Armia Krajowa

Kryptonimy: Polski Związek Powstańczy [PZP],
Siły Zbrojne w Kraju [SZK]
Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca
w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej
[1939-1945] na obszarze państwa polskiego w
granicach RP sprzed 1 września 1939.
SZP
SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU POLSKI
ZWZ
ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ
AK
ARMIA KRAJOWA
Komendant Główny Służby
Zwycięstwu Polsce
gen. Michał TokarzewskiKaraszewicz
„Torwid”
AK podlegała Naczelnemu Wodzowi
i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na
Uchodźstwie.
W zamierzeniach rządu miała to być organizacja
ogólnonarodowa, ponadpartyjna, a jej Komendant
Główny był jedynym, upełnomocnionym przez
rząd dowódcą wszystkich krajowych sił
zbrojnych.
Podstawowym zadaniem AK było
prowadzenie walki o odzyskanie
niepodległości przez organizowanie i
prowadzenie samoobrony oraz
przygotowanie armii podziemnej do
powstania o powszechnego, które miało
wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie
militarnego załamania Niemiec.
Początkowo krajowa konspiracja
podlegała rządowi polskiemu w Paryżu.
Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej
Komendant Główny gen. "Józef
Godziemba" Kazimierz Sosnkowski.
Jednak dowodzenie z odległej Francji
organizacją w okupowanej Polsce,
przy braku stałej łączności było
właściwie niemożliwe.
W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ
swoją zarządził podział całego obszaru Polski na
dwie części:
okupację niemiecką - pod komendą płk.
Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie
okupację sowiecką - pod komendą gen.
Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z
siedzibą we Lwowie.
Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został
aresztowany przez NKWD w drodze z
Warszawy do Lwowa ZWZ na terenach
wschodnich został praktycznie bez komendanta.
Dowodzenie organizacją uległo dalszym
komplikacjom po upadku Francji w czerwcu
1940.
30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu
RP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy
Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem
Głównym ZWZ płk. Roweckiego.
Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na
terenie kraju, w ręce oficerów będących w
centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w
realiach okupacji.
Komenda Główna podlegała rządowi RP w
Londynie uzyskując jednak większą
samodzielność w kierowaniu całością życia
Polski Podziemnej.
Komendantami
Głównymi ZWZ
- Dowódcami AK w Kraju
gen. bryg.
Stefan "Grot"
–Rowecki
[do aresztowania
przez Gestapo 30
VI 1943]
gen. bryg.
Tadeusz "Bór"
- Komorowski
[do kapitulacji
Powstania
Warszawskiego
2 X 1944]
gen. bryg. Leopold
"Kobra”,
„Niedźwiadek”Okulicki
[do rozwiązania Armii Krajowej
19 I 1945]
Zastępcami Komendanta Głównego i szefami sztabu
byli kolejno:
płk. Janusz Albrecht „Wojciech"
[aresztowany przez kieleckie Gestapo 7 VII 1941 w
Warszawie, popełnił samobójstwo 6 IX 1941]
gen. bryg. Tadeusz "Grzegorz" - Pełczyński
[do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944]
płk Janusz "Sęk" - Bokszczanin
[od X 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945]
Dowódca AK [Komendant Sił Zbrojnych w Kraju]
podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił
Zbrojnych.
Organem dowodzenia AK była Komenda Główna,
w której skład wchodziły oddziały, piony
organizacyjne i samodzielne służby:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Oddział I Organizacyjny
Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy
Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy
Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski]
Oddział V-O [Łączność Operacyjna]
Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna]
Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP]
Oddział VII Finanse i Kontrola
Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych
Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji]
Oddział I Organizacyjny
zajmował się planowaniem i organizacją działań,
sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności
konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami
Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty
przymusowe.
Oddziałowi podlegały m.in.:
• Centralne Biuro Legalizacyjne
• Wojskowa Służba Kobiet
• Szefostwo Służby Sprawiedliwości
• Duszpasterstwo
szefowie:
- płk "Kortum" Antoni Sanojca - do VII 1944,
następnie:
- ppłk "Zenon" Franciszek Kamiński - Komendant
Główny BCh.
Wydziały:
Wojskowe Sądy Specjalne płk "Karola" Konrad
Zieliński
Wojskowa Służba Kobiet - mjr
Maria Wittek
Duszpasterstwo - Naczelny Kapelan AK:
- ks. płk "Budwicz" Tadeusz Jachimowicz,
rozstrzelany 7 VIII 1944
- ks. płk "Biblia" Stefan Kowalczyk - do X 1944
- ks. płk M. Paszkiewicz - do XI 1944
- ks. płk J. Sienkiewicz - do rozwiązania AK.
Oddział II InformacyjnoWywiadowczy
zajmował się sprawami





bezpieczeństwa
wywiadu ofensywnego
kontrwywiadu
legalizacji
łączności
szefowie:
- ppłk.
dypl. "Brodowicz" Wacław Berka
- ppłk "Dzięcioł" Marian Drobik - do aresztowania
przez Gestapo 9/10 XII 1943, następnie:
- ppłk. dypl. "Nowak" Franciszek Herman
- płk dypl. "Heller", "Makary" Kazimierz IranekOsmecki, cc zrzucony do Kraju 13/14 III 1943
- ppłk "Tytus" Bogdan Zieliński
Oddział III OperacyjnoSzkoleniowy
planował i przygotowywał działania
związane z bieżącą walką zbrojną i
przyszłym powstaniem powszechnym
[ogólnonarodowym] oraz
koordynował pracę inspektorów
poszczególnych rodzajów broni.
Szefowie:
- gen. "Turski" Stanisław Tatar - do V 1944
- płk "Filip" Józef Szostak - do X 1944,
następnie
- ppłk. dypl. "Cozaś" Jan Kamieński
Wydziały:
Piechoty i Wyszkolenia - płk "Luboń" Kazimierz
Bąbiński, od 1942 ppłk Karol Ziemski
"Wachnowski„
Saperów - płk dypl. "Teodor" Franciszek
Niepokólczycki
Biuro Badań Technicznych [BBT] - por. sap.
Zbigniew Lewandowski "Zbyszek" - "Szyna„
Artylerii - ppłk "Sławbor" Jan Szczurek-Cergowski
Referat materiałów i sprzętu zrzutowego - por. cc
"Kron" Stanisław Kotorowicz, pol. 19
V
1943 w akcji "Celestynów", po nim
obowiązki przejął por. cc "Szary" Mirosław
Kryszczukajtis
Broni Szybkich lub Wojsk Pancernych - płk dypl.
"Sęk" Janusz Bokszczanin
Lotnictwa - płk "Rudy" Roman Rudkowski, cc
zrzucony do Kraju 25/26 I 1943
Marynarki Wojennej - kmdr. "Witold"
Gniewacki
Odział IV Zaopatrzenia
[Kwatermistrzowski]
koordynował prace służb: uzbrojenia,
intendentury, sanitarnej, geograficznej
i weterynaryjnej, kierował produkcją
konspiracyjną.
Oddziałowi podlegała Wojskowa Służba
Ochrony Powstania [WSOP]
szefowie:
- płk "Dąbrowa" Adam Świtalski - do
X 1944, następnie:
- płk dypl. "Denhoff" Zygmunt
Miłkowski.
Wydział Uzbrojenia "Leśnictwo"- ppłk "Leśnik" Jan
Szypowski
Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej "Cieśla" - inż.
Witold Gokieli "Ryszard", produkcja granatów
Służba Sanitarna - płk dr "Feliks" Leon Strehl
Żandarmeria Polowa - mjr "Walczak" Władysław
Drzymulski
WSOP - płk "Wilk" Edward Biernacki
Oddział V-O [Łączność
Operacyjna]
zajmował się sprawami łączności
operacyjno-technicznej, w tym także
produkcją sprzętu, planowaniem i
odbiorem zrzutów, opieką nad
żołnierzami wojsk sprzymierzonych i
służbą kurierską
szefowie:
- płk dypl. "Kuczaba" Kazimierz Pluta-
Czachowski.
Szefostwo Łączności Operacyjnej
szef:
- płk "Ort" Jerzy Urzęcki
Oddział V-K [Łączność
Konspiracyjna]
- mjr "Berg", "Bronka", "H.K." - "Henryk
Kościesza" Janina Karasiówna
Oddział VI Biuro Informacji
i Propagandy [BiP]
kierował działalnością propagandową
szefowie:
- płk "Prezes", "Rejent", "Sędzia" Jan
Rzepecki do X 1944, następnie
- kpt. "Maurycy", "Rafał" Kazimierz
Moczarski.
Oddział VII Finanse i Kontrola
zajmował się kontrolą gospodarki
finansowej i zaopatrzenia finansowego
oraz organizowaniem lokali
konspiracyjnych;
szefowie:
- płk "Leszcz", "Malcz" Stanisław Thun poległ w Powstaniu Warszawskim 3
VIII 1944,
- mjr "Seweryn" Edward Lubowiecki.
Oddział VIII Szefostwo Biur
Wojskowych
Kryptonim:
"Teczka", "Głóg", "Róża", "Zeszyt”
szef:
- ppłk "Benedykt" Ludwik
Sułkowski-Muzyczka
Kedyw KG AK [Kierownictwo
Dywersji]
przygotowujące i przeprowadzające
akcje bojowo-dywersyjne i specjalne;
szefowie:
- płk August Emil Fieldorf
"Nil" - do 1 II 1944
następnie:
- ppłk Jan Mazurkiewicz
"Sęp", "Zagłoba",
"Radosław".
Terenowa struktura organizacyjna Armii Krajowej
odpowiadała zasadniczo przedwojennemu
podziałowi administracyjnemu RP.
Na terenie województw tworzono Okręgi,
w powiatach Obwody, w gminie lub kilku
gminach Placówki.
Tworzone były także Obszary będące
jednostkami strukturalnymi,
obejmującymi kilka Okręgów.
Na początku 1944 Komendzie
Głównej AK podlegały
4 Obszary i 8 samodzielnych
Okręgów:
Obszar Warszawski
"Cegielnia", "Woda", "Rzeka"
płk "Łaszcz" Albin
Skroczyński
z Podokręgami wydzielonymi
z dawnego Okręgu Warszawa
Województwo "Morskie
Oko"
• Wschodni
• Zachodni
• Północny
Obszar Warszawski
Wschodni: "Struga",
"Krynica", "Gorzelnia"
- płk "Szeliga"
Hieronim Suszczyński,
Zachodni: "Hallerowo",
"Hajduki", "Cukrownia"
- płk "Roman"
Franciszek Jacheć
Północny: "Olsztyn",
"Tuchola",
"Królewiec",
"Garbarnia" - ppłk
"Kazimierz" Zygmunt
Marszewski
Obszar Południowo-Wschodni
"Lux", "Lutnia", "Orzech"
płk. "Janka" Wł.
Filipkowski
z Okręgami:
• Lwów
• Stanisławów
• Tarnopol
Okręgi:
Stanisławów "Karaś", "Struga",
"Światła" - kpt. "Żuraw"
Władysław Herman
Lwów "Dukat", "Lira",
"Promień" - płk "Luśnia"
Stefan Czerwiński
Tarnopol "Komar",
"Tarcza", "Ton" –
mjr Bronisław
Zawadzki
Obszar Zachodni "Zamek"
płk "Denhoff"
Zygmunt
Miłkowski
z Okręgami:
Pomorze "Borówki", "Pomnik"
płk "Piorun" Janusz Pałubicki
Poznań "Pałac", "Parcela" - płk
H. Kowalówka
Okręg samodzielny Wilno
"Miód", "Wiano"
płk "Wilk" Aleksander Krzyżanowski
Okręg Nowogródek
"Cyranka", "Nów"
ppłk "Borsuk" Janusz Szlaski
Okręgi Samodzielne
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Okręg samodzielny Warszawa
Okręg samodzielny Polesie
Okręg samodzielny Wołyń
Okręg samodzielny Białystok
Okręg samodzielny Lublin
Okręg samodzielny Kraków
Okręg samodzielny Śląsk
Okręg samodzielny Kielce-Radom
Okręg samodzielny Łódź
Okręg samodzielny
Warszawa "Drapacz"
"Przystań" "Wydra" "Prom"
- płk. dypl. Antoni
Chruściel "Monter”
Okręg samodzielny Polesie
"Kwadra", "Twierdza",
"Żuraw"
płk "Leśny" Henryk
Krajewski
4 Inspektoraty i 10 Obwodów
Okręg samodzielny Wołyń
"Hreczka", "Konopie"
ppłk "Oliwa" Jan
Wojciech Kiwerski
4 Inspektoraty i 14 Obwodów
Okręg samodzielny Białystok
"Lin", "Czapla", "Pełnia"
płk "Mścisław"
Władysław Liniarski
6 Inspektoratów i 14 Obwodów
Okręg samodzielny Lublin
"Len", "Salon", "Żyto"
płk "Marcin" Kazimierz
Tumidajski
5 Inspektoratów i 15 Obwodów
Okręg samodzielny Kraków
"Gobelin", "Godło",
"Muzeum"
płk "Garda" Edward
Godlewski
2 Podokręgi, 8 Inspektoratów i 29 Obwodów
Okręg samodzielny Śląsk
"Kilof", "Kuźnia, "Serce"
ppłk "Walter" Zygmunt
Janke
4 Inspektoraty i 24 Obwody:
Inspektorat "Skorpion" [Opole]
Okręg samodzielny KielceRadom "Jodła", "Rolnik"
płk "Mieczysław" Jan
Zientarski
5 Inspektoratów i 12 Obwodów
Okręg samodzielny Łódź
"Arka", "Barka", "Łania"
płk "Grzegorz" Michał
Stempkowski
3 Inspektoraty i 22 Obwody
Okręgi dzieliły się na Obwody, których na
początku 1944 było 280.
Ogniwem pośrednim był Podokręg. W zależności
od potrzeb w ramach Okręgów i Podokręgów
tworzono Inspektoraty rejonowe, skupiające po
kilka Obwodów, natomiast w Obwodach –
Rejony, obejmujące kilkanaście Placówek.
Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton
pełny, liczący 35-50 ludzi
lub
pluton szkieletowy, grupujący 16-25
ludzi, przewidziany do uzupełnienia po
ogłoszeniu stanu czujności.
W lutym 1944 Armię Krajową
tworzyło:
6287 plutonów pełnych i 2613
szkieletowych.
W skład AK wchodziły także jednostki
strukturalne, działające poza granicami kraju:
Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu
Naczelnego Wodza [Oddział VI], szefowie:
ppłk. "Łukasz" Józef Smoleński - do IV 1942,
ppłk. "Rawa" Michał Protasiewicz - do VII 1944,
płk. Marian Utnik,
oraz Oddziały AK
• na Węgrzech ["Liszt" - ppłk. J. Korkozowicz]
• w Rzeszy [Komenda Okręgu Berlin - "Blok"].
Armia Krajowa od swego powstania była
organizacją masową, zwiększają swe szeregi przez
werbunek ochotników i kontynuowanie akcji
scaleniowej, rozpoczętej przez ZWZ w 1940.
W latach 1940-1944 do AK
przystąpiły m.in.:
Tajna Armia Polska
Polska Organizacja Zbrojna "Znak"
PPS-WRN
Tajna Organizacja Wojskowa
Konfederacja Zbrojna
Socjalistyczna Organizacja Bojowa
Polski Związek Wolności
oraz częściowo:
Narodowa Organizacja Wojskowa
Bataliony Chłopskie
Narodowe Siły Zbrojne
Poza strukturami AK pozostały grupy
komunistyczne:
• Gwardia Ludowa
• Armia Ludowa
• Polska Armia Ludowa
i inne mniejsze organizacje.
Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła
na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943
ok. 200 tys., latem 1944 ok. 380 tys.,
w tym: ok.
10.800 oficerów, 7.500 podchorążych i 87.900
podoficerów.
Kadra AK rekrutowała się z oficerów i
podoficerów WP z armii przedwrześniowej oraz
z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów
Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych
Kursów Podoficerów Piechoty, a także
przerzucanych do kraju
oficerów "cichociemnych".
Od połowy 1943 w jednostkach
podporządkowanych bezpośrednio
Komendzie Głównej AK tworzono kompanie
i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG:
"OSA" - "Kosa 30"
"Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53 "
"Zośka„
"Agat"-"Pegaz"-"Parasol "
"Anatol"-"Miotła", "Czata 49 "
"Dysk" - OS "Lena "
"993/W"
Potrzeby finansowe, materiałowosprzętowe i w zakresie uzbrojenia były
zabezpieczane przez rząd RP
i uzupełniane w drodze akcji
bojowych mających na celu
zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt
i środki finansowe.
AK prowadziła własną, tajną
produkcję
pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica"
granatów
butelek zapalających
materiałów wybuchowych
Armia Krajowa
realizowała swe cele
poprzez prowadzenie
walki bieżącej i
przygotowywanie
powstania
powszechnego.
Walka bieżąca prowadzona była głównie przez
akcje Małego Sabotażu "Wawer-Palmiry"
sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec",
bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie
z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem
niemieckim (na Zamojszczyźnie.)
Specjalne miejsce w działalności bojowej AK
zajmowały akcje represyjne w stosunku do
SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów.
"Kośba"
"Główki"
"Topiel"
"Czyszczenie"
Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowodywersyjnych i specjalnych zajmowały się
autonomiczne piony wydzielone z Komendy
Głównej AK: Związek Odwetu dowodzony przez
płk. Niepokólczyckiego, Wachlarz i Kedyw KG
AK.
Działania te prowadzono początkowo pod
nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej
[KWK], przekształconego w Kierownictwo
Walki Podziemnej [KWP].
Innymi formami walki bieżącej
były:
organizowana na szeroką skalę akcja
propagandowa wśród społeczeństwa polskiego
[prowadzona przez BiP]
wydawanie prasy, m.in. "Biuletynu
Informacyjnego"
szerzenie dezinformacji wśród Niemców
[Akcja "N"]
wywiad wojskowy
najgłośniejszym osiągnięciem było przekazanie
do Anglii w lipcu 1943 informacji o
niemieckich pracach nad latającą bombą V-1 i
rakietą V-2 prowadzonych w Peenemünde.
Oddział II KG AK
przekazał Zachodnim aliantom m.in. dane o
dyslokacji pancernika "Tirpitz "
plany organizacji obrony Wału Atlantyckiego
sieć wszystkich niemieckich lotnisk polowych na
terenie GG.
Przed niemieckim atakiem na Związek Sowiecki
[22.VI.1941] wywiadowi ZWZ udało się rozpoznać
wszystkie niemieckie dywizje Wehrmachtu OKH
przebywające na terenie okupowanej Polski.
Wyniki rozpoznania przekazano do Londynu.
Analitycy ZWZ bezbłędnie określili niemieckie
zamiary i kierunki przyszłych operacji.
Pierwsze oddziały
partyzanckie AK rozpoczęły
walki z Niemcami w obronie
Zamojszczyzny na przełomie
1942/1943. W tym okresie
leśne oddziały AK
zlikwidowały kilkanaście
ekspedycji karnych.
Na początku 1944 walczyły już 54 duże
oddziały leśne, istniejące praktycznie we
wszystkich Okręgach. Liczebność
poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła
przed wprowadzeniem w życie planu Burza.
Utworzone wówczas duże jednostki AK
w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty
AK na terenach Kresów Wschodnich
starły się Niemcami, a także
z sowieckimi oddziałami NKWD.
Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było
Powstanie Warszawskie.
Po jego upadku [2 X
1944] jednostki AK na
terenach zajętych przez
Armię Sowiecką zostały
zdemobilizowane.
19 stycznia 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek"
- Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii
Krajowej.
Był to rozkaz, który miał
uchronić tysiące żołnierzy
AK przed sowieckimi
represjami, jednak wielu
żołnierzom polskiego
podziemia "nowe władze"
nie dawały szans na "wyjście
z lasów"...
Straty ZWZ-AK w ciągu ponad pięciu lat niemieckosowieckiej okupacji wyniosły ok. 100 tys. poległych
i zamordowanych żołnierzy
ok. 50 tys. zostało wywiezionych do
ZSSR
i uwięzionych, m.in.
• w Riazaniu,
• Borowiczach,
• Ostaszkowie,
• w Gułagach na Kołymie,
z których do Kraju wróciło ok. 80%.
Przez "wyzwalany kraj" przetoczyły
się grupy operacyjne NKWD,
aresztując wielu członków
podziemia, którzy wpadli im w ręce.
W łapankach na AK-owców aktywnie
uczestniczyli zdrajcy spod znaku PPR.
Do moskiewskiej "Łubianki", z której już nie
powrócił, trafił m.in. gen. Okulicki, porwany
przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu".
Wobec represji sowieckich i polskich służb
bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK
podporządkowały się rozkazowi o rozwiązaniu i
demobilizacji AK.
wykonania rozkazu odmówił
Okręg Białostocki
Powstały nowe organizacje
konspiracyjne
Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK]
Armia Krajowa Obywatelska [AKO]
Konspiracyjne Wojsko Polskie [KWP]
Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN]
Żołnierze AK byli w PRL-u prześladowani
przez władze komunistyczne, ok. 5 tys. z nich
skazano na karę śmierci [m.in. Augusta Emila
Fieldorfa "Nila"] lub na wieloletnie więzienie
- w tej grupie m.in. płk. "Radosława".
W latach 1944-56 ok. 8 tys. byłych
AK-owców zginęło, walcząc w ramach
różnych organizacji niepodległościowych z
komunistami.
members.chello.pl/dzielinska/go/bg/ak.