Kryptonimy: Polski Związek Powstańczy [PZP], Siły Zbrojne w Kraju [SZK] Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej [1939-1945] na obszarze państwa polskiego w granicach RP sprzed 1 września 1939. SZP SŁUŻBA ZWYCIĘSTWU POLSKI ZWZ ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ AK ARMIA KRAJOWA Komendant Główny Służby Zwycięstwu Polsce gen. Michał TokarzewskiKaraszewicz „Torwid” AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie. W zamierzeniach rządu miała to być organizacja ogólnonarodowa, ponadpartyjna, a jej Komendant Główny był jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą wszystkich krajowych sił zbrojnych. Podstawowym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej do powstania o powszechnego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec. Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski. Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe. W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części: okupację niemiecką - pod komendą płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie okupację sowiecką - pod komendą gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z siedzibą we Lwowie. Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta. Dowodzenie organizacją uległo dalszym komplikacjom po upadku Francji w czerwcu 1940. 30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiego. Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji. Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej. Komendantami Głównymi ZWZ - Dowódcami AK w Kraju gen. bryg. Stefan "Grot" –Rowecki [do aresztowania przez Gestapo 30 VI 1943] gen. bryg. Tadeusz "Bór" - Komorowski [do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944] gen. bryg. Leopold "Kobra”, „Niedźwiadek”Okulicki [do rozwiązania Armii Krajowej 19 I 1945] Zastępcami Komendanta Głównego i szefami sztabu byli kolejno: płk. Janusz Albrecht „Wojciech" [aresztowany przez kieleckie Gestapo 7 VII 1941 w Warszawie, popełnił samobójstwo 6 IX 1941] gen. bryg. Tadeusz "Grzegorz" - Pełczyński [do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944] płk Janusz "Sęk" - Bokszczanin [od X 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945] Dowódca AK [Komendant Sił Zbrojnych w Kraju] podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna, w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby: • • • • • • • • • • Oddział I Organizacyjny Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski] Oddział V-O [Łączność Operacyjna] Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna] Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP] Oddział VII Finanse i Kontrola Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji] Oddział I Organizacyjny zajmował się planowaniem i organizacją działań, sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: • Centralne Biuro Legalizacyjne • Wojskowa Służba Kobiet • Szefostwo Służby Sprawiedliwości • Duszpasterstwo szefowie: - płk "Kortum" Antoni Sanojca - do VII 1944, następnie: - ppłk "Zenon" Franciszek Kamiński - Komendant Główny BCh. Wydziały: Wojskowe Sądy Specjalne płk "Karola" Konrad Zieliński Wojskowa Służba Kobiet - mjr Maria Wittek Duszpasterstwo - Naczelny Kapelan AK: - ks. płk "Budwicz" Tadeusz Jachimowicz, rozstrzelany 7 VIII 1944 - ks. płk "Biblia" Stefan Kowalczyk - do X 1944 - ks. płk M. Paszkiewicz - do XI 1944 - ks. płk J. Sienkiewicz - do rozwiązania AK. Oddział II InformacyjnoWywiadowczy zajmował się sprawami bezpieczeństwa wywiadu ofensywnego kontrwywiadu legalizacji łączności szefowie: - ppłk. dypl. "Brodowicz" Wacław Berka - ppłk "Dzięcioł" Marian Drobik - do aresztowania przez Gestapo 9/10 XII 1943, następnie: - ppłk. dypl. "Nowak" Franciszek Herman - płk dypl. "Heller", "Makary" Kazimierz IranekOsmecki, cc zrzucony do Kraju 13/14 III 1943 - ppłk "Tytus" Bogdan Zieliński Oddział III OperacyjnoSzkoleniowy planował i przygotowywał działania związane z bieżącą walką zbrojną i przyszłym powstaniem powszechnym [ogólnonarodowym] oraz koordynował pracę inspektorów poszczególnych rodzajów broni. Szefowie: - gen. "Turski" Stanisław Tatar - do V 1944 - płk "Filip" Józef Szostak - do X 1944, następnie - ppłk. dypl. "Cozaś" Jan Kamieński Wydziały: Piechoty i Wyszkolenia - płk "Luboń" Kazimierz Bąbiński, od 1942 ppłk Karol Ziemski "Wachnowski„ Saperów - płk dypl. "Teodor" Franciszek Niepokólczycki Biuro Badań Technicznych [BBT] - por. sap. Zbigniew Lewandowski "Zbyszek" - "Szyna„ Artylerii - ppłk "Sławbor" Jan Szczurek-Cergowski Referat materiałów i sprzętu zrzutowego - por. cc "Kron" Stanisław Kotorowicz, pol. 19 V 1943 w akcji "Celestynów", po nim obowiązki przejął por. cc "Szary" Mirosław Kryszczukajtis Broni Szybkich lub Wojsk Pancernych - płk dypl. "Sęk" Janusz Bokszczanin Lotnictwa - płk "Rudy" Roman Rudkowski, cc zrzucony do Kraju 25/26 I 1943 Marynarki Wojennej - kmdr. "Witold" Gniewacki Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski] koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury, sanitarnej, geograficznej i weterynaryjnej, kierował produkcją konspiracyjną. Oddziałowi podlegała Wojskowa Służba Ochrony Powstania [WSOP] szefowie: - płk "Dąbrowa" Adam Świtalski - do X 1944, następnie: - płk dypl. "Denhoff" Zygmunt Miłkowski. Wydział Uzbrojenia "Leśnictwo"- ppłk "Leśnik" Jan Szypowski Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej "Cieśla" - inż. Witold Gokieli "Ryszard", produkcja granatów Służba Sanitarna - płk dr "Feliks" Leon Strehl Żandarmeria Polowa - mjr "Walczak" Władysław Drzymulski WSOP - płk "Wilk" Edward Biernacki Oddział V-O [Łączność Operacyjna] zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską szefowie: - płk dypl. "Kuczaba" Kazimierz Pluta- Czachowski. Szefostwo Łączności Operacyjnej szef: - płk "Ort" Jerzy Urzęcki Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna] - mjr "Berg", "Bronka", "H.K." - "Henryk Kościesza" Janina Karasiówna Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP] kierował działalnością propagandową szefowie: - płk "Prezes", "Rejent", "Sędzia" Jan Rzepecki do X 1944, następnie - kpt. "Maurycy", "Rafał" Kazimierz Moczarski. Oddział VII Finanse i Kontrola zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych; szefowie: - płk "Leszcz", "Malcz" Stanisław Thun poległ w Powstaniu Warszawskim 3 VIII 1944, - mjr "Seweryn" Edward Lubowiecki. Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych Kryptonim: "Teczka", "Głóg", "Róża", "Zeszyt” szef: - ppłk "Benedykt" Ludwik Sułkowski-Muzyczka Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji] przygotowujące i przeprowadzające akcje bojowo-dywersyjne i specjalne; szefowie: - płk August Emil Fieldorf "Nil" - do 1 II 1944 następnie: - ppłk Jan Mazurkiewicz "Sęp", "Zagłoba", "Radosław". Terenowa struktura organizacyjna Armii Krajowej odpowiadała zasadniczo przedwojennemu podziałowi administracyjnemu RP. Na terenie województw tworzono Okręgi, w powiatach Obwody, w gminie lub kilku gminach Placówki. Tworzone były także Obszary będące jednostkami strukturalnymi, obejmującymi kilka Okręgów. Na początku 1944 Komendzie Głównej AK podlegały 4 Obszary i 8 samodzielnych Okręgów: Obszar Warszawski "Cegielnia", "Woda", "Rzeka" płk "Łaszcz" Albin Skroczyński z Podokręgami wydzielonymi z dawnego Okręgu Warszawa Województwo "Morskie Oko" • Wschodni • Zachodni • Północny Obszar Warszawski Wschodni: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia" - płk "Szeliga" Hieronim Suszczyński, Zachodni: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia" - płk "Roman" Franciszek Jacheć Północny: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia" - ppłk "Kazimierz" Zygmunt Marszewski Obszar Południowo-Wschodni "Lux", "Lutnia", "Orzech" płk. "Janka" Wł. Filipkowski z Okręgami: • Lwów • Stanisławów • Tarnopol Okręgi: Stanisławów "Karaś", "Struga", "Światła" - kpt. "Żuraw" Władysław Herman Lwów "Dukat", "Lira", "Promień" - płk "Luśnia" Stefan Czerwiński Tarnopol "Komar", "Tarcza", "Ton" – mjr Bronisław Zawadzki Obszar Zachodni "Zamek" płk "Denhoff" Zygmunt Miłkowski z Okręgami: Pomorze "Borówki", "Pomnik" płk "Piorun" Janusz Pałubicki Poznań "Pałac", "Parcela" - płk H. Kowalówka Okręg samodzielny Wilno "Miód", "Wiano" płk "Wilk" Aleksander Krzyżanowski Okręg Nowogródek "Cyranka", "Nów" ppłk "Borsuk" Janusz Szlaski Okręgi Samodzielne • • • • • • • • • Okręg samodzielny Warszawa Okręg samodzielny Polesie Okręg samodzielny Wołyń Okręg samodzielny Białystok Okręg samodzielny Lublin Okręg samodzielny Kraków Okręg samodzielny Śląsk Okręg samodzielny Kielce-Radom Okręg samodzielny Łódź Okręg samodzielny Warszawa "Drapacz" "Przystań" "Wydra" "Prom" - płk. dypl. Antoni Chruściel "Monter” Okręg samodzielny Polesie "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw" płk "Leśny" Henryk Krajewski 4 Inspektoraty i 10 Obwodów Okręg samodzielny Wołyń "Hreczka", "Konopie" ppłk "Oliwa" Jan Wojciech Kiwerski 4 Inspektoraty i 14 Obwodów Okręg samodzielny Białystok "Lin", "Czapla", "Pełnia" płk "Mścisław" Władysław Liniarski 6 Inspektoratów i 14 Obwodów Okręg samodzielny Lublin "Len", "Salon", "Żyto" płk "Marcin" Kazimierz Tumidajski 5 Inspektoratów i 15 Obwodów Okręg samodzielny Kraków "Gobelin", "Godło", "Muzeum" płk "Garda" Edward Godlewski 2 Podokręgi, 8 Inspektoratów i 29 Obwodów Okręg samodzielny Śląsk "Kilof", "Kuźnia, "Serce" ppłk "Walter" Zygmunt Janke 4 Inspektoraty i 24 Obwody: Inspektorat "Skorpion" [Opole] Okręg samodzielny KielceRadom "Jodła", "Rolnik" płk "Mieczysław" Jan Zientarski 5 Inspektoratów i 12 Obwodów Okręg samodzielny Łódź "Arka", "Barka", "Łania" płk "Grzegorz" Michał Stempkowski 3 Inspektoraty i 22 Obwody Okręgi dzieliły się na Obwody, których na początku 1944 było 280. Ogniwem pośrednim był Podokręg. W zależności od potrzeb w ramach Okręgów i Podokręgów tworzono Inspektoraty rejonowe, skupiające po kilka Obwodów, natomiast w Obwodach – Rejony, obejmujące kilkanaście Placówek. Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton pełny, liczący 35-50 ludzi lub pluton szkieletowy, grupujący 16-25 ludzi, przewidziany do uzupełnienia po ogłoszeniu stanu czujności. W lutym 1944 Armię Krajową tworzyło: 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych. W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju: Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza [Oddział VI], szefowie: ppłk. "Łukasz" Józef Smoleński - do IV 1942, ppłk. "Rawa" Michał Protasiewicz - do VII 1944, płk. Marian Utnik, oraz Oddziały AK • na Węgrzech ["Liszt" - ppłk. J. Korkozowicz] • w Rzeszy [Komenda Okręgu Berlin - "Blok"]. Armia Krajowa od swego powstania była organizacją masową, zwiększają swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez ZWZ w 1940. W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.: Tajna Armia Polska Polska Organizacja Zbrojna "Znak" PPS-WRN Tajna Organizacja Wojskowa Konfederacja Zbrojna Socjalistyczna Organizacja Bojowa Polski Związek Wolności oraz częściowo: Narodowa Organizacja Wojskowa Bataliony Chłopskie Narodowe Siły Zbrojne Poza strukturami AK pozostały grupy komunistyczne: • Gwardia Ludowa • Armia Ludowa • Polska Armia Ludowa i inne mniejsze organizacje. Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943 ok. 200 tys., latem 1944 ok. 380 tys., w tym: ok. 10.800 oficerów, 7.500 podchorążych i 87.900 podoficerów. Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów WP z armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów "cichociemnych". Od połowy 1943 w jednostkach podporządkowanych bezpośrednio Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG: "OSA" - "Kosa 30" "Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53 " "Zośka„ "Agat"-"Pegaz"-"Parasol " "Anatol"-"Miotła", "Czata 49 " "Dysk" - OS "Lena " "993/W" Potrzeby finansowe, materiałowosprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe. AK prowadziła własną, tajną produkcję pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica" granatów butelek zapalających materiałów wybuchowych Armia Krajowa realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego. Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje Małego Sabotażu "Wawer-Palmiry" sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim (na Zamojszczyźnie.) Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów. "Kośba" "Główki" "Topiel" "Czyszczenie" Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowodywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z Komendy Głównej AK: Związek Odwetu dowodzony przez płk. Niepokólczyckiego, Wachlarz i Kedyw KG AK. Działania te prowadzono początkowo pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej [KWK], przekształconego w Kierownictwo Walki Podziemnej [KWP]. Innymi formami walki bieżącej były: organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego [prowadzona przez BiP] wydawanie prasy, m.in. "Biuletynu Informacyjnego" szerzenie dezinformacji wśród Niemców [Akcja "N"] wywiad wojskowy najgłośniejszym osiągnięciem było przekazanie do Anglii w lipcu 1943 informacji o niemieckich pracach nad latającą bombą V-1 i rakietą V-2 prowadzonych w Peenemünde. Oddział II KG AK przekazał Zachodnim aliantom m.in. dane o dyslokacji pancernika "Tirpitz " plany organizacji obrony Wału Atlantyckiego sieć wszystkich niemieckich lotnisk polowych na terenie GG. Przed niemieckim atakiem na Związek Sowiecki [22.VI.1941] wywiadowi ZWZ udało się rozpoznać wszystkie niemieckie dywizje Wehrmachtu OKH przebywające na terenie okupowanej Polski. Wyniki rozpoznania przekazano do Londynu. Analitycy ZWZ bezbłędnie określili niemieckie zamiary i kierunki przyszłych operacji. Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie 1942/1943. W tym okresie leśne oddziały AK zlikwidowały kilkanaście ekspedycji karnych. Na początku 1944 walczyły już 54 duże oddziały leśne, istniejące praktycznie we wszystkich Okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła przed wprowadzeniem w życie planu Burza. Utworzone wówczas duże jednostki AK w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK na terenach Kresów Wschodnich starły się Niemcami, a także z sowieckimi oddziałami NKWD. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie. Po jego upadku [2 X 1944] jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Sowiecką zostały zdemobilizowane. 19 stycznia 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek" - Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej. Był to rozkaz, który miał uchronić tysiące żołnierzy AK przed sowieckimi represjami, jednak wielu żołnierzom polskiego podziemia "nowe władze" nie dawały szans na "wyjście z lasów"... Straty ZWZ-AK w ciągu ponad pięciu lat niemieckosowieckiej okupacji wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSSR i uwięzionych, m.in. • w Riazaniu, • Borowiczach, • Ostaszkowie, • w Gułagach na Kołymie, z których do Kraju wróciło ok. 80%. Przez "wyzwalany kraj" przetoczyły się grupy operacyjne NKWD, aresztując wielu członków podziemia, którzy wpadli im w ręce. W łapankach na AK-owców aktywnie uczestniczyli zdrajcy spod znaku PPR. Do moskiewskiej "Łubianki", z której już nie powrócił, trafił m.in. gen. Okulicki, porwany przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu". Wobec represji sowieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o rozwiązaniu i demobilizacji AK. wykonania rozkazu odmówił Okręg Białostocki Powstały nowe organizacje konspiracyjne Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK] Armia Krajowa Obywatelska [AKO] Konspiracyjne Wojsko Polskie [KWP] Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN] NIE /19 I 1945 – 7 V 1945/ Żołnierze AK byli w PRL-u prześladowani przez władze komunistyczne, ok. 5 tys. z nich skazano na karę śmierci [m.in. Augusta Emila Fieldorfa "Nila"] lub na wieloletnie więzienie - w tej grupie m.in. płk. "Radosława". W latach 1944-56 ok. 8 tys. byłych AK-owców zginęło, walcząc w ramach różnych organizacji niepodległościowych z komunistami. members.chello.pl/dzielinska/go/bg/ak.