Zachowania seksualne

Flatow Ewelina
Poznań
2
Zachowania seksualne
PROFILAKTYKA RYZYKOWNYCH ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH DORASTAJĄCEJ
MŁODZIEŻY : MODELE, STRATEGIE I UWARUNKOWANIA EFEKTYWNOŚCI
DZIAŁAŃ
Wprowadzenie
Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych jest zagadnieniem niezwykle istotnym z
punktu widzenia potrzeb współczesnej młodzieży, jak i wyzwań stawianych edukatorom
przez przemiany cywilizacyjne i społeczne. W artykule ryzykowne zachowania seksualne
rozpatrywane są w odniesieniu do ustanowionej przez WHO definicji zdrowia seksualnego1
ze szczególnym naciskiem na ryzyko chorób (infekcji) przenoszonych droga płciową
(Sexually Transmited Diseases/Infections –STDs/ STIs), w tym zakażenie wirusem HIV.
Alarmujące dane statystyczne wskazują, że 1/4 chorób przenoszonych drogą płciową dotyczy
nastolatków2. Aktualnie w populacji adolescentów zauważalna jest tendencja do gwałtownego
wzrostu zakażeń chorobami przenoszonych drogą płciową (2/3 STDs dotyczy osób poniżej 25
roku życia), w tym zakażeń wirusem HIV (23 nowe przypadki osób w wieku 15-24 lata na
9961 osób zakażonych w Polsce w 2006 roku)3. Obecnie wskazuje się grupę nastolatków,
jako grupę ryzyka zakażenia wirusem HIV, co - po uwzględnieniu innych możliwych
negatywnych konsekwencji związanych z ich aktywnością seksualną - powinno dać asumpt
do podjęcia długofalowych, skrupulatnie zaplanowanych i realizowanych działań
profilaktycznych w tym zakresie. Analiza uwarunkowań ryzykownych zachowań seksualnych
wskazuje na znaczenie szeroko zakrojonych oddziaływań edukacyjnych dla prewencji tychże
zachowań. Wychodząc od krytycznego wglądu w podejmowane na tym gruncie działania,
analizować należy zalecenia dla profilaktyki podejmowanej na wszystkich poziomach, w
ramach różnych metod i strategii, co jest celem niniejszego artykułu.
RYZYKOWNE
ZACHOWANIA
SEKSUALNE
MŁODZIEŻY
–
CHRAKTERYSTYKA
Zachowania ryzykowne (problemowe) można zdefiniować, jako takie, które będąc
zachowaniami antynormatywnymi, pozostającymi w opozycji do porządku społecznego i
prawnego, stanowią jednocześnie zagrożenie dla zdrowia i rozwoju jednostki
(społeczeństwa)4. W katalogu zachowań ryzykownych znajduje się przedwczesna aktywność
seksualna, która niesie za sobą implikacje dla funkcjonowania jednostki, jej rozwoju i jakości
życia. W rozważaniach nad owymi zachowaniami warto odwołać się do holistycznej
koncepcji zdrowia, szczególnie zaś do definicji zdrowia seksualnego, które „stanowi
integrację biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów
seksualności ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości”5
1
Zdrowie seksualne (sexual health), to nie tylko brak choroby czy niepełnosprawności, ale integracja biologicznych,
emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów seksualności ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości,
komunikacji i miłości (WHO, 2001, s.17)
2
Carr, 2004; Afifi, Weiner, 2006; He et al, 2006; Tessier, 1984.
3
Szymańska, 2002; por.: Izdebski, 2006.
4
Ostaszewski, 2005, s.112-113.
5
Sadovsky, Nusbaum, 2006.
1
Aktywność seksualna młodzieży jest zagadnieniem wielowymiarowym, łączącym w sobie
wątki biologiczne, psychologiczne i społeczne, zagadnieniem które może być rozpatrywane z
punktu widzenia możliwości, szans rozwojowych jednostki, ale także zagrożeń, które się z
nim wiążą (por. RYS.1). Ryzyko związane z aktywnością seksualną adolescentów może być
rozumiane bardzo szeroko. W ocenie tej istotnym czynnikiem pozostają względy moralne i
światopoglądowe, które determinować będę obszar konsekwencji współżycia uznanych za
negatywne. Już sama nomenklatura wydaje się być tutaj dyskusyjna, czego przykładem są
rozważania na temat przedwczesnej aktywności seksualnej. Trudno bowiem orzekać w tym
względzie jednoznacznie i kategorycznie, pomijając społeczno-kulturowe i wychowawcze tło
funkcjonowania jednostki. W świetle literatury seksuologicznej inicjacja seksualna powinna
być zintegrowana z osiągnięciem dojrzałości biologicznej i psychicznej (emocjonalnej).
Oznacza to, iż osoba świadomie podejmująca decyzję o współżyciu powinna być zdolna do
tworzenia trwałej więzi emocjonalnej oraz do wzięcia odpowiedzialności za życie seksualne 6.
Jeśli chodzi o biologiczny aspekt dojrzałości, jest on szczególnie istotny w przypadku kobiet,
u których w mniejszym lub większym nasileniu występować może zjawisko „dziewictwa
immunologicznego” Zbyt niski poziom hormonów płciowych, niedojrzała, cienka błona
śluzowa, mniejsza liczba bakterii lactovacillus sprawia, że drogi rodne młodych kobiet
charakteryzują się większą urazowością i infekcyjnością.
Najbardziej oczywistym zagrożeniem wiążącym się z aktywnością seksualną są choroby
(infekcje) przenoszone drogą płciową, w tym zakażenie wirusem HIV, dla którego aktywność
seksualna (po uwzględnieniu stopnia jej „ryzykowności”) jest jedną z trzech najczęstszych
dróg zakażenia. Wielu autorów wiąże wczesną aktywność seksualną z ryzykiem powikłań
ginekologicznych, co może być zarówno konsekwencją niedojrzałości immunologicznej, jak i
niedoskonałości ars amandi. Negatywne aspekty aktywności seksualnej nastolatków mogą
wiązać się z zagadnieniem płodności, a więc ciążą, aborcją, adopcją, samotnym
rodzicielstwem (macierzyństwem). Zjawiska te mogą implikować problemy psychologiczne,
społeczne, edukacyjno-zawodowe, ekonomiczne, prawne, a nawet zagrożenie zdrowotne (dla
matki, noworodka). Podkreślić należy, że sam przebieg ciąży u nastolatek jest obarczony
zwiększonym ryzykiem komplikacji: anemii, toksemii, nadciśnienia, śmiertelności
okołoporodowej7. Negatywny wpływ na przebieg i jakość życia może mieć małżeństwo
zawarte z motywów związanych z ciążą i statystycznie obarczone większym ryzykiem
konfliktów i rozwodu. Istotną grupą skutków aktywności seksualnej uprawniających do
określenia jej mianem aktywności ryzykownej, są konsekwencje psychologiczno-społeczne.
Dotyczą one, nie tylko wczesnej ciąży, ale także przedwczesnej aktywności seksualnej w
ogóle. W okresie krytycznym dla wytwarzania schematów reakcji psychoseksualnych mogą
pojawić się nieprawidłowości, które za pośrednictwem mechanizmów uczenia się (zgodnie z
prawem pierwszych połączeń) rzutować będą na dalsze erotyczne życie. Do nieprawidłowości
tych zaliczyć możemy zaburzenia emocjonalne, zaburzenia w tworzeniu i rozwijaniu
interakcji z partnerem oraz zaburzenia zachowań seksualnych o charakterze nerwicowym. 8
UWARUNKOWANIA
RYZYKOWNYCH
ZACHOWAŃ
MŁODZIEŻY I ICH ZNACZENIE DLA PROFILAKTYKI
6
Por. Calderone, 1976, za: Obuchowska, Jaczewski, 2002.
4
Carr, 2004.
5
Gapik, 1990 ; por. Afifi, Weiner, 2006.
SEKSUALNYCH
6 Szymańska, 2002; por.: Grzelak, 2006; Makara-Studzińska, 2007.
2
Z punktu widzenia planowania i realizacji oddziaływań profilaktycznych niezbędne jest
uwzględnienie przyczyn zachowań, które są przedmiotem tych działań. Zwolennicy
zintegrowanego podejścia do profilaktyki wskazują na istnienie wspólnych uwarunkowań
(czynników ryzyka) dla całej gamy zachowań określanych, jako problemowe. Czynniki
ryzyka wiążą się ze sobą tworząc tzw. „ścieżki ryzyka”. 9 Zgodnie z tym podejściem, celem
oddziaływań profilaktycznych powinno być eliminowanie lub redukcja czynników ryzyka
(specyficznych i niespecyficznych) oraz wzmacnianie czynników chroniących (co w
koncepcji resilience oznacza równoważenie czynników ryzyka)10.
Jeśli chodzi o polietiologię ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży, w literaturze
przedmiotu wyróżniane są następujące grupy czynników ryzyka: związane z sytuacją
rodzinną, związane z sytuacją szkolną, związane z grupą rówieśniczą, osobowościowe,
poznawcze, związane z brakiem zaangażowania religijnego11. Ostatnio wskazuje się również
na szereg czynników spustowych dla ryzykownych zachowań seksualnych, które wiązać
można z przemianami społeczno-kulturowymi. Liberalizacja seksu, dostępność metod
antykoncepcyjnych, większa akceptacja stosunków przedmałżeńskich, promiskuityzmu i
seksu komercyjnego, to tylko niektóre z przyczyn wzrostu ryzykownych zachowań wśród
młodzieży. Nie bez znaczenia są tu również stereotypy dotyczące seksualności, które –
głównie za pośrednictwem mass-mediów – stają się źródłem przekonań normatywnych, a tym
samym łatwym uzasadnieniem dla podejmowanych w tym obszarze decyzji12. Globalizacja,
otwarcie granic, nie tylko ułatwiły nawiązywanie przygodnych relacji seksualnych poza
granicami kraju, ale stały się również przyczynkiem do osłabienia więzi międzyludzkich.
Nierzadko seks zostaje zautonomizowany, oderwany od innych sfer funkcjonowania, co jest
szczególnie nasilone u nastolatków, dla których typowa jest dysocjacja miłość-seksualność
(dezintegracja emocjonalno-popędowa). Na czynniki te nakładają się uwarunkowania wiążące
się bezpośrednio ze specyfiką okresu dojrzewania13. Wśród nich istotne okazują się zmiany
biologiczne (wahania hormonalne, asynchroniczne dojrzewanie płciowe), charakterystki
psychiczne (zdolności poznawcze, cechy osobowości), uwarunkowania środowiskowe (rola
grupy rówieśniczej). Silna potrzeba seksualna i gratyfikacja wynikająca z jej zaspokojenia
korespondują u nastolatków ze słabymi mechanizmami hamowania korowego. Młodzieńcza
tendencja do ryzyka, niekonwencjonalność, dominacja wartości hedonistycznych, a także
obniżony krytycyzm i samokontrola, poszerzają niewątpliwie zakres wymagań, którym
powinny sprostać działania profilaktyczne skierowane do tej grupy. W analizie przyczyn
ryzykownych zachowań seksualnych musi być brany pod uwagę również styl funkcjonowania
seksualnego nastolatków. Jednym z wielu czynników ryzyka zakażeń wirusem HIV
(STD/STI) jest wczesna aktywność seksualna młodzieży.
Ku zachowaniom antyzdrowotnym, co odnieść można do zachowań seksualnych, kieruje
jednostkę nadmierny optymizm w ocenie własnego zdrowia. W sferze seksualności będzie on
potęgowany przez mechanizmy obronne i osłabienie kontroli wynikające z wysokiego
poziomu pobudzenia. Nie bez znaczenia jest tu również (często nieuzasadnione) zaufanie do
partnera oraz inne „wyimaginowane zabezpieczenia”14.
Okazuje się, że jedną z przyczyn ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży jest cała
grupa czynników skoncentrowanych wokół działań profilaktycznych. Część z nich
charakteryzuje się niedoskonałością merytoryczną, co stanowi barierę dla uznania zagrożeń za
9
Deptuła, 2005.
10
por.: Woynarowska, 2008.
11
por.: Szymańska, 2002; Benoit, Dragon et al., 2003.
12
Kurzępa, 2007.
13
Moczuk, 2004; Zaitsev, 2006.
14
Izdebski, Walendziak, 2000.
3
realne i zbudowania w tym zakresie jasnego pola decyzyjnego. Wzmacniane jest to nierzadko
niedostatkiem przygotowania edukatorów i szeregiem błędów popełnianych w fazie
planowania i realizacji przedsięwzięć profilaktycznych.
W związku z powyższymi uwagami pojawia się wiele dylematów i wątpliwości, co do
zasadności niektórych metod i strategii profilaktycznych. W wyniku ewaluacji, na krytykę
narażone są działania podejmowanie na każdym stopniu profilaktyki, począwszy od
programów zachęcających do abstynencji seksualnej (opóźnienia inicjacji) podejmowanych
na gruncie profilaktyki I-rzędowej, poprzez nawoływanie do bezpieczniejszego seksu („safer
sex”), skończywszy na strategii redukcji szkód (harm reduction) i innych charakterystycznych
dla profilaktyki III-rzędowej15. Celem niniejszego artykułu nie jest jednak uwypuklanie
niedostatków systemu profilaktycznego i kontrowersji, jakie może wzbudzać, istotniejsze
wydaje się bowiem szukanie optymalnego modelu działań i standardów efektywności w tym
zakresie.
POZIOMY, MODELE, PRZYKŁADY DZIAŁAŃ W RAMACH PROFILAKTYKI
RYZYKOWNYCH ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH
W szkolnej profilaktyce ryzykownych zachowań seksualnych wyróżnić można szereg działań
zróżnicowanych ze względu na adresata, wyznaczone cele, zaplanowane metody i formy
pracy. Układają się one w spójne całości w ramach konstruktów zwanych modelami edukacji
seksualnej (profilaktyki). Chomczyńska-Miliszkiewicz wyróżnia i charakteryzuje następujące
modele:
 MODEL ZDROWOTNO-MEDYCZNY: akcentuje raczej patologię niż normę, w centrum
znajduje się profilaktyka, nie zaś promocja zdrowia. W ramach profilaktyki
popularyzowane są metody antykoncepcji i model seksu bezpieczniejszego,
 MODEL SPOŁECZNO – PSYCHOLOGICZNY: ukierunkowany jest na przygotowanie do
pełnienia dorosłych ról (także seksualnych), co umożliwić mają przekazywane informacje
(głównie na temat rozwoju psychoseksualnego) oraz ćwiczenie uniwersalnych
(podstawowych) umiejętności psychologicznych,
 MODEL INFORMACYJNO-BIOLOGICZNY: koncentruje się na przekazaniu informacji
dotyczących budowy i funkcji narządów płciowych, wiedzy na temat mechanizmów
dojrzewania, zapłodnienia, fizjologii popędu oraz higieny życia seksualnego,
 MODEL RELIGIJNO – MORALNY opiera się na założeniach doktryny katolickiej, a jego
celem jest kształtowanie określonych przekonań religijno – moralnych.16
Oprócz niewątpliwych walorów tkwiących w wymienionych modelach, każdy z nich
ma również swoje ograniczenia, stąd też w praktyce edukacyjno-profilaktycznej postulat, aby
nie były one traktowane były jako kompletne i wykluczające się, ale nakładały się na siebie
stosownie do potrzeb odbiorców i kompetencji realizatorów. Istotnym wymaganiem wobec
działań profilaktycznych podejmowanych w ramach tych modeli jest konieczność
dostosowania poziomu profilaktyki do adresatów, a tym samym do stopnia zagrożenia.
POZIOM
PROFILAKT
ADRESAT
PRZYKŁADOWE
DZIAŁANIA
CELE
15
Por.: Grzelak, 2006; Geoffard, Méchoulan, 2004; Golimowska-Kasperek, 2008; Woynarowska, 2008.
16
Jeśli chodzi o modele ściśle odnoszące się do działań w zakresie profilaktyki ryzykownych zachowań seksualnych wyróżnić
można:model
profilaktyki
typu
awersyjnego,
model
seksu
bezpiecznego,model
promocji
zdrowia
seksualnego
i
reprodukcyjnego,modele kościołów i związków wyznaniowych. Działania te integruje uogólniony model prewencji w zakresie
HIV/AIDS - tzw. „ABC”, gdzie A oznacza propagowanie abstynencji seksualnej („safe sex”), B (ang. be faithfull) wiąże się z
zachowaniem wierności, a C (ang. condoms) dotyczy stosowania prezerwatyw (por. Chomczyńska-Miliszkiewicz, 1996).
4
YKI
PROFILAKTY
KA Iº
grupa
niskiego
ryzyka
(przed inicjacją)
PROFILAKTY
KA IIº
grupa
podwyższonego
ryzyka
(po
inicjacji)
PROFILAKTY
KA IIIº
osoby, u których
występują szkody
związane
z
zachowaniami
ryzykownymi
 kształtowanie zachowań prozdrowotnych
 odsunięcie w czasie
zachowań ryzykownych
programy mające na
celu
opóźnienie
inicjacji seksualnej:
PROGRAM PION
(Płciowość
i
Odpowiedzialność
Nastolatków),
„Wyspa Skarbów”
 zminimalizowanie
/
ograniczenie programy mające na
celu propagowanie
konsekwencji zachowań ryzykownych
 umożliwienie
wycofania
się
z używania
prezerwatyw
ryzykownych aktywności
 działania interwencyjno-terapeutyczne
 przeciwdziałanie pogłębianiu procesu
chorobowego/degradacjispołecznej/krymin
alizacji
STREETWORKING
,
PARTYWORKING,
HARM
REDUCTION
Tabela. 1. PORÓWNANIE POZIOMÓW PROFILAKTYKI (opracowanie własne na podst.
Grzelak, 2006; Makara – Studzińska, 2007; Szymańska, 2002)
WARUNKI EFEKTYWNOŚCI DZIAŁAŃ W PROFILAKTYCE
RYZYKOWNYCH ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH ADOLESCENTÓW
Podstawą każdego przedsięwzięcia z zakresu profilaktyki powinny być szeroko zakrojone
badania porównawcze podejmujące – w tym przypadku – problematykę aktywności
seksualnej młodzieży, ich wiedzy i przekonań. W tym zakresie realizowane są liczne projekty
badawcze, a jednak wciąż podkreśla się konieczność oparcia profilaktyki o rzetelne badania
diagnostyczno-ewaluacyjne, a tym samym poddania jej takim rygorom metodologicznym, jak
to ma miejsce w przypadku profilaktyki uzależnień. W fazie planowania, realizacji i ewaluacji
działań wymagane jest również zintegrowanie i koordynacja wysiłków wielu środowisk.
Realizatorzy powinni cechować się nie tylko doskonałym przygotowaniem merytorycznym i
organizacyjnym, ale także wysokimi standardami etyczno-moralnymi i postawą akceptacji
wobec seksualności (tak własnej, jak i wychowanków). Niezbędne dla efektywności procesu
dydaktyczno-wychowawczego są również kompetencje komunikacyjne, zdolność do
przekroczenia własnych uprzedzeń i ograniczeń, a także umiejętność pracy w atmosferze
otwartości i szacunku dla drugiego człowieka17.
Cały program, szczególnie zaś informacje w nim przekazywane powinny być dostosowane do
odbiorców: ich potrzeb, stanu oraz źródeł wiedzy, możliwości percepcyjnych. Ponadto
profilaktyka musi uwzględniać poziom oddziaływań, specyfikę ryzykownych zachowań
konkretnej grupy, a także szeroki kontekst społeczno-kulturowy. Przekazywane informacje
powinny być obiektywne, odideologizowane, a nade wszystko zgodne ze stanem aktualnej
wiedzy. Ich zadaniem jest przełamanie stereotypowych sądów na temat grup ryzyka (i
bezpiecznych zachowań seksualnych), a tym samym urealnienie i personifikacja zagrożeń.
Stosowanie argumentacji dwustronnej, utrwalanie wiedzy, a także czerpanie informacji z
17
Por. Krzywicka, 1994.
5
różnych źródeł (w tym, z mediów) może poprawić skuteczność oddziaływań
profilaktycznych. Celowi temu służy również połączenie różnych metod i strategii
profilaktyki oraz elastyczność w tym zakresie. Jeśli chodzi o aspekt metodyczny, zaleca się tu
tzw. metody aktywizujące (interaktywne), związane z większym angażowaniem ucznia w
proces polisensorycznego uczenia się Na potrzeby profilaktyki ryzykownych zachowań
seksualnych szczególnie zalecana jest debata, dyskusja, drama, analiza przypadku, mapa
mentalna, sesja plakatowa, metoda prowokacji, wykorzystanie aktualnych wydarzeń i
multimediów. Działania te powinny być długofalowe, poprzedzone wnikliwą diagnozą i
wsparte systematycznym monitorowaniem. Zakładane cele nie powinny się zamykać w
przekazaniu wiedzy (cele poznawcze), ale odwoływać się również do wychowania (cele
afektywne i behawioralne). W związku z koncentracją na umiejętnościach, wartościach i
postawach, działania profilaktyczne musiałyby się odnosić nie tylko do biologicznych, ale
również do psychologicznych i społecznych aspektów seksualności.
Na zakończenie nie sposób nie wspomnieć o odbiorcach działań prewencyjnych. Będzie to
oczywiście młodzież, choć szeroko rozumiana profilaktyka ryzykownych zachowań
seksualnych powinna pojawić się długo przed rozpoczęciem współżycia, a więc ogólnie rzecz
ujmując: wyprzedzić potrzeby rozwojowe odbiorców. Całościowe spojrzenie na seksualność
(w tym czynniki ryzyka i chroniące przed aktywnością problemową) uwypukla potrzebę
objęcia działaniami edukacyjnymi również rodziców i wychowawców, jako przekazicieli
wiedzy i źródła wzorców w zakresie seksualności. Dodatkowo, wraz z liderami
młodzieżowymi, grupa ta może stanowić cenne źródło wsparcia w aspekcie realizacyjnym.
Wszystko to powinno skoncentrować się na podmiotowym traktowaniu odbiorcy, od którego
w przyszłości wymagana będzie samodzielność i odpowiedzialność. W ramach dbałości o
jakość wychowania, edukatorzy powinni podnosić własne kompetencje metodyczne i
organizacyjne, lecz nade wszystko zachęcać młodzież do samodzielnej eksploracji, dyskusji,
rozwijania umiejętności psychospołecznych. Jak pisze Sokoluk, „nie możemy tu jednak
przyjmować postawy autorytarnej lub misjonarskiej, a zgodnie z podmiotowym podejściem do
naszego odbiorcy pozostawić mu swobodę wyboru, wyboru spośród alternatyw
wypływających z rzetelnej, dalekiej od indoktrynacji wiedzy. Wyboru istotnego dla przyszłości
– jego przyszłości”18
18
Sokoluk, 2003.
6
KONSEKWENCJE BIOLOGICZNE
KONSEKWENCJE PSYCHOLOGICZNO-SPOŁECZNE
CHOROBY/ INFEKCJE PRZENOSZONE DROGĄ PŁCIOWĄ
(Sexually Transmited Diseases/Infections –STD/ STI)

kiła (syfilis, lues)

rzeżączka (tryper)

chlamydioza

grzybice

rzęsistkowica

opryszczka narządów płciowych

kłykciny kończyste

ziarniak, wrzód weneryczny

świerzb, wszawica łonowa

zapalenie wątroby typu B

HIV/AIDS
 lęk przed kontaktem seksualnym i jego
 konsekwencjami
 złość /wstręt /poczucie winy
ZABURZENIA W TWORZENIU/
ROZWIJANIU INTERAKCJI
AKTYWNOŚĆ SEKSUALNA
MŁODZIEŻY
- możliwe ryzyko
POWIKŁANIA GINEKOLOGICZNE
NIEPLANOWANA CIĄŻA i jej ewentualne konsekwencje
POWIKŁANIA W PRZEBIEGU CIĄŻY I PORODU/ABORCJA /
ADOPCJA/MACIERZYŃSTWO/
SAMOTNE RODZICIELSTWO/ MAŁŻEŃSTWO
ZABURZENIA EMOCJONALNE
ZABURZENIA ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH
 NERWICOWE POSTAWY SEKSUALNE
(wobec siebie, wobec partnera, wobec życia seksualnego)
 NERWICOWE ZABURZENIA
REAKCJI SEKSUALNYCH
(u kobiet: zaburzenia zespołu gotowości seksualnej, pochwica/
u mężczyzn: nerwicowe zaburzenia erekcji, wytrysku)
 NERWICOWE ZABURZENIA W PRZEŻYWANIU
SATYSFAKCJI SEKSUALNEJ
(nerwicowa oziębłość seksualna, anorgazmia,dyspareunia,
zaburzenia przeżywania satysfakcji u mężczyzn)
RYSUNEK 1. RYZYKO ZWIĄZANE Z AKTYWNOŚCIĄ SEKSUALNĄ MŁODZIEŻY
(opracowanie własne na podst.: Gapik, 1990; Lew-Starowicz, 1995; Woynarowska, 2005)
BIBLIOGRAFIA:
 Afifi, W.A., Weiner, J.L. (2006). Seeking Information about Sexual Health: Applying the Theory of Motivated
Information Management. In: Human Communication Research, nr 32, s. 35-57.












Benoit, M., Dragon, J., Boudreau M-G., Muhimpundu, S. (2003). La Promotion de l’Absence dans les Programmes
d’Éducation en Matière de Santé Sexuelle: le Point de Vue de Jeunes Franco-Ontariennes du Nord. In:The Canadian
Journal of Human Sexuality. no. 12.
Carr A. (2004). Program profilaktyki szkolnej w zakresie AIDS i chorób przenoszonych drogą płciową. Gdańsk:
Wydawnictwo GWP.
Chomczyńska-Miliszkiewicz, M. (1996). Modele szkolnej edukacji seksualnej. W: Kwartalnik Pedagogiczny, nr 3-4.
Deptuła, M (2005). Indywidualne ścieżki ryzyka a profilaktyka. W: Remedium, nr 7-8, s. 1-5.
Gapik, L. (1990). Wychowawcze wyznaczniki funkcjonowania seksualnego. Warszawa: Departament Wychowania MON.
Geoffard P.Y.; Méchoulan S. (2004). Comportements sexuels risqués et incitations. L’impact des nouveaux traitements
sur la prévention du VIH. In :Revue économique. vol. 55, N° 5, p. 883-900
Grzelak, S. (2006). Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży. Aktualny stan badana świecie i w Polsce.
Warszawa: Wydawnictwo SCHOLAR.
He, N., Detels, R., Chen, Z., Jiang,Q., Zhu, J.,Dai, Y., Wu., M., Zhong, X.,Fu, Ch., Gui., D. (2006). Sexual Behavior
among employed male rural emigrants in Sh.anghai. In: AIDS Education and Prevention, nr 18 (2), s. 176-186.
Izdebski, Z. (2006). Ryzykowna dekada. Seksualność Polaków w dobie HIV/AIDS. Zielona Góra: Wydawnictwo
Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Izdebski, Z; Walendziak, A. (2000). Psychospołeczne i medyczne aspekty epidemii HIV. W: Izdebski, Z (red.).
Zachowania seksualne kobiet świadczących usługi seksualne, mężczyzn homoseksualnych i osób uzależnionych od
narkotyków. Zielona Góra: Oragon
Kasperek-Golimowska, E. (2008). Edukacja seksualna jako forma profilaktyki zaburzeń i promocji zdrowia seksualnego.
W: Przegląd terapeutyczny. Nr 5. http://www.ptt- terapia.pl/przeglad/numer05.htm.
Krzywicka, D. (1994). Metodyka wychowania seksualnego dla nauczycieli. Warszawa: Oficyna Wydawnicza FOWARD.
7













Kurzępa, J. (2007). Zagrożona niewinność. Zakłócenia rozwoju seksualności współczesnej młodzieży. Kraków: Impuls.
Lew-Starowicz, Z. (1995). Wychowanie seksualne a prewencja HIV/AIDS. W:Problemy HIV/AIDS, nr 1.
Makara-Studzińska, M. (2007). Zachowania ryzykowne młodzieży a wiktymizacja w dzieciństwie. Lublin: Wydawnictwo
Akademii Medycznej w Lublinie.
Moczuk, E. (2004). Młodzież końca wieku. Zachowania seksualne współczesnej młodzieży w świetle badań. Rzeszów:
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Obuchowska, I., Jaczewski, A. (2002). Rozwój erotyczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Ostaszewski, K. (2005). Podstawy teoretyczne profilaktyki zachowań problemowych młodzieży. W: M. Deptuła (red.).
Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce pedagogicznej, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu
Kazimierza Wielkiego, s.112-113.
Sadovsky, R., Nusbaum, M. (2006). Sexual Health Inquiry and Support Is a Primary Care Priority. In: Journal of Sexual
Medicine, nr 3, s. 3-11.
Sęk, H. (2004). Psychologia ryzyka, zdrowie i zachowania zdrowotne w kontekście rozwoju psychoseksualnego. W: M.
Beisert (red.). Seksualność w cyklu życia człowieka. Poznań: Zakład Wydawniczy M. Domke.
Sokoluk, W. (2003). Wychowanie do życia w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwo WSIP, s.142.
Szymańska, J. (2002). Programy profilaktyczne. Podstawy współczesnej psychoprofilaktyki. Warszawa: Wydawnictwo
CMPPP.
Tessier, M. (1984). Adolescence et sexualité: les enjeux de la prévention. IN: Santé mentale au Québec, nr 9, 2, s. 64-73
Węgrzecka-Giluń, J. (2005). Zapobieganie HIV/AIDS w szkołach. W: Remedium, nr 9,11, 2005, nr 2, 5.
WHO (2001). WHO Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health. Reproductive
health/pregnancy programme. Copenhagen.




Woynarowska, B. (2005). Ryzykowne zachowania seksualne 15-latków. W: Remedium, nr 2, s.14-15.
Woynarowska, B. (2008). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN.
Zaitsev G.K, Zaitsev A.G. (2006). Promoting Sex Education for a Heathly Life. W: Russian Education and Society, vol.
48, no 7, pp 75-91.
Zieliński, A. (2006). Problem występowania i zwalczania chorób przenoszonych drogą płciową u młodzieży. W:
Materiały z konferencji – kancelaria Senatu RP: Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży. Aktualny
stan badań na świecie i w Polsce. Warszawa.
8