potoczne i użytkowe: powitanie, pożegnanie; przedstawianie się, uprzejme
zwracanie się do innych; pytanie, odpowiedź; prośba, rozkaz, podziękowanie;
zaproszenie; życzenie; list prywatny; rozmowa.
3. Komunikacja medialna
3.1. Telewizyjne programy dla dzieci: gry i zabawy.
3.2. Rozmowa na temat filmu, programu telewizyjnego, reklamy; wspólne ocenianie
przekazu.
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Wiersz, rym, rytm.
4.2. Samogłoska, spółgłoska, sylaba.
4.3. Zwrotka, refren
4.4. Opowiadanie, opis.
4.5. Tytuł. Rozwinięcie, zakończenie. Spis treści.
4.6. Świat utworu jako świat zmyślony.
4.7. Zdarzenie, bohater, czas i miejsce akcji.
4.8. Autor, postać mówiąca.
4.9. Znaczenie tekstu. Morał.
5. Wartości
5.1. Dobro i zło oraz piękno i brzydota jako kryteria oceniania.
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
5.2. Dom rodzinny. Przyjaźń
6. Umiejętności językowe
6.1. Mówienie ze świadomością emocjonalnego nacechowania wypowiedzi.
6.2. Poprawne wymawianie wyrazów.
6.3. Gromadzenie słownictwa dotyczącego wybranych tematów (w tym: dom, rodzina i
otoczenie, przyjaźń, zabawa, szkoła).
6.4. Podejmowanie różnych tematów w rozmowie i opowiadaniu (w tym: o lekturach, filmie,
audycjach radiowych).
6.5. Zadawanie pytań i udzielanie odpowiedzi.
6.6. Formułowanie wypowiedzi dotyczących relacji czasowych i przestrzennych.
6.7. Uważny odbiór wypowiedzi, odczytywanych tekstów, przekazów radiowych i
telewizyjnych.
6.8. Podejmowanie rozmowy na wysłuchany temat (w tym: własny komentarz).
6.9. Zapis dosłowny (dyktando).
6.10. Czytanie głośne ze zwróceniem uwagi na płynność i ekspresję.
6.11. Czytanie ze zrozumieniem, czyli z uwzględnieniem sensu dosłownego i znaczeń
przenośnych.
6.12. Pisanie liter, łączenie ich w sylaby, pisanie wyrazów i zdań.
6.13. Przepisywanie wyrazów, zdań, kilkuzdaniowych tekstów.
6.14. Pisanie kilkuzdaniowych tekstów na wskazany temat.
6.15. Pisanie: życzenia, zaproszenie, list, opowiadanie, opis (przedmiotu, obrazka, postaci
rzeczywistej).
6.16. Znajomość podstawowych zasad ortografii.
6.17. Wykorzystywanie informacji z encyklopedii dla dzieci i ze słownika ortograficznego.
Lektury
Baśnie: Hans Christian Andersen Brzydkie kaczątko; Charles Perrault Śpiąca królewna; Janina
Porazińska Szewczyk Dratewka;
Wiersze: Jan Brzechwa Kaczka Dziwaczka, Samochwała; Aleksander Fredro Paweł i Gaweł;
Stanisław Jachowicz Chory kotek; Joanna Papuzińska Nasza mama czarodziejka; Ewa
Szelburg-Zarembina Idzie niebo ciemną nocą; Julian Tuwim Lokomotywa, Ptasie radio;
Opowiadania: Adam Bahdaj Pilot i ja; Alina i Czesław Centkiewiczowie Zaczarowana zagroda;
Powieści: Joanna Kulmowa Wio, Leokadio; Astrid Lindgren Dzieci z Bullerbyn; Alan
Aleksander Milne Kubuś Puchatek; Anna Onichimowska Dobry potwór nie jest zły.
Wymagania
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Nawiązać rozmowę z innymi ludźmi.
1.2. Nazwać uczucia wpisane do tekstu.
1.3. Brać udział w rozmowie na temat filmu, programu telewizyjnego, reklamy; oceniać
przekaz.
2. Gatunki mowy
2.1. Artykułować i zapisywać wypowiedzi zgodnie z regułami języka.
2.2. Różnicować słowa i zdania zależnie od okoliczności.
3. Komunikacja medialna
3.1. Zrelacjonować audycję telewizyjną.
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Znać rolę samogłoski i spółgłoski jako składników rymu i instrumentacji.
4.2. Rozpoznawać morał utworu.
4.3. Rozumieć pojęcia: bajka, baśń, legenda, opowiadanie, zagadka.
5. Wartości
2
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
5.1. Określić, po czym się poznaje ludzi dobrych i rzeczy piękne.
6. Umiejętności językowe
6.1. Jasno przekazać myśl w mowie i piśmie.
6.2. Wypowiedzieć się w obecności innych osób.
6.3. Uczestniczyć w rozmowie.
6.4. Prawidłowo artykułować słowa.
6.5. Recytować z pamięci wiersz.
6.6. Słuchać ze zrozumieniem wypowiedzi adresowanych do dzieci.
6.7. Odczytywać i rozumieć polecenia.
6.8. Samodzielnie czytać książki dla dzieci.
6.9. Opowiedzieć własnymi słowami wysłuchany lub przeczytany tekst.
6.10. Wyodrębnić wydarzenia w utworze zgodnie z chronologią.
6.11. Wymienić i scharakteryzować postacie występujące w utworze.
6.12. Samodzielnie ocenić charakter i zachowania postaci występujących w utworze.
6.13. Pisać czytelnie, wiernie przepisać tekst.
6.14. Tworzyć kilkuzdaniowe wypowiedzi pisemne: opowiadanie, opis obrazka, przedmiotu,
postaci rzeczywistej; krótki tekst użytkowy.
6.15. Rozpoznawać znaki interpunkcyjne: kropka, przecinek, wykrzyknik.
6.16. Korzystać ze słownika ortograficznego i encyklopedii dla dzieci.
Szkoła podstawowa, klasy IV–VI
Treść kształcenia
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Nawiązywanie i utrzymywanie znajomości, przekazywanie informacji.
1.2. Słowo, zdanie, równoważnik zdania jako elementy komunikacji językowej:
1.2.1. części mowy – odmienne (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, zaimek) i
nieodmienne (przysłówek, przyimek, spójnik),
1.2.2. kategorie gramatyczne – rodzaj; liczba, przypadek; czasy gramatyczne; osoba (tu:
formy nieosobowe czasownika), tryby czasownika,
1.2.3. części zdania – podmiot, orzeczenie, określenie,
1.2.4. zdanie pojedyncze (proste i rozwinięte) i złożone współrzędnie, oznajmujące,
pytające, rozkazujące, równoważnik zdania.
1.3. Nadawca i odbiorca komunikatu.
1.4. Kontakt bezpośredni i pośredni między nadawcą i odbiorcą: publikacja, korespondencja,
telefon, e-mail.
1.5. Uczucia wpisane do tekstu.
1.6. Poprawność, jasność i zwięzłość wypowiedzi jako warunki dobrej komunikacji.
1.7. Język werbalny: słowo mówione i pisane. Język niewerbalny: mimika, gest, głos, ubiór.
1.8. Odbiór tekstu kultury medialnej: program telewizyjny, film, reklama.
2. Gatunki mowy
2.1. Gatunki potoczne i użytkowe: powitanie, pożegnanie; przedstawianie się, uprzejme
zwracanie się do innych; pytanie, odpowiedź; prośba, rozkaz, żądanie; podziękowanie;
zaproszenie; obietnica, przysięga; gratulacje, życzenia; list prywatny; rozmowa, dyskusja.
2.2. Gatunki urzędowe: przemówienie, ogłoszenie; instrukcja.
3. Komunikacja medialna
3.1. Telewizyjne programy dla dzieci: gry i zabawy, film, film animowany, programy
przyrodnicze. Pojęcia: animacja.
3.2. Język radia: słowo, dźwięk (w tym muzyka). Język telewizji: słowo, dźwięk (w tym
muzyka), ruchomy obraz.
3
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
3.3. Radio i telewizja: informacja, edukacja, rozrywka.
3.4. Przekonywanie odbiorcy. Słowo, obraz i dźwięk w reklamie telewizyjnej.
3.5. Oglądanie przedstawień teatralnych i filmów. Gra aktora.
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Wiersz, wers, rym, rytm, wyraz dźwiękonaśladowczy.
4.2. Samogłoska, spółgłoska, sylaba.
4.3. Wyraz bliskoznaczny, zdrobnienia i zgrubienia.
4.4. Wers, refren, zwrotka.
4.5. Przenośnia, epitet, porównanie, ożywienie, uosobienie.
4.6. Scena, akt.
4.7. Opowiadanie, opis.
4.8. Tytuł. Wstęp, rozwinięcie, zakończenie. Spis treści.
4.9. Świat utworu jako świat zmyślony. Realizm i fantastyka.
4.10. Motyw, zdarzenie, temat, akcja, bohater, czas i miejsce akcji.
4.11. Autor, narrator, podmiot liryczny.
4.12. Mowa niezależna i zależna.
4.13. Znaczenia tekstu. Morał.
5. Wartości
5.1. Wartości etyczne: dobro i zło.
5.2. Wartości estetyczne: piękno.
5.3. Dom rodzinny. Miłość i przyjaźń.
5.4. Ojczyzna i patriotyzm. Hymn narodowy jako podniosły wyraz miłości ojczyzny.
6. Umiejętności językowe
6.1. Mówienie z uwzględnianiem różnorodnych sytuacji, ról i kontaktów międzyludzkich, z
precyzją znaczeniową, ze świadomością emocjonalnego nacechowania wypowiedzi.
6.2. Formułowanie pytań i udzielanie odpowiedzi.
6.3. Uważne słuchanie wypowiedzi, odczytywanych tekstów, przekazów radiowych i
telewizyjnych.
6.4. Podejmowanie rozmowy na wysłuchany temat (w tym własny komentarz).
6.5. Zapis dosłowny (dyktando).
6.6. Sporządzanie notatek na podstawie wysłuchanego tekstu; przekładanie wyrażeń na inne
równoznaczne (parafrazowanie).
6.7. Czytanie głośne i recytacja z uwypukleniem sensu tekstu: dykcja, intonacja, pauza,
akcentowanie.
6.8. Czytanie ze zrozumieniem, czyli z uwzględnieniem sensu dosłownego i znaczeń
przenośnych.
6.9. Czytanie krytyczne: ocena jakości, wiarygodności tekstu czytanego; formułowanie uwag
o możliwych kontynuacjach zaprezentowanych w tekście wątków i idei.
6.10. Pisanie tekstów: opowiadanie, opis przedmiotu, krajobrazu, obrazu, charakterystyka
postaci rzeczywistej i literackiej, teksty użytkowe (zaproszenie, zawiadomienie,
ogłoszenie, przepis; tekst prywatny: list.
6.11. Komponowanie własnego tekstu: układanie planu; wybór tytułu, wstęp, rozwinięcie,
zakończenie.
6.12. Przekształcanie tekstu: streszczanie, skracanie, rozwijanie.
6.13. Przekształcanie zdań w tekście: zamiana mowy niezależnej na zależną; łączenie zdań
pojedynczych w złożone; przekształcanie równoważników zdań na zdania.
6.14. Praca redakcyjna z własnym tekstem: znajomość zasad i poprawianie błędów
językowych, ortograficznych, punkcyjnych.
6.15. Samodzielne zbieranie informacji. Korzystanie z encyklopedii, ze słowników:
ortograficznego, wyrazów obcych, języka polskiego; z Internetu. Wykorzystywanie
przekazów ustnych przy pisaniu własnego tekstu. Robienie notatek z lektur.
4
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
Lektury
Mity: Herakles, Złote runo;
Baśnie: Bolesław Leśmian Przygody Sindbada Żeglarza (Przygoda wstępna, Przygoda szósta,
Zakończenie);
Bajki: Ignacy Krasicki Dzieci i żaby; Adam Mickiewicz Przyjaciele;
Ballada: Adam Mickiewicz Pani Twardowska;
Wiersze: Adam Asnyk Ulewa; Miron Białoszewski Ballada o zejściu do sklepu; Konstanty
Ildefons Gałczyński Rozmowa liryczna; Julia Hartwig Kot Maurycy; Zbigniew Herbert
Chciałbym opisać; Jan Kochanowski Na zdrowie; Ludmiła Marjańska Wszystko dla babci;
Czesław Miłosz Ojciec w bibliotece; Tadeusz Różewicz Oblicze ojczyzny; Wisława
Szymborska Jarmark cudów; Jan Twardowski Mamusia; Danuta Wawiłow Rupaki; Józef
Wybicki Mazurek Dąbrowskiego;
Opowiadania: Sławomir Mrożek Słoń; Bolesław Prus Z legend dawnego Egiptu; Tove Jansson
Opowiadania z Doliny Muminków (jedno opowiadanie);
Powieści: René Goscinny, Jean Jacques Sempé Mikołajek i inne chłopaki; Francis Hodges
Burnett Tajemniczy ogród; John Ronald Tolkien Hobbit, czyli tam i z powrotem.
Dramat: William Szekspir Sen nocy letniej (Akt III, scena I);
Szkic: Leszek Kołakowski O podróżach;
Komiks: Albert Uderzo Asterix (wybrany tom).
Wymagania
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Nawiązać kontakt językowy z innymi ludźmi.
1.2. Rozumieć pojęcia: nadawca, odbiorca.
1.3. Odczytać znaczenie wypowiedzi, gestu i zachowania.
1.4. Nazwać uczucia wpisane do tekstu.
1.5. Rozumieć rolę poprawności i jasności wypowiedzi.
1.6. Ocenić program telewizyjny, film, reklamę pod względem zgodności z ich celami.
2. Gatunki mowy
2.1. Artykułować i zapisywać wypowiedzi zgodnie z regułami języka.
2.2. Dostosować wypowiedź do sytuacji mówiącego i do słuchacza.
2.3. Reagować na wypowiedź stosownie do celów komunikacji.
2.4. Wzbudzić u słuchaczy zainteresowanie prezentowanym tematem.
2.5. Odróżnić wypowiedź udaną od nieudanej.
3. Komunikacja medialna
3.1. Rozróżniać cechy języka radia i telewizji.
3.2. Opowiedzieć o tym, co się ogląda w telewizji i czego słucha się w radiu.
3.3. Wyrazić opinię na temat obejrzanych programów telewizyjnych i reklam.
3.4. Odróżniać treści edukacyjne od rozrywkowych.
3.5. Opowiedzieć o obejrzanym spektaklu teatralnym i filmie.
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Wyjaśnić rolę samogłosek i spółgłosek w rymie i instrumentacji.
4.2. Rozróżniać rymy męskie i żeńskie.
4.3. Rozpoznawać synonimy.
4.4. Rozpoznawać wyrazy obce i gwarowe.
4.5. Rozpoznawać zdrobnienia i zgrubienia.
4.6. Odróżniać pytanie zwykłe od retorycznego.
4.7. Rozróżniać dosłowne i przenośne znaczenie wyrazów.
4.8. Rozpoznać w tekście przenośnię, porównanie, epitet, ożywienie, uosobienie.
4.9. Rozpoznać w tekście puentę i morał, rozumieć ich rolę.
4.10. Rozumieć różnicę między fikcją literacką a prawdą.
4.11. Wyodrębniać elementy świata przedstawionego, określać związki pomiędzy nimi.
5
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
4.12. Rozróżniać bohatera tytułowego i postacie drugoplanowe.
4.13. Rozróżniać gatunki: komedia, powieść, opowiadanie, komiks, legenda, hymn, bajka,
baśń, fraszka, przysłowie, zagadka, dowcip.
4.14. Opisać związki literatury z malarstwem i filmem.
5. Wartości
5.1. Podać cechy związane z pojęciem dobra.
5.2. Podać cechy związane z pojęciem piękna.
5.3. Podać przykłady zachowań dobrych i pięknych ukazanych w tekstach kultury.
6. Umiejętności językowe
6.1. Jasno przekazać myśl w mowie i piśmie.
6.2. Wypowiadać się w obecności innych osób.
6.3. Uczestniczyć w rozmowie i dyskusji, bronić własnego zdania.
6.4. Prawidłowo artykułować słowa.
6.5. Recytować wiersz z pamięci.
6.6. Słuchać ze zrozumieniem wypowiedzi adresowanych do dzieci i młodzieży.
6.7. Odczytywać i rozumieć polecenia.
6.8. Wydobywać najważniejsze informacje z wypowiedzi ustnej.
6.9. Odnajdywać główną myśl tekstu.
6.10. Charakteryzować postacie występujące w tekście
6.11. Wyrażać opinię o tekście literackim.
6.12. Tworzyć teksty poprawne pod względem składni i odmiany wyrazów.
6.13. Przekształcać teksty i zdania w tekście: streszczać, skracać, rozwijać.
6.14. Badać poprawność zdań i jasność wywodu, eliminować zbędne wyrażenia, usuwać
wieloznaczność.
6.15. Korzystać ze słowników: ortograficznego, języka polskiego, wyrazów obcych oraz z
encyklopedii.
6.16. Gromadzić, utrwalać i wykorzystywać informacje (→ technologia informacyjna).
Gimnazjum
Treść kształcenia
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Nawiązywanie i utrzymywanie łączności, przekazywanie informacji.
1.2. Słowo, zdanie, równoważnik zdania jako jednostki komunikacji językowej:
1.2.1. części mowy – odmienne (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, zaimek) i
nieodmienne (przysłówek, przyimek, spójnik),
1.2.2. kategorie gramatyczne – rodzaj, liczba, przypadek, czasy gramatyczne; osoba (tu:
formy nieosobowe czasownika), tryby czasownika, strona bierna i czynna,
stopniowanie,
1.2.3. części zdania – podmiot, orzeczenie, dopełnienie, okolicznik, przydawka,
1.2.4. zdanie pojedyncze (proste i rozwinięte) i złożone (współrzędnie i podrzędnie),
zdanie oznajmujące, pytające, rozkazujące, równoważnik zdania.
1.3. Nadawca i odbiorca komunikatu: jednostka i zbiorowość.
1.4. Powiadomienie o uczuciach, intencjach i opiniach nadawcy.
1.5. Oddziaływanie na uczucia opinie i zachowania odbiorcy.
1.6. Kontakt między nadawcą i odbiorcą. Mówiona i pisemna forma kontaktu. Kontakt
bezpośredni. Kontakt pośredni: publikacja, korespondencja, (list, e-mail), telefon, sms.
1.7. Język jako system znaków: znaki naturalne i umowne.
1.8. Poprawność, jasność, zwięzłość i jednoznaczność jako warunki skutecznej komunikacji.
6
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
1.9. Kultura języka: poprawność wypowiedzi, bogactwo słownictwa; etykieta językowa:
zależność wypowiedzi od okoliczności.
1.10. Wpływ lektur na wzbogacanie zasobów poznawczych.
1.11. Znaczenie kontekstu dla rozumienia komunikatu.
1.12. Niewerbalne środki komunikowania się: mimika, gest, głos, ubiór.
2. Gatunki mowy
2.1. Gatunki potoczne i użytkowe: powitanie, pożegnanie; przedstawianie się, zwracanie się
do innych (etykieta językowa); pytanie, odpowiedź; prośba, rozkaz, żądanie;
podziękowanie; zaproszenie; obietnica, przysięga; gratulacje, życzenia; list prywatny;
wspomnienie; rozmowa, dyskusja.
2.2. Gatunki urzędowe: przemówienie; zawiadomienie, ogłoszenie; instrukcja, zażalenie,
reklamacja; podanie (do urzędu); życiorys, list (oficjalny, otwarty); sprawozdanie; opinia,
ocena; notatka.
2.3. Gatunki naukowe i popularnonaukowe: wykład; artykuł, rozprawa; szkic, podręcznik.
3. Komunikacja medialna
3.1. Gatunki publicystyczne: komunikat, artykuł, reportaż, wywiad, recenzja.
3.2. Podstawowe funkcje tekstu medialnego: informacyjna, edukacyjna i perswazyjna.
3.3. Charakter czasopisma a zakres informacji. Typy czasopism: prasa młodzieżowa, prasa
popularnonaukowa, sportowa, hobbistyczna.
3.4. Perswazja (przekonywanie odbiorcy); intencje nadawcy i sposoby ich wyrażania.
3.5. Manipulacja jako nadużycie perswazji: ukrywanie intencji wypowiedzi, wyolbrzymianie i
pomniejszanie rangi zjawisk.
3.6. Język prasy: komunikatywność, zwięzłość, logika argumentacji; tytuł prasowy jako gra z
czytelnikiem.
3.7. Audycja radiowa, program telewizyjny (informacja; publicystyka polityczna, społeczna,
kulturalna, rozrywka), Internet, gra komputerowa.
3.8. Reklama: rola słowa, warstwy wizualnej i dźwiękowej.
3.9. Przestrzeń teatru: scena, widownia, światło, kurtyna. Scenografia: rekwizyt teatralny,
kostium, maska, charakteryzacja.
3.10. Reżyser teatralny jako twórca oraz koordynator pracy aktora, scenografa, kostiumologa i
ekipy technicznej.
3.11. Dramat w teatrze: tekst literacki a inscenizacja; skróty i przeróbki tekstu.
3.12. Film jako połączenie sztuki i techniki.
3.13. Rodzaje filmu: fabularny, dokumentalny, animowany.
3.14. Gatunki filmowe: film obyczajowy, historyczny, przygodowy, western, komedia.
3.15. Warstwa wizualna: obraz z kamery, realizm i magiczność, efekty komputerowe.
Warstwa dźwiękowa filmu: dialogi, muzyka filmowa, budowanie nastroju.
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Analiza tekstu jako wyodrębnienie elementów składowych i powiązań między nimi.
4.1.2. Poziom brzmieniowy: samogłoska, spółgłoska, sylaba; rym, wiersz, rytm,
instrumentacja głoskowa (w tym: dźwiękonaśladowcza), akcent wyrazowy i
zdaniowy.
4.1.3. Poziom słowotwórczy: wyraz, synonim, antonim, neologizmy, archaizmy,
zapożyczenia, wyrazy złożone. Słownictwo gwarowe, gwara młodzieżowa.
Wulgaryzmy; zdrobnienia, zgrubienia.
4.1.4. Powtórzenie, refren. Przestawienie szyku zdania; przerzutnia.
4.1.5. Poziom znaczeniowy: przenośnia, epitet, porównanie, ożywienie, uosobienie;
puenta, dygresja, morał; alegoria, symbol; ironia.
4.1.6. Odwołania intertekstualne: aluzja, cytat, parodia.
7
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
4.1.7. Analiza kompozycji tekstu. Segmentacja: tytuł, dedykacja, motto, prolog, wstęp,
zakończenie; rozdział, akapit, wers, strofa (zwrotka), akt, scena, didaskalia, epilog;
spis treści.
4.1.8. Fikcyjność świata przedstawionego; odwzorowanie i przekształcania
rzeczywistości; realizm i fantastyka, groteska, absurd.
4.1.9. Jednostki kompozycyjne. Motyw, zdarzenie, epizod; temat; wątek główny, wątek
poboczny; fabuła, akcja; bohater; czas (czas narracji, czas fabuły); miejsce akcji.
Odnajdywanie dominanty kompozycyjnej.
4.1.10. Formy narracyjne: narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa; opowiadanie,
opis. Mowa niezależna i zależna. Monolog, dialog.
4.1.11. Autor dzieła, narrator, podmiot liryczny, mówiący bohater.
4.1.12. Gatunki literackie i folklorystyczne: tragedia, komedia, dramat; epos (epopeja),
powieść, nowela, opowiadanie, komiks, legenda, pieśń, hymn, erotyk, bajka, baśń,
fraszka, ballada, dziennik; przysłowie, zagadka, dowcip.
4.2. Elementy interpretacji tekstu literackiego
4.2.1. Znaczenia i ogólny sensu tekstu.
4.2.2. Utwór w kontekstach biograficznym i kulturowym.
4.2.3. Jawne i ukryte intencje autora.
4.2.4. Twórcza rola odbiorcy: własny wkład w odczytanie utworu.
4.2.5. Interpretacja dominanty problemowej tekstu.
4.2.6. Ocena zawartych w dziele wartości.
5. Proces historycznoliteracki
5.1. Wprowadzenie pojęć: epoka, prąd artystyczny, periodyzacja.
5.2. Rodzaje literackie. Pojęcia: liryka, epika, dramat.
5.3. Wprowadzenie pojęć: dziedzictwo kulturowe, tradycja.
5.4. Słownictwo dawne i nowe, archaizmy, neologizmy.
5.5. Obecność wątków biblijnych i mitycznych w późniejszych tekstach kultury.
5.6. Różnorodność wzorców życia człowieka, wpisanych do utworów literackich z różnych
epok.
6. Wartości i wartościowanie
6.1. Normy postępowania i ustalone kanony piękna a własne kryteria wartościowania.
6.2. Wartości poznawcze, etyczne i estetyczne odnajdywane w tekście kultury.
6.3. Wartości poznawcze, zawarte w tekstach kultury. Pojęcia: prawda, fałsz.
6.4. Wartości etyczne (i antywartości), w tym: dobro i zło, odwaga i tchórzostwo, wierność i
zdrada; wolność, odpowiedzialność, uczciwość, honor, bohaterstwo.
6.5. Wartości estetyczne, w tym: piękno i brzydota.
6.6. Dom jako wartość: gniazdo rodzinne, symbolika domu. Pojęcia: rodzina (matka, ojciec,
dziecko); bezdomność, miłość.
6.7. Ojczyzna i mała ojczyzna jako wartości. Pojęcia: patriotyzm i nacjonalizm.
7. Umiejętności językowe
7.1. Mówienie – jasne wyrażanie intencji, uwzględnianie różnorodnych sytuacji, ról i
kontaktów międzyludzkich, precyzja znaczeniowa, świadomość emocjonalnego
nacechowania wypowiedzi. Głoska.
7.2. Uważne słuchanie wypowiedzi i sporządzanie notatek na ich podstawie; analiza i ocena
cudzej wypowiedzi.
7.3. Czytanie głośne i recytacja z uwypukleniem sensu tekstu: dykcja, intonacja, pauza,
akcentowanie. Zasady recytacji: poprawność dykcji i płynność mowy.
7.4. Czytanie ze zrozumieniem, czyli z uwzględnienie sensu, znaczeń metaforycznych i treści
symbolicznych.
8
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
7.5. Czytanie krytyczne: ocena wartości i wiarygodności tekstu czytanego; formułowanie
uwag o możliwych kontynuacjach zaprezentowanych w tekście wątków i idei.
7.6. Pisanie tekstów: rozprawka, przemówienie, referat, wywiad, recenzja, korespondencja
osobista, opowiadanie, opis, charakterystyka postaci, analiza, interpretacja. Teksty
użytkowe: podanie, życiorys, list urzędowy.
7.7. Komponowanie własnego tekstu: układanie planu, stawianie tez, argumentowanie,
wnioskowanie; wybór tytułu, wstęp, zakończenie, dzielenie na rozdziały i akapity,
segmentacja na wersy i zwrotki, sporządzenie bibliografii.
7.8. Praca redakcyjna z własnym tekstem: znajomość zasad i poprawianie błędów
językowych, ortograficznych, interpunkcyjnych.
7.9. Przekształcanie zdań w tekście: zamiana mowy niezależnej na zależną; zamiana strony
czynnej na bierną (zmiana perspektywy); łączenie zdań pojedynczych w złożone;
przekształcanie równoważników zdań na zdania.
7.10. Samodzielne zbieranie informacji. Korzystanie ze źródeł utrwalonych (encyklopedia,
słowniki: ortograficzny, wyrazów obcych, poprawnej polszczyzny, frazeologiczny,
słownik języka polskiego; prasa, Internet) oraz z przekazów ustnych. Wykorzystywanie
zgromadzonych informacji w wypowiedziach ustnych i pisemnych.
Lektury
Literatura polska
Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego (fragmenty: o porach roku; o dobrej żonie, o
człowieku poćciwym);
Jan Kochanowski: wybrane fraszki (Na lipę, Na dom w Czarnolesie, Do fraszek [Fraszki
moje...], pieśni (Pieśń XXV [Czego chcesz od nas, Panie...], Pieśń świętojańska o Sobótce,
fragment: Pieśń panny XII; Tren VIII);
Jan Andrzej Morsztyn Do trupa;
Ignacy Krasicki: Hymn do miłości ojczyzny; bajki Jagnię i wilcy, Ptaszki w klatce; satyra
Pijaństwo;
Adam Mickiewicz: ballady (Lilie, Świteź), wiersze (Niepewność), Dziady cz. II;
Juliusz Słowacki: Balladyna (akt II, fragment sceny 1 – zbieranie malin i zabójstwo); Testament
mój.
Cyprian Kamil Norwid: Moja piosnka II, W Weronie;
Aleksander Fredro Zemsta;
Henryk Sienkiewicz Potop;
Bolesław Prus Kamizelka;
Adam Asnyk Do młodych;
Stefan Żeromski Syzyfowe prace;
Stanisław Ignacy Witkiewicz: Szalona lokomotywa (akt I);
Bolesław Leśmian Dusiołek, W malinowym chruśniaku;
Leopold Staff Wysokie drzewa;
Jarosław Iwaszkiewicz Jeszcze gdzieś zakwitły bzy... [z cyklu Gry i zabawy], Europa;
Miron Białoszewski Ach, gdyby, gdyby nawet piec zabrali, Namuzowywanie;
Tadeusz Różewicz Warkoczyk, Prawa i obowiązki;
Zbigniew Herbert Pan od przyrody, Przesłanie Pana Cogito;
Wisława Szymborska Niektórzy lubią poezję, Nic dwa razy...;
Czesław Miłosz Piosenka o końcu świata, Który skrzywdziłeś;
Jan Twardowski O wróblu; Mrówko, ważko, biedronko;
Stanisław Lem Dzienniki gwiazdowe Ijona Tichego (fragment: Podróż siódma);
Sławomir Mrożek Wesele w Atomicach;
Małgorzata Musierowicz, jeden tom z cyklu o rodzinie Borejków;
Witold Gombrowicz Dziennik (1953, rozdział 1, pięć dni początkowych oraz wyodrębniony
szkic Sienkiewicz);
Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec.
9
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
Klasyka światowa
Biblia (O miłosiernym Samarytaninie, O synu marnotrawnym);
Mitologia (Dedal i Ikar, Orfeusz i Eurydyka);
Homer Iliada (Tarcza Achillesa, Pojedynek Achillesa z Hektorem);
Sofokles Antygona;
Pieśń o Rolandzie (Śmierć Rolanda);
William Szekspir Romeo i Julia (akt II, sc. 2; akt III, sc. 5);
Miguel de Cervantes Don Kichote (początkowa prezentacja bohatera, walka z wiatrakami);
Charles Dickens Opowieść wigilijna;
Anton Czechow Kameleon;
Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę;
George Orwell Folwark zwierzęcy.
Wymagania
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Rozumieć pojęcia: nadawca, odbiorca.
1.2. Znać główne zasady nawiązania i podtrzymania komunikacji.
1.3. Różnicować własne wypowiedzi w zależności od przewidywanego odbiorcy.
1.4. Wiedzieć, jak oddziaływać na uczucia opinie i zachowania odbiorcy.
1.5. Znać i stosować zasady kultury języka i etykiety językowej.
1.6. Odnajdywać w tekście fragmenty powiadamiające o uczuciach, intencjach i opiniach
nadawcy.
1.7. Odnajdywać w tekście treść poznawczą.
1.8. Rozumieć związek między sposobem przekazywania informacji a skutecznością i
wiarogodnością komunikatu.
1.9. Rozpoznawać zmiany znaczenia komunikatu wskutek zmiany kontekstu, rozumieć
konsekwencje zmian.
2. Gatunki mowy
2.1. Artykułować i zapisywać wypowiedzi zgodnie z regułami języka.
2.2. Dostosować wypowiedź do sytuacji mówiącego oraz do osoby i sytuacji słuchacza.
2.3. Respektować uznane konwencje językowe.
2.4. Reagować na wypowiedź stosownie do celów komunikacji, podejmować próby wywarcia
wpływu na słuchaczy.
2.5. Odróżnić wypowiedź udaną od nieudanej.
2.6. Wskazać cechy tekstu świadczące o naukowym charakterze tekstu.
3. Komunikacja medialna
3.1. Rozumieć pojęcia: informacja, publicystyka (polityczna, społeczna, kulturalna), reklama.
3.2. Rozpoznawać podstawowe gatunki prasowe: komunikat, artykuł, reportaż, wywiad,
recenzja.
3.3. Wyodrębnić główną myśl tekstu publicystycznego i sprawdzić spójność tekstu (zdań,
akapitów).
3.4. Odróżniać fakt (sąd o stanie rzeczy) od opinii, interpretacji i oceny.
3.5. Wykrywać sprzeczności w zestawieniu faktów.
3.6. Ocenić zgodność wniosków z przesłankami (argumentami) przedstawionymi w tekście.
3.7. Odróżniać perswazję od manipulacji.
3.8. Ocenić wybrane czasopismo młodzieżowe.
3.9. Ocenić wartość gry komputerowej.
3.10. Rozpoznać elementy literatury, muzyki, plastyki i tańca w dziele teatralnym.
3.11. Opisać przestrzeń teatru i rolę poszczególnych elementów.
3.12. Znać role twórców spektaklu teatralnego i zasady ich współdziałania.
3.13. Opisać różnice między „żywym” spektaklem teatralnym (bezpośredni kontakt z
aktorem, niepowtarzalność przedstawienia) a obrazem filmowym.
10
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Wyjaśnić rolę samogłosek i spółgłosek w rymie i instrumentacji.
4.2. Rozumieć rolę rymu w tekście, rozróżniać rymy męskie i żeńskie.
4.3. Rozpoznawać intonacje: wznoszącą i opadającą w poszczególnych wersach tekstu.
4.4. Rozpoznawać i tworzyć synonimy i antonimy.
4.5. Rozpoznawać wyrazy obce, archaizmy i wyrazy gwarowe.
4.6. Znać rolę zdrobnień i zgrubień.
4.7. Odróżniać pytanie zwykłe od retorycznego.
4.8. Rozpoznać dosłowne i przenośne znaczenie wyrazu.
4.9. Rozpoznać przenośnię, porównanie, epitet, ożywienie, uosobienie w tekście poetyckim i
prozatorskim.
4.10. Rozpoznać w tekście puentę i morał, rozumieć ich rolę.
4.11. Rozpoznać nawiązanie do innego tekstu, rozumieć cel takiego zabiegu.
4.12. Rozpoznać stylizację gatunkową, archaiczną i gwarową.
4.13. Rozumieć różnicę między fikcją literacką a prawdą historyczną, rozpoznawać elementy
fantastyki, groteski.
4.14. Rozróżniać narrację pierwszoosobową i trzecoosobową.
4.15. Rozróżniać gatunki literackie i folklorystyczne: tragedia, komedia, dramat; epos
(epopeja), powieść, nowela, opowiadanie, komiks, legenda, pieśń, hymn, erotyk, bajka,
baśń, fraszka, ballada, dziennik; przysłowie, zagadka, dowcip.
4.16. Rozumieć rolę kontekstów dzieła, w tym kontekstu biograficznego.
4.17. Opisać związki literatury z malarstwem, teatrem i filmem.
4.18. Stawiać i sprawdzać hipotezy dotyczące zawartości myślowej dzieła (idea przewodnia,
problem).
4.19. Rekonstruować wartości promowane przez dzieło.
5. Proces historycznoliteracki
5.1. Rozumieć pojęcia: dziedzictwo kulturowe (to, co pozostało po przodkach) i tradycja
(wybrana, żywa część dziedzictwa).
5.2. Rozumieć pojęcie epoki w dziejach kultury.
5.3. Znać odwołania do Biblii i mitów w późniejszych tekstach kultury.
5.4. Rozumieć pojęcia: tragizm, komizm. Rozpoznać elementy tragiczne i komiczne w tekście
kultury.
5.5. Porównywać wzorce życia człowieka wpisane do utworów literackich z różnych epok.
6. Wartości i wartościowanie
6.1. Rozpoznać wartości etyczne, estetyczne i poznawcze wpisane w dzieło kultury.
6.2. Rozpoznać w tekstach kultury wartości związane z pojęciami: dom, ojczyzna, Europa,
nacjonalizm i antysemityzm.
6.3. Badać podobieństwa i różnice wartości własnych i wartości wyznawanych w bliższym i
dalszym środowisku społecznym.
7. Umiejętności językowe
7.1. Kształtować wypowiedź ustną odpowiednio do sytuacji.
7.2. Czytać na głos i recytować z uwypukleniem sensu tekstu: dykcja, intonacja, pauza,
akcentowanie.
7.3. Słuchać ze zrozumieniem: wyodrębniać główne punkty usłyszanej informacji.
7.4. Analizować tekst literacki, odnajdywać fragmenty potrzebne do argumentacji.
7.5. Pisać teksty o różnych formach i rodzajach, kierowane do różnych adresatów.
7.6. Badać poprawność zdań i spójność tekstu, usuwać zbędne wyrażenia i wieloznaczność.
7.7. Napisać recenzję, opowiadanie, wspomnienie, list prywatny.
7.8. Poszukiwać informacji w słownikach, encyklopediach, Internecie (→ technologia
informacyjna).
7.9. Korzystać z katalogów, porównywać i porządkować informacje z kilku źródeł.
7.10. Sporządzić notatkę.
11
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
Szkoła średnia kończąca się maturą
Treść i wymagania w zakresie podstawowym są podzbiorem zakresu rozszerzonego. Zagadnienia
poprzedzone gwiazdką należą do zakresu rozszerzonego.
Treść kształcenia
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Nawiązywanie i utrzymywanie łączności, przekazywanie informacji
1.2. Słowo, zdanie, równoważnik zdania jako jednostki komunikacji językowej:
1.2.1. części mowy – odmienne (rzeczownik, czasownik, imiesłów, przymiotnik,
liczebnik, zaimek) i nieodmienne (przysłówek, przyimek, spójnik),
1.2.2. kategorie gramatyczne – rodzaj; liczba, przypadek, czasy gramatyczne; osoba (tu:
formy nieosobowe czasownika), strona bierna i czynna, tryby czasownika,
stopniowanie,
1.2.3. części zdania – podmiot, orzeczenie, dopełnienie, okolicznik, przydawka,
1.2.4. zdanie pojedyncze (proste i rozwinięte) i złożone (współrzędnie i podrzędnie),
zdanie oznajmujące, pytające, rozkazujące, równoważnik zdania.
1.3. Nadawca komunikatu (twórca tekstu): indywidualny i zbiorowy, znany i nieznany.
Odbiorca komunikatu: jednostka, zbiorowość; określony, nieokreślony.
1.4. Funkcja ekspresywna: powiadomienie o uczuciach, intencjach i opiniach nadawcy.
Ekspresja jako twórcze wyrażenie osobowości.
1.5. Funkcja impresywna jako zgodne z intencją nadawcy oddziaływanie na odbiorcę.
1.6. Kontakt między nadawcą i odbiorcą. Mówiona i pisemna forma kontaktu. Kontakt
bezpośredni. Kontakt pośredni: publikacja, korespondencja (list, e-mail), telefon, czat,
sms.
1.7. Znajomość języka (kodu) tekstu przez nadawcę i odbiorcę jako warunek sprawnej
komunikacji. Język jako system znaków. Znaki naturalne i umowne. Pojęcie: kod
językowy.
1.8. Skuteczność komunikacji. Poprawność, jasność, zwięzłość, jednoznaczność i zgodność z
rzeczywistością jako jej warunki. Informowanie, przekonywanie, tworzenie nowej
rzeczywistości za pomocą słów.
1.9. Kultura języka: znajomość norm językowych, estetyka wypowiedzi, bogactwo
słownictwa. Etykieta językowa: zwyczaje, konwencje zależne od okoliczności (sytuacja
prywatna i oficjalna).
1.10. Informatywna funkcja tekstu. Wzbogacanie zasobów poznawczych.
1.11. Znaczenie kontekstu dla rozumienia komunikatu. *Manipulacyjne konsekwencje
wyrywania słów z kontekstu.
1.12. Niewerbalne środki komunikowania się: mimika, gest, głos, ubiór, fryzura, makijaż.
Zgodność i sprzeczność między komunikacją językową a niewerbalną. *Człowiek jako
tekst (mowa, strój, maniery jako komunikaty o charakterze, poglądach i preferencjach).
2. Gatunki mowy
2.1. Gatunki potoczne i użytkowe: powitanie, pożegnanie; przedstawianie się, zwracanie się
do innych (etykieta językowa); pytanie, odpowiedź; prośba, rozkaz, żądanie;
podziękowanie; zaproszenie; obietnica, przysięga; gratulacje, życzenia; list prywatny;
rozmowa, dyskusja, *dyskusja panelowa, *negocjacje.
2.2. Gatunki urzędowe: przemówienie; zawiadomienie, ogłoszenie; instrukcja, regulamin,
kodeks; skarga, zażalenie, reklamacja; podanie (do urzędu); życiorys, cv (curriculum
vitae); list (oficjalny, motywacyjny, otwarty, intencyjny); upoważnienie; protokół,
sprawozdanie.
2.3. Gatunki naukowe i popularnonaukowe: wykład; artykuł, rozprawa; szkic; podręcznik.
3. Komunikacja medialna
12
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
3.1. Gatunki publicystyczne: komunikat, komentarz, artykuł, reportaż, wywiad, recenzja,
felieton.
3.2. Funkcje tekstu medialnego: informacyjna, edukacyjna i perswazyjna.
3.3. Charakter czasopisma a zakres informacji. Typy czasopism: prasa młodzieżowa,
sportowa, hobbistyczna, prasa popularno-naukowa, społeczno-polityczna, kulturalna.
3.4. Perswazja (nakłanianie odbiorcy do uznania pożądanych przez nadawcę poglądów i
zachowań). Intencje nadawcy i sposoby ich prezentacji.
3.5. Manipulacja jako nadużycie perswazji: ukrywanie intencji wypowiedzi (insynuacja),
zatajanie i przeinaczanie faktów, wyolbrzymianie i pomniejszanie rangi zjawisk,
argumentacja atakująca osobę.
3.6. Język prasy. Analiza tekstu: słownictwo, logika argumentacji; tytuł prasowy jako gra z
czytelnikiem. Porównywanie tekstu z innymi źródłami informacji.
3.7. Audycja radiowa, program telewizyjny (informacja, publicystyka polityczna, społeczna,
kulturalna, rozrywka), Internet, gra komputerowa.
3.8. Oddziaływanie reklamy: informowanie o produkcie, oswajanie z marką, nawiązywanie do
głębokich potrzeb odbiorcy. Rola słowa, warstwy wizualnej i dźwiękowej.
3.9. Teatr jako synteza sztuk: literatury, muzyki, plastyki, tańca.
3.10. Teatr klasyczny i awangardowy; rola teatru narodowego; teatr telewizji, teatry
eksperymentalne.
3.11. Przestrzeń teatru: scena, widownia, światło, rampa, kurtyna, kulisy. Scenografia:
dekoracje, rekwizyt teatralny, kostium, maska, charakteryzacja.
3.12. Reżyser teatralny jako twórca oraz koordynator pracy aktora, scenografa,
charakteryzatora, kostiumologa i ekipy technicznej.
3.13. Dramat w teatrze: tekst literacki a inscenizacja; skróty i przeróbki tekstu.
3.14. Film jako połączenie sztuki i techniki.
3.15. Rodzaje filmu: fabularny, dokumentalny, animowany.
3.16. Gatunki filmowe: film obyczajowy, historyczny, przygodowy, western, komedia.
3.17. Warstwa wizualna: obraz z kamery, realizm i magiczność, efekty komputerowe.
Warstwa dźwiękowa filmu: dialogi, muzyka filmowa, budowanie nastroju.
4. Analiza i interpretacja tekstu literackiego
4.1. Analiza tekstu jako wyodrębnienie elementów składowych i powiązań między nimi.
4.1.1. Poziom brzmieniowy: samogłoska, spółgłoska, sylaba; rym (żeński i męski),
wiersz (biały i rymowany), rytm (wiersz rytmiczny, wiersz wolny), instrumentacja
głoskowa (w tym: dźwiękonaśladowcza), akcent wyrazowy i zdaniowy, intonacja,
pauza.
4.1.2. Poziom słowotwórczy: wyraz, synonim, antonim, homonim, neologizm, archaizm,
zapożyczenie; słownictwo gwarowe i regionalne, żargon środowiskowy (w tym:
gwara młodzieżowa) i zawodowy; użycie gwary (dialektyzacja) w literaturze;
zdrobnienie, zgrubienie, wulgaryzm.
4.1.3. Powtórzenie, refren; pytanie retoryczne, apostrofa, inwokacja.
4.1.4. Przestawienie szyku zdania; przerzutnia.
4.1.5. Poziom znaczeniowy: przenośnia (metafora), epitet, porównanie, ożywienie,
uosobienie; paradoks, puenta, dygresja, morał; wyolbrzymienie (*hiperbola);
pomniejszenie, złagodzenie (*eufemizm); alegoria, symbol; ironia.
4.1.6. *Związki frazeologiczne stałe i łączliwe.>
4.1.7. Odwołania intertekstualne: aluzja, cytat, przeróbka, pastisz, parodia; stylizacja.
4.1.8. Analiza kompozycji tekstu. Segmentacja: tytuł, dedykacja, motto, prolog, wstęp,
zakończenie; rozdział, akapit, wers, zwrotka (strofa), akt, scena, didaskalia, epilog;
przypis, spis treści, bibliografia.
4.1.9. Fikcyjność świata przedstawionego; odwzorowanie i przekształcania
rzeczywistości; realizm i fantastyka, groteska, absurd, poetyka snu.
13
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
4.1.10. Jednostki kompozycyjne: motyw, motyw przewodni, topos; zdarzenie, epizod;
temat; wątek główny, wątek poboczny; fabuła, akcja; postać literacka
(charakterystyka bezpośrednia i pośrednia), bohater (indywidualny i zbiorowy);
czas (czas narracji, czas fabuły); miejsce akcji, przestrzeń w utworze; dominanta
kompozycyjna; forma otwarta, forma zamknięta.
4.1.11. Formy narracyjne: opowiadanie i opis, narracja pierwszoosobowa i
trzecioosobowa. Mowa niezależna i zależna. Monolog, dialog.
4.1.12. Autor dzieła, narrator, podmiot liryczny, mówiący bohater.
4.1.13. Gatunki literackie i folklorystyczne: tragedia, komedia, dramat; epos (epopeja),
powieść, nowela, opowiadanie, komiks, legenda, pieśń, hymn, erotyk, bajka, baśń,
fraszka, ballada, dziennik; przysłowie, zagadka, dowcip.
4.2. Interpretacja dzieła literackiego
4.2.1. Znaczenia i ogólny sensu tekstu; objaśnienie i komentarz jako działania
uzupełniające interpretację.
4.2.2. Konteksty: biograficzny, gatunkowy, historyczny, kulturowy.
4.2.3. Oryginalne cechy utworu na tle wybranych kontekstów.
4.2.4. Jawne i ukryte intencje autora.
4.2.5. Subiektywny charakter odbioru dzieła literackiego i jego oceny.
4.2.6. Twórcza rola odbiorcy: własny wkład w odczytanie utworu.
4.2.7. Interpretacja porównawcza tekstów z tych samych i różnych epok literackich,
obszarów językowych i kulturowych, tekstów kultury wysokiej i kultury
popularnej.
4.2.8. Interpretacja zawartości problemowej tekstu.
4.2.9. Interpretacja i ocena zawartych w dziele wartości.
5. Proces historycznoliteracki
5.1. Proces historycznokulturowy jako ciąg przemian:
5.1.1. żywotność kultury – narodziny, rozkwit i schyłek prądów artystycznych,
gatunków, konwencji.
5.1.2. pojęcia – epoka, prąd artystyczny, periodyzacja.
5.2. Rodzaje literackie. Pojęcia: liryka, epika, dramat.
5.3. Gatunki literackie jako elementy procesu historycznoliterackiego.
5.4. Dziedzictwo kulturowe a tradycja:
5.4.1. Biblia i antyk jako źródła kultury śródziemnomorskiej; pojęcie mitu,
5.4.2. tradycja średniowiecza w kształtowaniu kultury europejskiej: chrześcijaństwo i
jego wpływ na hierarchię wartości, poezja religijna, ideały rycerskie w literaturze,
5.4.3. tradycja renesansu: opozycyjność wobec ideałów średniowiecza; antropocentryzm;
humanistyczny model kultury. Pojęcia: humanizm, antropocentryzm,
5.4.4. tradycja sarmacka w literaturze i malarstwie (obyczaje, portret sarmacki). Pojęcia:
sarmatyzm,
5.4.5. tradycja Oświecenia: literatura zlaicyzowana; racjonalizm; dydaktyzm literatury,
5.4.6. tradycja romantyczna – człowiek wobec Boga; indywidualizm, koncepcja natury,
patriotyzm romantyczny. Pojęcia: indywidualizm, naród, ojczyzna, mała ojczyzna,
orientalizm, ludowość, *ironia romantyczna.
5.5. Konwencja: trwałość i proces przemian; konwencje a dążenia nowatorskie w literaturze i
kulturze współczesnej, konwencja a styl indywidualny.
5.6. Dziedzictwo przeszłości i zmiany w języku: słownictwo dawne i nowe.
5.7. Style artystyczne i ich związek z kulturą epoki:
5.7.1. styl romański,
14
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
5.7.2. styl gotycki,
5.7.3. klasycyzm renesansowy,
5.7.4. *styl barokowy,
5.7.5. klasycyzm oświecenia,
5.7.6. styl realistyczny.
5.7.7. symbolizm, ekspresjonizm, *antytradycjonalizm, *eksperyment, *nowatorstwo,
*awangarda; *postmodernizm, *dekonstrukcja.
5.8. Kategorie estetyczne: tragizm, komizm.
5.9. Korespondencja sztuk i *intertekstualność. *Przekład intersemiotyczny.
6. Wartości i wartościowanie
6.1. Normy postępowania i ustalone kanony piękna a własne kryteria wartościowania.
6.2. Wartości i antywartości zawarte w tekście kultury:
7.2.1. wartości poznawcze; pojęcia: prawda, fałsz,
7.2.2. wartości etyczne; pojęcia: dobro i zło, odwaga i tchórzostwo, wierność i zdrada;
wolność, odpowiedzialność, uczciwość, honor, bohaterstwo,
7.5. wartości estetyczne, pojęcia: piękno i brzydota.
6.3. Dom jako wartość: gniazdo rodzinne, symbolika domu. Pojęcia: rodzina (matka, ojciec,
dziecko); miłość; bezdomność.
6.4. Ojczyzna i mała ojczyzna jako wartości. Pojęcia: patriotyzm i nacjonalizm.
7. Umiejętności językowe
7.1. Retoryka, czyli sztuka skutecznego mówienia:
7.1.1. rodzaje perswazji w retoryce: przekonująca, nakłaniająca (propaganda) i
pobudzająca (agitacja).
7.1.2. przygotowanie i wygłaszanie mowy, zasady recytacji: poprawność dykcji i
płynność mowy.
7.1.3. podtrzymywanie kontaktu z rozmówcą, kierowanie rozmową, dyskusją.
7.2. Analiza i interpretacja słuchanego tekstu (rozpoznawanie celu wypowiedzi, intencji
autora, środków perswazji, ukrytych założeń).
7.3. Czytanie ze zwróceniem uwagi na sens utworu (znaczenia metaforyczne, aluzje literackie,
treści symboliczne).
7.4. Pisanie tekstów:
7.4.1. rozprawka, przemówienie, referat, wywiad, recenzja, korespondencja osobista,
opowiadanie, opis, charakterystyka postaci, analiza, interpretacja,
7.4.2. teksty użytkowe – podanie, cv, list urzędowy,
7.4.3. notowanie.
7.5. Komponowanie własnego tekstu: układanie planu, stawianie tez, argumentowanie,
wnioskowanie; wybór tytułu, wstęp, dzielenie na rozdziały i akapity, segmentacja na
wersy i zwrotki, zakończenie, sporządzenie przypisu i bibliografii.
7.7. Przekształcanie zdań w tekście: zamiana mowy niezależnej na zależną; zamiana strony
czynnej na bierną (zmiana perspektywy); łączenie zdań pojedynczych w złożone;
przekształcanie równoważników zdań na zdania.
7.10. Samodzielne zbieranie i wykorzystywanie informacji w wypowiedziach ustnych i
pisemnych.
7.11. Korzystanie ze źródeł utrwalonych: encyklopedia, słowniki: ortograficzny, wyrazów
obcych, poprawnej polszczyzny, frazeologiczny, słownik języka polskiego; prasa,
Internet. Wykorzystywanie przekazów ustnych.
Lektury
Literatura polska
15
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
Bogurodzica;
Jan Kochanowski Treny (V, X, XIX ); Pieśni (w tym: Pieśń III i Pieśń 24 z Ksiąg wtórych);
Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet IIII, Sonet V;
Jan Andrzej Morsztyn Do tejże, Niestatek (inc.: Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem);
Daniel Naborowski Krótkość żywota;
Jan Chryzostom Pasek Pamiętnik (fragmenty: Elekcja w Warszawie, Pan Pasek w Danii);
Ignacy Krasicki Monachomachia (Pieśń V);
Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach (akt I, sc. 2, 3, 4);
Adam Naruszewicz Głos umarłych;
Stanisław Trembecki Gość w Heilsbergu;
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz; Dziady cz. III; wiersze: Oda do młodości, Romantyczność,
Stepy akermańskie, Czatyrdah, Nad wodą wielką i czystą...;
Juliusz Słowacki, Beniowski (Pieśń V); wiersze: Rozłączenie, Grób Agamemnona;
*Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia (część III, scena w zamku – dyskusja Hrabiego z
Pankracym; część IV – scena ostatnia);
Cyprian Kamil Norwid Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Coś ty Atenom zrobił Sokratesie,
Pielgrzym;
Bolesław Prus Lalka;
Eliza Orzeszkowa Gloria Victis;
Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży, Dies irae;
Kazimierz-Przerwa Tetmajer Melodia mgieł nocnych, Koniec wieku XIX;
Leopold Staff Deszcz jesienny, Kowal;
Stanisław Wyspiański, Wesele;
Władysław Reymont, Chłopi (t. 1: Jesień);
Stefan Żeromski, Rozdziobią nas kruki, wrony, Przedwiośnie, *W odpowiedzi Arcybaszewowi i
innym;
Julian Tuwim: Bal w Operze (Bankiet);
Jarosław Iwaszkiewicz Panny z Wilka;
Witold Gombrowicz Ferdydurke;
Bolesław Leśmian Dziewczyna, Topielec;
Czesław Miłosz, Obłoki; Campo di Fiori, Dar;
Krzysztof Kamil Baczyński Pokolenie,
Tadeusz Różewicz Ocalony, bez,
Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz, Potęga smaku,
Miron Białoszewski Szare eminencje zachwytu,
Wisława Szymborska Może to wszystko, Trzy słowa najdziwniejsze,
Stanisław Grochowiak Rozbieranie do snu,
Julia Hartwig Mówiąc nie tylko do siebie, Do róży;
Ryszard Krynicki I naprawdę nie wiedzieliśmy,
Stanisław Barańczak Widokówka z tego świata;
Sławomir Mrożek Tango;
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (Ulica Krokodyli);
Tadeusz Borowski Proszę państwa do gazu, Dzień na Harmenzach;
Gustaw Herling-Grudziński Wieża;
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem;
Tadeusz Konwicki Nowy Świat i okolice (fragmenty: Moje pogróżki, Kot Iwan, Wielka Sobota,
Krótki spacer po Nowym Świecie, Pożegnanie z Wilnem);
Olga Tokarczuk Najbrzydsza kobieta świata (z tomu Gra na wielu bębenkach);
Andrzej Stasiuk Babka (z tomu Opowiadania galicyjskie);
Ryszard Kapuściński Imperium (Pińsk, 1939; Workuta, zamarznąć w ogniu);
Jerzy Pilch Kot, który trzyma mnie przy życiu (z tomu Bezpowrotnie utracona leworęczność).
Zbigniew Herbert Łaska kata (z tomu Martwa natura z wędzidłem),
Klasyka światowa
Platon Uczta (części 1-7);
16
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
Biblia Księga Rodzaju (rozdziały I i II); Księga Hioba (rozdziały: I, XL, XLII wersety 10-17);
Psalmy (psalm 10, 33); według Biblii Tysiąclecia lub w tłum. Czesława Miłosza);
Horacy Pieśni (Exegi monumentum, Do Postuma)
William Szekspir Makbet; Hamlet (monolog inc. Być albo nie być...)
Johann Wolfgang Goethe Faust w tłum. J. St. Burasa lub A. Pomorskiego (cz. I, scena spotkania
Fausta z Mefistofelesem, scena ostatnia w więzieniu; *całość cz. I);
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara;
*Joseph Conrad Jądro ciemności;
Franz Kafka Proces;
*Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata;
Bohumil Hrabal Bar świat.
Wymagania
1. Komunikacja językowa i jej składniki
1.1. Rozumieć pojęcia: nadawca, odbiorca, kod i znak.
1.2. Znać, wykrywać i wykorzystywać językowe i pozajęzykowe możliwości nawiązywania i
podtrzymywania kontaktu. Rozumieć zależności między językiem tekstu a rodzajem
kontaktu.
1.3. Różnicować własne wypowiedzi w zależności od przewidywanego odbiorcy.
1.4. Rozpoznawać i tworzyć wypowiedzi realizujące funkcję ekspresywną.
1.5. Rozpoznawać w tekstach literackich wypowiedzi o charakterze impresywnym,
odczytywać jawne i ukryte intencje nadawcy.
1.6. Odnajdywać w tekście treść poznawczą.
1.7. Znać i stosować zasady skutecznej komunikacji.
1.8. Rozumieć związek między sposobem przekazywania informacji a skutecznością i
wiarogodnością komunikatu.
1.9. Znać i stosować zasady kultury języka i etykiety językowej. Rozpoznawać życzliwość i
agresję językową.
1.10. Rozpoznawać zmiany znaczenia komunikatu wskutek zmiany kontekstu, rozumieć
konsekwencje zmian.
1.11. *Rozumieć związek między zmianami kontekstu a manipulacją językową.
1.12. *Odczytać znaczenie stroju subkulturowego.
2. Gatunki mowy
2.1. Artykułować i zapisywać wypowiedzi zgodnie z regułami języka.
2.2. Dostosować wypowiedź do sytuacji mówiącego oraz do osoby i sytuacji słuchacza.
2.3. Respektować uznane konwencje językowe.
2.4. Reagować na wypowiedź stosownie do celów komunikacji, podejmować próby wywarcia
wpływu na słuchaczy.
2.5. Odróżnić wypowiedź udaną od nieudanej. Badać skuteczność własnej wypowiedzi.
2.6. Wskazać cechy tekstu świadczące o naukowym charakterze tekstu.
2.7. Znać i stosować zasady negocjacji.
3. Komunikacja medialna
3.1. Rozpoznawać podstawowe gatunki prasowe: komunikat, artykuł, reportaż, wywiad,
recenzja.
3.2. Wyodrębnić główną myśl tekstu publicystycznego i sprawdzić spójność tekstu (zdań,
akapitów).
3.3. Odróżniać fakt (sąd o stanie rzeczy) od opinii, interpretacji i oceny.
3.4. Wykrywać sprzeczności w zestawieniu faktów.
3.5. Ocenić zgodność wniosków z przesłankami (argumentami) przedstawionymi w tekście.
3.6. Odróżniać perswazję od manipulacji.
3.7. Charakteryzować porównawczo kilka czasopism, dokonać oceny jednego z nich.
3.8. Rozumieć pojęcia: informacja; publicystyka polityczna, społeczna, kulturalna; reklama.
3.9. Dokonać oceny treści i formy programu kulturalnego w radiu i telewizji.
17
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
3.10. Rozpoznać elementy literatury, muzyki, plastyki i tańca w dziele teatralnym, rozumieć
ich funkcje w dziele.
3.11. Opisać przestrzeń teatru i funkcje poszczególnych elementów.
3.12. Znać role twórców spektaklu i zasady ich współdziałania.
3.13. Rozpoznawać różnice między tekstem dramatu a jego realizacją w teatrze (na wybranym
przykładzie).
3.14. Opisać rodzaje i gatunki filmowe.
3.15. Opisać różnice między „żywym” spektaklem teatralnym (bezpośredni kontakt z
aktorem, niepowtarzalność przedstawienia) a obrazem filmowym.
4. Analiza tekstu literackiego
4.1. Odróżniać analizę od interpretacji i wartościowania.
4.2. Wyjaśnić rolę samogłosek i spółgłosek w rymie i instrumentacji.
4.3. Rozróżniać wiersz rymowany i biały, rymy męskie i żeńskie, rozumieć rolę rymu w
tekście.
4.4. Rozpoznawać intonacje: wznoszącą i opadającą w poszczególnych wersach tekstu.
4.5. Rozumieć dramatyczną rolę pauzy oraz milczenia w tekście.
4.6. Rozpoznawać i tworzyć synonimy, antonimy, homonimy i oparte na nich gry słowne.
4.7. Rozpoznawać wyrazy zapożyczone, obce, neologizmy, archaizmy i wyrazy gwarowe.
4.8. Znać rolę zdrobnień, zgrubień oraz słownictwa nacechowanego wulgarnie.
4.9. Odróżniać pytanie zwykłe od retorycznego, odróżniać apostrofę od inwokacji.
4.10. Odróżniać teksty bogate składniowo od ubogich.
4.11. Rozpoznać metaforę, porównanie, epitet, ożywienie i uosobienie w tekście poetyckim i
prozatorskim.
4.12. Odróżnić symbol od alegorii, objaśnić ich funkcje w utworze.
4.13. Rozpoznać i znać efekty dygresji, puenty i morału, ironii.
4.14. Rozpoznać nawiązanie do innego tekstu, rozumieć cel takiego zabiegu.
4.15. Rozpoznać stylizację gatunkową, archaiczną i gwarową.
4.16. Rozumieć różnicę między fikcją literacką a prawdą historyczną; rozpoznać elementy
fantastyki, groteski, poetyki snu.
4.17. Wyróżniać jednostki kompozycyjne; odnajdywać dominantę kompozycyjną.
4.18. Rozróżniać formy narracyjne w tekście.
4.19. Rozróżniać gatunki literackie i folklorystyczne: tragedia, komedia, dramat; epos
(epopeja), powieść, nowela, opowiadanie, komiks, legenda, pieśń, hymn, erotyk, bajka,
baśń, fraszka, ballada, dziennik; przysłowie, zagadka, dowcip.
4.20. Rozumieć rolę kontekstów dzieła: biograficznego, gatunkowego, historycznego,
kulturowego i wykorzystać je przy interpretacji dzieła.
4.21. *Rozumieć subiektywny charakter interpretacji.
4.22. Znać związki literatury z historią, publicystyką, malarstwem, teatrem, filmem i kulturą
popularną.
4.23. Stawiać i sprawdzać hipotezy dotyczące zawartości myślowej dzieła (idea przewodnia,
problem, tendencja);.
4.24. Ocenić ideową i artystyczną wartość tekstu oraz identyfikować wartości wpisane w
tekst.
5. Proces historycznoliteracki
5.1. Rozumieć ewolucję zjawisk kulturowych.
5.2. *Rozumieć umowność periodyzacji. Przedstawić zmiany periodyzacji na wybranym
przez siebie przykładzie.
5.3. Opisać przemiany gatunkowe na przykładzie pojęć: dramat, epos (epopeja), powieść,
erotyk.
5.4. Rozróżniać pojęcia dziedzictwa i tradycja. Rozumieć rangę tradycji.
5.5. Ukazać różnorodność wątków ideowych, obyczajowych oraz artystycznych
wywodzących się z tradycji średniowiecznej, renesansowej, sarmackiej, oświeceniowej i
romantycznej.
18
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
5.6. Rozumieć rolę konwencji jako łącznika w procesie przemian; *podać przykłady
rozbijania konwencji w nurtach awangardowych.
5.7. Rozumieć rolę archaizmów i neologizmów w procesie kulturowym.
5.8. Rozumieć zjawisko historycznej przemienności stylów.
5.9. Podać cechy charakterystyczne stylów: romańskiego (w architekturze), gotyckiego (w
architekturze), renesansowego, *barokowego (w literaturze, w tym: *koncept),
klasycyzmu oświecenia, realizmu (w powieści) (każdorazowo na dowolnym przykładzie).
5.10. Opisać istotę tragizmu oraz istotę komizmu na dowolnym przykładzie literackim.
5.11. Rozpoznać w tekście kultury elementy różnych sztuk; rozumieć przekładalność języka
sztuk.
6. Wartości i wartościowanie
6.1. Przedstawić społeczne zróżnicowanie norm moralnych; rozważyć tezę, że jest ono
źródłem bogactwa kultury narodowej.
6.2. Zidentyfikować wartości etyczne, estetyczne i poznawcze wpisane we wskazany tekst
kultury.
6.3. Zrekonstruować hierarchię wartości wpisaną w tekst kultury i przemawiającą za nią
argumentację autora.
6.4 Rozpoznać w tekstach kultury wartości związane z pojęciami: dom, ojczyzna, Europa.
Rozumieć konfliktowy charakter afirmacji tych wartości (bezdomność, nacjonalizm,
ksenofobia, antysemityzm).
6.5. *Omówić na dowolnym przykładzie uwarunkowania i następstwa konkretnego konfliktu
wartości.
6.6. Przedstawić własną postawę wobec problemu wyboru wartości i wartościowania. Zdawać
sobie sprawę z podobieństw i odmienności swoich poglądów względem poglądów
podzielanych w bliższym i dalszym środowisku społecznym.
7. Umiejętności językowe
7.1. Jasno przekazać myśl w mowie i piśmie.
7.2. Kształtować wypowiedź ustną odpowiednio do sytuacji.
7.3. Wygłosić mowę: przekonującą, nakłaniającą, pobudzającą audytorium.
7.4. Ocenić mowę według świadomie wybranych kryteriów (w tym: celu wypowiedzi i
intencji nadawcy).
7.5. Uczestniczyć w dyskusji: przekonywać, wysuwać i odpierać argumenty, poszukiwać
obszarów porozumienia.
7.6. Czytać na głos i recytować z uwypukleniem sensu tekstu: dykcja, intonacja, pauza,
akcentowanie.
7.7. Redagować tekst własny i cudzy: sprawdzać spójność tekstu i poprawność zdań,
poprawiać błędy językowe, ortograficzne, interpunkcyjne; usuwać zbędne wyrażenia i
wieloznaczność.
7.8. Przekształcać tekst: streszczać, skracać, rozwijać.
7.9. *Podejmować własne próby literackie.
7.10. Zbierać informacje z różnych źródeł, tworzyć uporządkowane zasoby informacyjne,
wykorzystywać je w rozwiązywaniu problemów (→ technologia informacyjna).
Zasadnicza szkoła zawodowa
Treść kształcenia
1. Poprawne mówienie, czytanie i pisanie; uważne słuchanie i wnikliwe oglądanie.
2. Zasady skutecznej komunikacji, podejmowanie rozmowy i przekazywanie własnych opinii.
3. Popularne formy prasowe i ich cechy charakterystyczne: gazeta codzienna, tygodnik,
miesięcznik. Prasa sportowa, prasa kobieca, poradniki.
4. Język mediów: informowanie, przekonywanie, manipulacja.
5. Film: film fabularny, dokumentalny, popularnonaukowy.
19
Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego (marzec 2005)
6. Język filmu: obraz, dźwięk, scenografia, praca reżysera.
7. Radio i telewizja: informacja i muzyka w radiu. Spójność słowa, obrazu i dźwięku w telewizji.
8. Internet jako źródło informacji. Udostępnianie dóbr kultury: zbiory biblioteczne, muzyka i
piosenki, film, zbiory dzieł plastycznych. Internet jako rozrywka.
9. Wartości obecne w życiu codziennym. Postawa ekologiczna.
Lektury
Maria Pawlikowska Jasnorzewska Różowa magia, Miłość (inc.: Nie widziałam cię już od
miesiąca);
Krzysztof Kamil Baczyński Z głową na karabinie;
Tadeusz Różewicz Walentynki (poemat z końca XX wieku) ;
Wisława Szymborska Portret kobiecy, Cebula;
Tadeusz Borowski Proszę państwa do gazu;
Marek Hłasko Pierwszy krok w chmurach;
Sławomir Mrożek Wina i kara;
Hanna Krall Zbawienie (z tomu Dowody na istnienie);
Olga Tokarczuk Najbrzydsza kobieta świata (z tomu Gra na wielu bębenkach);
Janusz Głowacki 1989 w Warszawie (z tomu Z głowy);
Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem (fragment początkowy);
Andrzej Sapkowski Wiedźmin (opowiadanie z tomu Ostatnie życzenie);
Bogumił Hrabal Bar świat.
Wymagania
1. Poprawnie mówić, komunikować się w różnych sytuacjach i kręgach społecznych, wyrażać
własne poglądy, uzasadniać je i bronić ich, przestrzegać kultury języka i etykiety językowej.
2. Czytać ze zrozumieniem teksty literackie i użytkowe (zwłaszcza instrukcje i specyfikacje
zawodowe).
3. Poprawnie pisać, jasno wyrażać własne opinie, napisać i zredagować: cv, podanie, notatkę,
sprawozdanie, list, e-mail, umieć wypełnić formularze urzędowe (→ podstawy
przedsiębiorczości).
4. Zdobywać wiedzę o świecie i człowieku z lektury gazet, czasopism, dzieł literackich, filmu,
muzyki. Umieć korzystać z zasobów Internetu (→ technologia informacyjna).
5. Rozpoznawać zjawiska manipulacji w mediach, podawać przykłady narzucania opinii i
przeinaczania faktów.
6. Rozpoznawać wartości zawarte w tekstach kultury i w życiu codziennym, związane z domem,
małą ojczyzną, ojczyzną, wspólną Europą.
7. Rozumieć, dlaczego są wartościami: prawda, dobro, piękno (w tym piękno natury), miłość,
patriotyzm, tolerancja.
20