Ewolucja polityki pieniężnej strefy euro w czasie kryzysu finansowego
advertisement
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VI edycja, rok akademicki 2014/15 Magdalena Maślak Nr albumu: 31/2015 Ewolucja polityki pieniężnej strefy euro w czasach kryzysu finansowego Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem Dr Władysławy Jastrzębskiej Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. ………………………………… Data …………………………………………………… Podpis autora pracy 2 Streszczenie Praca podejmuje problematykę związaną z ewolucją polityki pieniężnej strefy euro w czasie kryzysu finansowego. Praca obejmuje trzy zasadnicze zagadnienia, które są ze sobą w istotny sposób powiązane. Po pierwsze nakreślono od strony teoretycznej zagadnienia związane z polityką pieniężną strefy euro, jej cele, zadania, oraz strategię EBC. Po drugie scharakteryzowano przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych ostatnich lat, uwzględniając jego przyczyny, wpływ na strefę euro. Ostatnia kwestia związana jest z przeanalizowaniem decyzji, które podejmował EBC w kolejnych latach wybuchu kryzysu finansowego, przekształcającego się w kryzys zadłużeniowy. W pracy dowiedziono, że kryzys w strefie euro był w znacznej mierze spowodowany zawirowaniami amerykańskiej gospodarki. Słowa kluczowe: < ewolucja, kryzys finansowy, strefa euro, unia bankowa, działania EBC, polityka pieniężna > TYTUŁ < The evolution of monetary policy of the euro zone in times of financial crisis> 3 WSTĘP Utworzenie strefy euro uznawano za jedno z największych osiągnięć procesu integracji europejskiej. Niestety w wyniku światowego kryzysu ekonomiczny dostrzeżono słabości tego przedsięwzięcia, głownie Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2007 roku na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych subprime, przerodził się w najpoważniejsze załamanie aktywności gospodarczej na świecie. Powstałe w ich wyniku ogromne zaburzenia w sposób gwałtowny przeniosły się z rynku instrumentów kredytowych na pozostałe segmenty rynków finansowych. Zaczął również zajmować kraje strefy euro. Wpływ kryzysu na poszczególne kraje strefy euro jest zróżnicowany. Sytuacja niektórych krajów UE np. Grecji była szczególnie trudna. Bez uzyskanie pomocy ze strony instytucji finansowych oraz Unii Europejskiej, za pośrednictwem Europejskiego Banku Centralnego, kraj ten nie byłyby w stanie spłacić swoich zobowiązań. EBC w odpowiedzi na zaistniały kryzys reaguje szybko na problemy poszczególnych krajów strefy euro. Zdecydował się nawet zastosować niestandardowe instrumenty polityki pieniężnej, które miały na celu złagodzenie problemów finansowych UE. Głównym celem pracy jest ukazanie zmian jakie nastąpiły w polityce pieniężnej strefy euro w okresie obecnego kryzysu finansowego. Zaprezentowano decyzje i działania podejmowane przez Europejski Bank Centralny w odpowiedzi na kryzys. Celem niniejszej pracy jest również przedstawienie skutków kryzysu finansowego dla krajów strefy euro. W pracy rozważa się szereg szczegółowych zagadnień związanych z głównym celem, w tym podjęto zadanie weryfikacji następujących tez badawczych: 1. destabilizacja rynku finansowego i gospodarek państw strefy euro przyczyniły się w istotny sposób do zmian w zakresie stosowanych narzędzi polityki pieniężnej, 2. kryzys zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, był głównym czynnikiem, który wpłynął silnie na zmianę działań EBC. Do realizacji wymienionych celów i weryfikacji postawionych tez zastosowano analizę danych wtórnych (różne publikacje w tym dane z EBC, Eurostatu). Czasowy zakres badań obejmuje lata od 2007 do 2013 roku, a zakres przestrzennym ograniczony jest do strefy euro. W artykule wykorzystano głównie studia literatury, opracowania i artykuły na temat kryzysu subprime i kryzysu zadłużeniowego w Stanach Zjednoczonych, publikacje dotyczące strefy euro, artykuły na temat unii bankowej oraz powszechnie dostępne dane statystyczne. Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy ma w znacznej mierze charakter definicyjny i wprowadzający. Został zatytułowany Podstawy teoretyczne polityki pieniężnej strefy euro. Uwagę skupiono na zdefiniowaniu polityki pieniężnej, następnie opisano instrumenty polityki pieniężnej EBC. Jako ostatnią kwestię omówiono strategię polityki pieniężnej EBC. Drugi rozdział został zatytułowany Specyfika obecnego kryzysu finansowego. Na początku podjęto próbę przedstawienia różnego podejścia do tematyki kryzysu. Wyjaśniono w nim specyficzne cechy kryzysu w gospodarce. Zostały przytoczone różne definicje wielu uczonych. Pokazano również w jaki sposób można dokonywać podziału kryzysu ze względu na różne czynniki. Następnie scharakteryzowano kryzys finansowy, który miał swój początek w Stanach Zjednoczonych w roku 2007 oraz próbę pokazania jego wpływu na strefę euro. 4 Ostatni rozdział zatytułowano Analiza polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach 2007-2013. Składa się z opisu trzech działań EBC w pierwszej fazie kryzysu 2007-2009. Przedsięwzięcia EBC w drugiej fazie kryzysu tj. w 2010 oraz koncepcji unii bankowej. W rozdziale skupiono uwagę na analizie danych statystycznych publikowanych przez EBC, tym samym pokazując, jak zmieniała się polityka pieniężna strefy euro. Ostatni temat związany jest z unią bankową. W części podsumowującej zawarto najważniejsze wnioski i spostrzeżenia, sformułowane pod kątem głównego celu badawczego i pomocnych tez. Wybrany problem badawczy jest interesujący i ważny, gdyż działalność EBC ma wpływ na zmiany systemu bankowego w całej strefie euro. Wyniki badawcze mogą stać się pewnym przyczynkiem do kontynuowania dalszych prac analitycznych z tego zakresu. 5 SPIS TREŚCI WSTĘP ......................................................................................................................................4 1. 2. PODSTAWY TEORETYCZNE POLITYKI PIENIĘŻNEJ STREFY EURO ..........7 1.1. Polityka pieniężna – definicja, istota, podstawowe cele .........................................7 1.2. Instrumenty polityki pieniężnej ..............................................................................8 1.3. Strategia polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego .........................10 SPECYFIKA OBECNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO .......................................12 2.1. Kryzys w świetle literatury naukowej ..................................................................12 2.2. Wpływ kryzysu finansowego w USA na funkcjonowanie strefy euro .................13 3. ANALIZA POLITYKI PIENIĘŻNEJ EUROPEJSKIEGO BANKU CENTRALNEGO W LATACH 2007-2013 ..........................................................................16 3.1. Działania EBC w pierwszej fazie kryzysu ............................................................16 3.2. Działania EBC w drugiej fazie kryzysu ................................................................20 3.3. Koncepcja unii bankowej......................................................................................25 PODSUMOWANIE ................................................................................................................29 BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................................31 SPIS TABEL ...........................................................................................................................33 SPIS WYKRESÓW ................................................................................................................33 6 1. Podstawy teoretyczne polityki pieniężnej strefy euro 1.1. Polityka pieniężna – definicja, istota, podstawowe cele Rozpoczynając rozważania dotyczące ewolucji polityki pieniężnej strefy euro w czasie kryzysu finansowego, nie można pominąć istoty podejmowanych zagadnień. W wielu publikacjach naukowych można spotkać się z zamiennym używaniem tego terminu, jako „polityką monetarną”. Literatura przedmiotu definiuje politykę pieniężną, jako działalność banku centralnego, która jest prowadzona w imieniu państwa, jako dokonanie wyborów, celów pieniężnych, makroekonomicznych, oraz ich realizacji poprzez regulację podaży pieniądza, jak i popytu na pieniądz przy pomocy odpowiednich instrumentów1. Z kolei A. Nowak-Far politykę pieniężną określa, jako „działania polegające na sterowaniu przez odpowiednie instytucje ją prowadzącą (głownie bank centralny), płynnością pieniądza w gospodarce poprzez bezpośrednie lub pośrednie oddziaływanie na wielkość działalności kredytowej instytucji kredytowych po to, aby osiągnąć wybrane pieniężne cele makroekonomiczne”2. M. Proczek w raporcie opublikowanym przez NBP politykę monetarną dzieli na pieniężną i kursową. Związana jest ona z wyborem celów makroekonomicznych oraz realizacją ich za pomocą podaży pieniądza i popytu na pieniądz. Natomiast polityka kursowa polega na stworzeniu warunków do modelowania w długim okresie kursu oscylującego wokół kursu równowagi, określonych zmianami wielkości makroekonomicznych3. Realizacja polityki kursowej odbywa się za pośrednictwem4: interwencji banku centralnego na rynku walutowym, wyborze mechanizmów kursowych, wyborze denominatora oraz sposobu określania kursu walutowego. W każdej przytoczonej definicji zwraca się uwagę na dwa zasadnicze problemy. Pierwszy związany jest z przedmiotem zainteresowania polityki monetarnej, który wyraźnie eksponuje zagadnienie pieniądza, zwłaszcza kontrolowanie jego podaży. Druga kwestia odnosi się do określenia odpowiednich celów którymi są cele makroekonomiczne. Polityka pieniężna strefy euro jest prowadzona na szczeblu wspólnotowym. Oznacza to, że państwa, które przyjęły euro tym samym zdecydowały się powierzyć kompetencje w zakresie kreowania polityki pieniężnej, jak i wpływania przy jej pomocy na inflację instytucjom unijnym5. Za prowadzenie polityki pieniężnej w strefie euro odpowiada Europejski Bank Centralny. Jest on główną a zarazem najważniejszą władzą monetarną, która realizuje jednolitą politykę pieniężną w strefie euro od 1 stycznia 1999 roku6. EBC, jak i banki centralne państw Unii Europejskiej, w których funkcjonuje wspólna waluta euro, nazywane są Przybylska - Kapuścińska W., 2008: Istota i cele polityki pieniężnej, [w:] Współczesna polityka pieniężna, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa. 2 Nowak – Far A., 2011: Unia gospodarcza i walutowa w Europie, Tom XII, Wydanie 1, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa, s. XII-122. 3 Proczek M., 2008: Europejska integracja monetarna od A do Z, „Bank i Kredyty NBP” nr 6, s. 3-31. 4 Bilski J., 2006: Międzynarodowy system walutowy. Kierunki ewolucji, PWE, Warszawa, s.83. 5 Skrzypczyńska J., 2012: Koordynacja polityki fiskalnej i pieniężnej strefy euro w obliczy kryzysu finansowego, „Rocznik Integracji Europejskiej” nr 6, s. 289-299. 6 Baka W., 2001: Eurosystem – kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej, „Prawo Bankowe”, nr 2, s. 29–35. 1 7 Eurosystemem strefy euro, lub Eurolandem7. Polityka pieniężna w ramach Eurosystemu opiera się na poniższych zasadach8: efektywności operacyjnej, która oznacza zdolność do skrupulatnego i natychmiastowego oddziaływania na krótkoterminowe stopy procentowe rynku pieniężnego, jednakowego traktowania każdej instytucji kredytowej strefy euro, nie sugerując się ich wielkością i lokalizacją, dekoncentracji kierowanej polityki pieniężnej, w którym Europejski Bank Centralny staje się koordynatorem, a krajowe banki centralne wykonawcami, prostoty, transparentności, kontynuacji, bezpieczeństwa, efektywności kosztowej, odnoszących się do społecznego zrozumienia oraz zaakceptowania zadań w zakresie polityki pieniężnej. Podstawowy cel Eurosystemu zapisany jest w art. 105 ust. 1 Traktatu: „Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych [...] jest utrzymanie stabilności cen”. Towarzyszy temu obowiązek wspierania, bez szkody dla zrealizowania celu głównego, ogólnej polityki gospodarczej wspólnoty, głownie w zagwarantowaniu wzrostu gospodarczego i ograniczenia bezrobocia9. Po za głównymi celami polityki pieniężnej, można znaleźć również inne jej cele. Według F. Mishkin należy zwrócić uwagę na piec dodatkowych celów, wśród których możemy zaliczyć: wysoki poziom zatrudnienia,, wzrost gospodarczy, stabilność stóp procentowych, stabilność rynków finansowych oraz stabilność rynków walutowych 10. 1.2. Instrumenty polityki pieniężnej Bank centralny dąży do realizacji celów poprzez wpływ na popyt wewnętrzny, korzystając z odpowiednich instrumentów polityki pieniężnej11. Wśród nich wyróżniamy dwa główne rodzaje: instrumenty kontroli administracyjnej zwane pośrednimi oraz instrumenty rynkowe inaczej pośrednie. Instrumenty administracyjne wyróżniają się dużym poziomem skuteczności. Stosuje się je głownie w sytuacji niskiego poziomu rozwoju rynków finansowych, jak i podczas silnych zaburzeń finansowych, gdy korzystanie z instrumentów pośrednich jest niemożliwe12. Instrumenty bezpośrednie pomimo wielu zalet nie zawsze są akceptowane przez banki centralne. Dzieje się tak, gdyż ich administracyjny charakter przyczynia się do ograniczeń konkurencji na rynku, co w rezultacie oznacza spadek efektywności, oraz zwiększenie kosztów usług finansowych13. Proczek M., 2008: Europejska integracja monetarna od A do Z, „Bank i Kredyty NBP” nr 6, s. 3-31 Kochaniak K. 2012: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011, nr 3(31), s. 6386. 9 Wierzba R., 2009: Euro-dziesięć lat funkcjonowania, [w:] Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa, s.260 10 Mishkin F.S, 2001: Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 11 Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna w unii walutowe, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P. Kowalewskie, G. Tchorka, J. Górski, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s.91. 12 Tamże, s.91. 13 Tamże, s.91. 7 8 8 Wśród instrumentów pośrednich można wyróżnić cztery zasadnicze grupy, do których zaliczmy: operacje otwartego rynku, rezerwy obowiązkowe, operacje kredytowo-depozytowe, inne instrumenty kontroli pieniężnej14. Operacje otwartego rynku są znaczące podczas sterowania stopami procentowymi, zarządzaniem płynnością na rynku, jak i sygnalizowaniem nastawienia polityki pieniężnej15. Instrument ten polega na nabywaniu lub sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny na własny rachunek16. Kontrahentami mogą być tutaj podmioty, które bank centralny zakwalifikuje do tych transakcji i które wyrażą chęć zawarcia z nim proponowaną transakcję17. Eurosystem ma do dyspozycji pięć rodzajów instrumentów otwartego rynku18: transakcje odwracalne (transakcje repo), transakcje bezwarunkowe (transakcje outright), emisję certyfikatów dłużnych EBC, swapy walutowe, przyjmowanie depozytów terminowych. Operacje otwartego rynku przeprowadzane są z inicjatywny Europejskiego Banku Centralnego. Biorąc pod uwagę cele, regularność oraz procedury w Eurosystemie operacje otwartego rynku dzielone są na zasadnicze kategorie19: podstawowe operacje refinansujące, dłuższe operacje refinansujące, operacje dostrajające, operacje strukturalne. Rezerwy obowiązkowe definiuje się je, jako odsetek bilansowych, zwrotnych zobowiązań sektora finansowego, ustalany przez bank centralny, odprowadzanych oraz utrzymywanych jako depozyt w banku centralnym lub innych aktywów20. System rezerw obowiązkowych obejmuje swoim zasięgiem instytucje kredytowe w strefie euro. Jego głównym celem jest stabilizacja stóp procentowych na rynku pieniężnym 21. Rezerwy obowiązkowe w przeciwieństwie do operacji otwartego rynku nie są dobrowolnymi instrumentami polityki pieniężnej22. Przepis art. 19 statutu ESBC i EBC przewiduje, iż EBC „ma prawo żądać od instytucji kredytowych ustanowionych w państwach członkowskich utrzymywanie obowiązkowych rezerw na rachunkach EBC i krajowych banków centralnych”. Operacje kredytowo-depozytowe stanowią osobną grupę instrumentów polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego. Operacje te mają dwie postacie, refinansową Nowak – Far A. 2011: Unia gospodarcza i walutowa w Europie, Tom XII, Wydanie 1, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa, s. XII-132. 15 Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur polityki pieniężnej Eurosystemu, Realizacja polityki pieniężnej w Strefie Euro, Europejski Bank Centralny, 2012. http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/gendoc201109pl.pdf?bdf6db8ca103e1cd7c51ba7deaf1248b 16 Nowak – Far A., 2011: Unia gospodarcza…s. XII-134. 17 Tamże, s. XII-134. 18 Dokumentacja ogólna, 2012. http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/gendoc201109pl.pdf?bdf6db8ca103e1cd7c51ba7deaf1248b 19 EBC, 2006: Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro, Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur Eurosystemu, wrzesień, Frankfurt, s. 9-10. 20 Cendal M. 2008: Instrumenty polityki pieniężnej, [w:] Współczesna polityka pieniężna, red. W. PrzybylskaKapuścińska, Difin, Warszawa. 21 Dokumentacja ogólna, 2012. http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/gendoc201109pl.pdf?bdf6db8ca103e1cd7c51ba7deaf1248b 22 Gronkiewicz – Waltz H., 2011: Europejska Unia gospodarcza i Walutowa, Wydanie 2, LexisNexis, Warszawa, s. 187. 14 9 i depozytową23. Do zadań operacji kredytowo-depozytowych zaliczamy regulację śróddziennej płynności w systemie bankowym, sygnalizowanie ogólnych kierunków polityki pieniężnej, kształtowanie poziomu śróddziennych stóp procentowych24. Polegają one na umożliwieniu bankom komercyjnym zaciąganie kredytu lub złożenie depozytów w banku centralnym (transakcje krótkookresowe, jednodniowe)25. Różnią się od operacji otwartego rynku tym, że aktywną stroną są tutaj banki komercyjne, które mogą zawierać transakcje kredytowo-depozytowe z bankiem centralnym na zasadach określonych przez tą instytucję26. Zgodnie z artykułem 20 statutu Europejski Bank Centralny ma zezwolenie na użycie innych instrumentów polityki pieniężnej niż wymienione do tej pory. Rada Prezesów dostaje możliwość wykorzystanie tych instrumentów w sytuacji, gdy powyższe środki kontroli pieniężnej zostaną wyczerpane27. 1.3. Strategia polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego Zanim została wprowadzona Unia Gospodarcza i Walutowa w państwach Unii Europejskiej funkcjonowały trzy różne strategie polityki pieniężnej28: strategia agregatu podaży pieniądza, bezpośredniego, strategia celu inflacyjnego, strategia zorientowana, strategia stabilności kursu walutowego. W Traktacie z Maastricht wyznaczone cele EBC, które są realizowane zgodnie z opracowaną dla niego strategią polityki pieniężnej EBC. W skład której wchodzą dwa elementy29: ilościowa definicja celu podstawowego (stabilności cen), ramowy zakres informacji i analiz, które należy uwzględniać przez Radę Prezesów EBC podczas podejmowania perspektywicznych decyzji w zakresie polityki pieniężnej. Przyjęta w 1998 roku definicja stabilności cen oznacza „roczny wzrost zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych dla strefy euro o mniej niż 2 %, przy utrzymaniu stabilności cen w średnim okresie”30. Definicja ta została zmodyfikowana w 2003 roku, według której celem EBC jest utrzymanie stabilności inflacji (HCIP) poniżej 2 %, ale blisko tego poziomu. EBC konstruując obecną strategię uwzględnił bezpośredni cel inflacyjny i cel agregatu pieniężnego. Elementy te stworzyły tzw. „filary”, dzięki którym Rada Zarządzająca EBC podejmuje odpowiednie decyzje w prowadzeniu polityki pieniężnej31. Biorąc pod uwagę strukturę dwu-filarową wyróżnia się analizę ekonomiczną oraz analizę monetarną. Ich głównym celem jest ocena ryzyka destabilizacji cen32. Decyzje podejmowane w obrębie Nowak – Far A., 2011: Unia gospodarcza…s. XII-138. Tamże, s. XII-138. 25 Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna…s.93. 26 Tamże, s.93. 27 Gronkiewicz – Waltz H., 2011: Europejska Unia…s. 189-190. 28 Przybylska-Kapuścińska W., 2002: Polityka pieniężna…s.30. 29 Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna… s. 99. 30 Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna…s. 63-86. 31 Przybylska-Kapuścińska W., 2002: Polityka pieniężna…s.30. 32 Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna…s. 63-86. 23 24 10 polityki pieniężnej są dokładną weryfikacją informacji, które uzyskujmy podczas analizy obu filarów. Analiza monetarna koncentruje uwagę na długoterminowych powiązaniach podaży pieniądza i poziomu cen33. EBC w roku 1998 wyznaczył wartość referencyjną dla rocznej stopy wzrostu agregatu pieniężnego M3, który wynosi 4,5 %, z powodu związku między nim a poziomem inflacji34. Ważne jest zwrócenie uwagi, że wartość referencyjna nie stanowi celu polityki pieniężnej, jest wyłącznie punktem odniesienia podczas analizy informacji zmian podaży pieniądza w strefie euro35. W sytuacji przekroczenia wyznaczonego poziomu oznacza zagrożenie realizacji celu polityki pieniężnej. Analiza ekonomiczna (makroekonomiczna), dotyczy rozpoznania zagrożenia dla stabilności cen w krótkim i średnim czasie biorąc pod uwagę zmiany zachodzące w popycie i podaży na rynku dóbr i usług36. W ramach tej analizy uwzględnia się wszelkie elementy, które maja wpływ na dynamikę aktywności realnej jak i oddziaływanie na kształtowanie się cen (potencjalne zmiany popytu na dobra i usługi, ich podaż, płace i sytuacja na rynku pracy, ceny surowcowe, pozostałe czynniki determinujące koszty, zmiany polityki fiskalnej w krajach członkowskich, kursy walut etc.)37. ECB, The supply of money – bank behavior and the implications for monetary analysis, „ECB Monthly Bulletin” październik 2011 r. 34 Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna…s. 63-86 35 Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna…s. 101. 36 Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna…s. 63-86. 37 Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna…s.102. 33 11 2. Specyfika obecnego kryzysu finansowego 2.1. Kryzys w świetle literatury naukowej W szerokim zakresie kryzys finansowy dotyczy załamania gospodarczego, spowodowanego podejmowaniem nieodpowiednich decyzji władz monetarnych, rządów, nieumiejętnymi działaniami spekulantów, recesją dotyczącą przebiegu cyklu koniunkturalnego38. Zatem kryzys można zdefiniować jako załamanie koniunktury, w wyniku którego następuje spadek produkcji oraz zmniejszenie tempa wzrostu gospodarczego39. Można go również określić jako nagłą zmianą, załamanie, powstałe na rynku finansowym, z powodu braku płynności oraz niewypłacalności podmiotów biorących udział w tym rynku 40. Według teorii cykli koniunkturalnych, żaden wzrost gospodarczy nie trwa nieskończenie, lecz kończy się wystąpieniem recesji w gospodarce. Wśród współczesnych teorii ekonomicznych wyjaśniających zjawisko cykli koniunkturalnych, wyróżniamy teorię monetarystyczną oraz teorię realnego cyklu koniunkturalnego. Pierwsza teoria została stworzona przez Miltona Fredmana. Teoria zakładała „prymat czynników pieniężnych w kształtowaniu się dynamiki rozwoju w gospodarce”41. Z kolei teoria realnego cyklu koniunkturalnego została opracowana przez F.E Kydlanda i E.C Prescotta. Autorzy pomijają czynniki monetarne skupiając swoją uwagę na realnych elementach w gospodarce 42. Według wyżej wspomnianych teorii, recesja oraz ożywienie gospodarze powstają w wyniku dokonywanych wyborów przez podmioty gospodarcze43. Teoria szkoły austriackiej zbudowała swoją teorię cykli koniunkturalnych. Według niej są one kształtowane przez banki centralne, które emitują pieniądz fiducjarny powodując nieprawdziwy ruch na rynkach kapitałowych44. Aneta Hryckiewicz - Gontarczyk dokonuje szerokiego przeglądu pojęcia kryzysu finansowego w dorobku literatury ekonomicznej. Często wykorzystywanym modelem jest model Minsky’ego. Ponadto prezentuje definicję Kindlebergera i Minsky, według których kryzys finansowy wychodzi poza definicje monetarystów i dotyczy sytuacji w sektorze finansowym a nie tylko sektora bankowego45. Według powyższych założeń, przyczyn wrażliwości obecnego systemu finansowego można doszukać się w poniższych czynnikach46: Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., red. 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu Sp. z.o.o., Warszawa, 239-240. Chrabonszczewska W., 2005: Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa, s. 315. 40 Miklaszewski S., 2003: red. Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa, s.99 41 Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji finansowych na koniunkturę gospodarczą-analiza światowego kryzysu gospodarczego 2007-2010, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Praca podyplomowa pod kierunkiem prof. UE dr. hab. Jacka Pietruchy Katowice, s.19. 42 K. Piech i K. Marczak, Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii, http://www.ue.katowice.pl/images/user/File/katedra_ekonomii/Piech%20K.,%20Marczak%20K._Cykle%20koni unkturalne_ujecie%20historyczne%20i%20przeglad%20glownych%20teorii.pdf 43 Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji…s.19. 44 J. Cholewiński, Austriacka teoria cyklu koniunkturalnego, http://mises.pl/wp-content/uploads/2007/05/austriacka-teoria-cyklu-koniunkturalnego.pdf 45 Hryckiewicz-Gontarczyk A., 2014: Anatomia kryzysów bankowych, poltext, Warszawa, s. 24. 46 Nawrot W., 2009: Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, CeDeWu, Warszawa, s. 12-14. 38 39 12 przekształceniu struktury finansowania ( z wewnętrznej na zewnętrze pozyskiwanie na rynku finansowym), przekształceniu struktury zobowiązań (zwiększenie finansowania krótkookresowego długoterminowych inwestycji), spłacie zobowiązań podporządkowanych zdolności do zaciągania nowych zadłużeń, gwałtownej rozbudowie segmentu nowoczesnych instrumentów finansowania, przemianach w obrębie koncepcji regulowania rynku finansowego, zwiększeniu skłonności do ryzyka ukazywanego przez instytucje finansowe. Aneta Hryckiewicz - Gontarczyk wskazuje, że monetaryści w celu wyjaśnienia kryzysu finansowego posłużyli się kryzysem bankowym. Działanie to wyjaśnia związek kryzysu finansowego ze zjawiskiem paniki w sektorze bankowym47. Według ich panika bankowa powoduje zakłócenia w podaży pieniądza, prowadząc do obniżenia się aktywności gospodarczej. Monetaryści twierdzili, iż panika bankowa powoduje odpływ kapitału z sektora bankowego48. Istotne jest zwrócenie uwagi iż przedstawiciele tej teorii uważali, że wyłącznie panika bankowa powoduje powstanie kryzysów finansowych. 2.2. Wpływ kryzysu finansowego w USA na funkcjonowanie strefy euro Kryzys finansowy, który rozpoczynają się w 2007 roku na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych, spowodował zaburzenia oraz niepewność w całym systemie finansowym49. Nazwa kryzysu subprime pochodzi od klientów (tzw. subprime), którzy mieli niższą zdolność kredytową50. Głównym czynnikiem, który odpowiada za wybuch kryzysu finansowego była nadmierna skłonność do ryzyka. Dotyczyła ona obniżenia stóp procentowych FED oraz chęci maksymalizacji zysków przez inwestorów51. Stopy procentowe utrzymujące się na bardzo niskim poziomie w USA od roku 2001 skłoniły bardzo dużą liczbę podmiotów gospodarczych do zaciągania kredytów w celu zakupu nowych mieszkań. Załamanie się na rynku nieruchomości oraz niewypłacalność kredytobiorców przyczyniły się do powstania problemów finansowych sektora bankowego. Przed 2007 roku zaciąganie kredytów hipotecznych było bardzo popularne z powodu bardzo niskich stóp procentowych, które gwałtownie podnosiły się po skończeniu okresu początkowego, czyniąc je atrakcyjnymi dla kredytobiorców ustanawiających nową hipotekę52. Cała powyżej opisana sytuacja doprowadziła do sekurytyzacji kredytów hipotecznych, czyli „przenoszenia odpowiedzialności ryzyka kredytowego ze strony kredytodawców na stronę inwestorów”. W roku 2007 nastąpiło, załamanie się amerykańskiego rynku nieruchomości mieszkaniowych. Wzrastające stopy procentowe w USA wraz ze spadkiem cen 47 Hryckiewicz-Gontarczyk A., 2014: Anatomia...s. 23. Tamże…, s. 23. 49 Fin-Focus, DG. ds. Rynku Wewnętrznego i Usług Biuletyn o usługach finansowych, czerwiec, 2008 – Nr 5 http://ec.europa.eu/internal_market/finservices-retail/docs/finfocus/finfocus5/finfocus5_pl.pdf 50 Matusewicz M., 2012: Strefa euro a globalny kryzys finansowy XXI wieku, „Studia BAS” nr 3, s. 9-28 51 Prosser B., Globalny kryzys finansowy, „FIN-FOCUS” 2008, nr 5. 52 Firlej K. A., 2011: Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, nr. 4, s. 179-191. 48 13 nieruchomości mieszkaniowych. Spowodowały, że olbrzymia grupa osób, które zaciągnęły kredyty nie były w stanie ich spłacić. W drugiej połowie 2007 roku nastąpiło pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku kredytów hipotecznych, w skutek niego banki poniosły olbrzymie straty grożące bankructwem53. Koniec roku 2007 był bardzo trudny dla gospodarki amerykańskiej, gdyż kilkadziesiąt instytucji finansowych zaczęło ogłaszać swoją niewypłacalność. Sytuacja ta zmusiła FED do gwałtownej obniżki stóp procentowych do poziomu 2%, oraz udzielenia pożyczek bankom łącznie na kwotę 41 mld USD54. Najgorsza sytuacja miała miejsce w 2008 roku, kiedy to jeden z największych amerykańskich banków hipotecznych Bear Stearns znalazł się w poważnych kłopotach. Pomocy udzielił mu amerykański rząd. W tym samym roku wiele instytucji finansowych zaczęło ujawniać swoje kłopoty niewypłacalności. Pomoc rządu otrzymali między innymi Bank Inwestycji Merill Lynch (poprzez ułatwienie przejęcia go przez Bank of America) oraz firma ubezpieczeniowa American International Group55. Udzielanie pomocy instytucjom finansowym zaczęło wzbudzać ogromne protesty wśród społeczeństwa, ponieważ wykorzystywano w tym celu pieniądze podatników. Sytuacja ta doprowadziła do zachwiania się światowych rynków finansowych. Kryzys przeniósł się do realnej gospodarki, doprowadzając do wystąpienia niedoboru płynności oraz deficytu zaufania między podmiotami gospodarczymi w całym świecie56. Załamanie będące przyczyną wadliwego działania rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych, można zaliczyć do największego tego typu zjawiska ekonomicznego od bardzo dawna57. Powołując się na raport Banku Rozrachunków Międzynarodowych można wyróżnić kilka czynników makroekonomicznych, które przyczyniły się do wybuchu kryzysu. Jako pierwszy czynnik postrzega się globalną nierównowagę ujawniającą się w trwałych, dużych deficytach i nadwyżkach (zależne od kraju) na rachunkach obrotów bieżących. Kolejny związany był z długim okresem niskiego poziomu realnych stóp procentowych, głownie na terenie USA, które były spowodowane obawą przed deflacją. Ostatni związany był z niskim poziomem stopy oszczędności w krajach rozwiniętych, która została spowodowana przez zaniżone stopy procentowe banków centralnych 58. Wpływ kryzysu finansowego na sytuację poszczególnych krajów Unii Europejskiej jest bardzo zróżnicowany. Wśród ekonomistów niemieckich króluje przekonanie, że przyczyną powstania kryzysu zadłużenia państw strefy euro, był wybuch globalnego kryzysu finansowego w USA59. Istnieje również inny pogląd, iż kryzys strefy euro może być spowodowany błędną konstrukcją UGW oraz samej waluty euro, jako głównej przyczyny Rymarczyk J., 2010: Globalny kryzys finansowy, [w:] Między kryzysem a współ- pracą gospodarczą, red. M. Lasoń, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków, s. 17–19. 54 Firlej K. A., 2011: Źródła i przebieg…179-191. 55 Płowiec U., 2009: Kilka refleksji o przyczynach i możliwych skutkach światowego kryzysu finansowo gospodarczego, „Studia ekonomiczne” nr. 3-4(LXII-LXIII), s. 177-190. 56 Hołubowicz Ł., 2011: Monetarne i prawne przyczyny światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2009, „Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku” nr. 9, s. 101-120. 57 Hołubowicz Ł., 2011: Monetarne i…s. 101-120. 58 79. Roczny raport Banku Rozrachunków Międzynarodowych z 29 czerwca 2009 roku, www.bis.org/publ/arpdf/ar2009e. 59 Wittmann W., 2011: Super-Krise. Die Weltwirtschaftsblase platzt, 62-69. 53 14 kryzysu zadłużeniowego strefy euro po 2009 roku60. Uwaga jednak zostanie skupiona wyłącznie na wpływie kryzysu finansowego mającego miejsce w Stanach Zjednoczonych w 2007 roku, który w istotny sposób przyczynił się do problemów państw UE. Jako jedną z głównych przyczyn kryzysu był brak odpowiedniej dyscypliny finansów publicznych oraz nie stosowanie przez Komisję Europejską sankcji wobec krajów nie przestrzegających tej dyscypliny61. Tendencje te pogłębiły w znaczący sposób kryzys strefy euro przez62: zmuszenie przez światowy kryzys finansowo-gospodarczy zwiększenia wydatków rządów państw w celu ratowania banków ( w RFN w okresie 2008-2009 przeznaczono 480 mld euro), przyczyniając się do zburzenia stabilności finansowej, prowadząc do bankructwa wielu banków europejskich, ujawnienie się w strefie euro nierówności deficytów w bilansie płatniczym, przyczyniło się do wzrostu zadłużenia zagranicznego krajów PIIGS, zastosowanie restrykcyjnych programów oszczędnościowych w poszczególnych krajach strefy euro - głownie w Grecji, Portugalii, Irlandii, doprowadzając do zaistnienia w tych krajach recesji przy wysokim poziomie zadłużenia. Podobna sytuacja miała miejsce w Hiszpanii, Włoszech, Francji. Przełom roku 2009/2010 był okresem ukształtowania się kryzysu strefy euro, który stwarzał istotne problemy dla krajów strefy euro, jak również w spójności i funkcjonowaniu UE63. 60 Cziomer E., 2013: Rola Niemiec w kryzysie strefy euro po 2009 roku, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp.z.o.o.-Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków, s. 62. 61 Czykier-Wierzba D., 2012: Ekonomiczne i społeczne skutki kryzysu w krajach członkowskich unii Europejskiej w sposoby ich ograniczania, „Zarządzanie i Finanse” nr. 2/1, s. 5-29. 62 Cziomer E., 2013: Rola Niemiec…s. 69. 63 Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy strefy euro, „Optimum. Studia Ekonomiczne” nr. 4, s. 125-132. 15 3. Analiza polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach 2007-2013 3.1. Działania EBC w pierwszej fazie kryzysu Od roku 1999, to jest od powstania EU polityka pieniężna prowadzona jest przez Europejski Bank Centralny oraz banki centralne krajów, które nie zależą do strefy euro64. W rozdziale tym zostanie ukazana realizacja polityki EBC w czasie kryzysu finansowego w latach 2007-2009. Rysunek 1. Dostarczanie płynności przez Eurosystem za pomocą podstawowych (MRO) oraz dłuższych (LTRO) operacji refinansujących, 2007–2009 (mld euro) Źródło: EBC (http://sdw.ecb.europa.eu/) Wybuch paniki na rynku międzybankowym w USA w roku 2007, doprowadził do zaprzestania na nim działalności pożyczkowej prowadząc do zamrożenia międzynarodowego rynku finansowania hurtowego65. Większość banków strefy euro finansowała się na tym rynku, dlatego też EBC podjął natychmiastowe działania66: 9 sierpnia 2007 roku – zwiększył przy pomocy dodatkowej operacji otwartego rynku rozmiary płynności na międzybankowym rynku pieniężnym unii monetarnej o 94,8 mld euro. (operacja dostrajająca typu overnight), W kolejnych miesiącach – kontynuował działalność wprowadzając podstawowe (MRO) i dłużne (LTRO) operacje refinansujące, zmieniając stopniowo proporcje w ich wykorzystaniu (rys. 2), W grudniu 2007 roku – uruchomił w porozumieniu z Fed-em linię swapową, dzięki której udostępniał płynność w dolarach USA, W kwietniu 2008 roku – wprowadził zasilające operacje otwartego rynku LTRO o sześciomiesięcznych terminach zapadalności (nowe instrumenty EBC). Polański Z., 2014: Pierwsza faza kryzysu w unii Europejskiej lata 2007-2009, [w:] Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. P. Albiński, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s. 62. 65 Tamże, s. 72. 66 Tamże, s. 72. 64 16 Rysunek 2. Inflacja w strefie euro (HICP, metoda „rok‑do‑roku”) i czynniki bezpośrednio ją kształtujące, 2007–2009 (w % i punktach procentowych) Źródło: EBC (http://sdw.ecb.europa.eu/) Początkiem roku 2008 , w wyniku wysokich podwyżek cen surowców, inflacja uległa znacznej podwyżce. Średni poziom inflacji HICP w 2008 roku wynosił 3,3 %. Do tego zjawiska najbardziej przyczynił się wzrost cen energii oraz pozostałych surowców oraz żywności (tab. 6). Poziom HCPI osiągnął najwyższy poziom w roku 2008 w czerwcu i lipcu, oscylując na poziomie 4 %, a tym samym przekraczając ustalony przez EBC próg inflacyjny (rys. 3). Tabela 1. Zmiany cen składowych wskaźników HICP w latach 2007-2009 (średnioroczne zmiany procentowe) HICP Energia Żywność nieprzetworzona Żywność przetworzona Dobra przetworzone nie energetyczne Usługi 2007 2.1 2.6 3.0 2.8 1.0 2.5 2008 3.3 10.3 3.5 6.1 0.8 2.6 2009 0.3 -9.1 0.2 1.1 0.6 1.0 Źródło: Twarowska K., 2011: Realizacja celu inflacyjnego w polityce pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach 2008-2010, [w:] Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach 2008-2010. Skutki kryzysu i słabości zarządzania, red. B. Muchy - Leszko, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 145. W wyniku utrzymywania się zagrożenia inflacyjnego, Rada Zarządzająca podjęła decyzje o podniesieniu stóp procentowych mające miejsce w czerwcu 2007 roku, jak i w lipcu 2008, dając łącznie 50 punktów bazowych67 (tab.1). EBC sformułował metody stabilizowania rynku finansowego, różniące się od metod Fed. Jurkowska-Zeidler A., Rola Europejskiego Banku Centralnego w zapewnieniu bezpieczeństwa jednolitego rynku finansowego Unii Europejskiej [w:] P. Karpuś, J. Węcławski red. Rynek, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, Nr 548, Ekonomiczne problemy usług Nr 38, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s. 18. 67 17 Tabela 2. Zmiany stóp procentowych EBC w latach 2007-2009 Obowiązuje od: Oprocentowanie depozytów Stopa procentowa Zmiana* (%) 2.75 0.25 3.00 0.25 Stopa głównych operacji refinansowych Stopa procentowa Zmiana* (%) 3.75 0.25 4.00 0.25 Oprocentowanie kredytów Stopa procentowa Zmiana* (%) 4.75 0.25 5.00 0.25 2007 14 marca 13 czerwca 2008 9 lipca 8 października 15 października 12 listopada 10 grudnia 3.25 2.75 3.25 2.75 2.00 0.25 -0.50 -0.50 -0.50 -0.75 4.25 4.25 3.75 3.25 2.50 0.25 0.00 -0.50 -0.5-0.75 5.25 4.75 3.75 3.75 3.00 0.25 -0.50 -0.50 -0.50 -0.75 2009 21 stycznia 11 marca 8 kwietnia 13 maja 1.00 0.50 0.25 0.25 -0.50 -0.50 -0.25 0.00 2.99 1.50 1.25 1.00 -0.50 -0.50 -0.25 -0.25 3.00 2.50 2.25 1.75 0.00 -0.5-0.25 -0.50 *Zmiany stóp procentowych w punktach procentowych. Źródło: ECB, Statistics Pocket Book, s.26 Kolejne działania jakie podjął Europejski Bank Centralny miały miejsce w październiku 2008. Wówczas EBC zdecydował się na niestandardowe działania, których celem było ograniczenie wahań stopy procentowej typu overnight. Standardowe instrumenty EBC były nieskuteczne. Podjęto rozwiązania o charakterze interwencyjnym, wśród których były68: Enhanced credit suport – pakiet instrumentów, mających na celu zwiększenie płynności banków, jak i usprawniających działanie rynków pieniężnych; Securities Markets Programme- program stabilizujący wtórne rynki dłużne papierów wartościowych; Enhanced credit support tworzyły narzędzia skierowane na banki, prowadząc do poprawy dostępności kredytów dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Pakiet ten obejmował pięć różnych zakresów usprawnień69: 1. Zwiększenie terminu zapadalności długoterminowych operacji otwartego rynku LTRO 28 z 3 do 6 a w końcu do 12 miesięcy, w celu zmniejszenia niepewności banków co do dostępności kredytów na długie terminy oraz umożliwienie utrzymania stopy procentowej na jak najniższym poziomie. Prowadziło to do zredukowania nie dopasowań terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów, jak i kontynuacji akcji kredytowej na rzecz klientów. Zaczęto dostrzegać nadmiar płynności w bankach, które lokowano w formie depozytów w krajowych bankach centralnych. 2. Wprowadzenie stałej stopy procentowej dla każdych operacji refinansujących, prowadząc tym samym do nieograniczonego dostępu przez banki do płynności po koszcie równym stopie refinansowej EBC. Procedura ta zakładała pełny przydział środków, prowadząc do zwiększenia skuteczności polityki pieniężnej w warunkach niefunkcjonującego rynku międzybankowego. 3. Poszerzenie listy zabezpieczeń akceptowanych w operacjach otwartego rynku. Wartość nominalna wzrosła do poziomu 130 % PKB strefy euro. Nastąpiło zwiększenie Kochaniak K., 2012: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011, nr 3(31), s. 63-86. 69 Tamże, s. 63-86. 68 18 znaczenia prywatnym papierom wartościowym. Powyższe rozwiązanie miało na celu złagodzenie zapotrzebowania banków na płynności w obliczu kryzysu zaufania na rynku międzybankowym. 4. Zabezpieczenie płynności instytucji kredytowych w walutach obcych, dzięki zawieraniu przez EBC umów walutowych. 5. Wprowadzenie CBPP - Covered Bonds Purchase Programme – bezwarunkowy, bezpośredni zakup na rynku pierwotnym i wtórnym obligacji banków wyemitowanych na okres dłuższy niż operacje refinansowe. Celem było pobudzenie rynku dłużnych papierów wartościowych oraz utrzymanie podaży kredytów na rzecz sektora niefinansowego na niezmiennym poziomie. Program CBPP jest uzupełnieniem wszystkich wyżej opisanych działań. Z rys. 4 wynika, że działania EBC w stosunku do innych głównych banków centralnych, było opóżnione. EBC czekał aby obniżyć swoje stopy procentowe, pozwalając nawet do ich podwyższenia. Takie działania świadczą o tym, że EBC w pierwszej fazie kryzysu zrealizował przede wszystkim politykę inflacyjną unii. Analizując literaturę przedmiotu można doszukać się stwierdzenia, iż polityka pieniężna była wówczas prowadzona dwutorowo. A więc EBC uniezależnił poprzez dysponowanie instrumentarium, wielkość operacji otwartego rynku skierowanych na dostarczanie płynności sektora bankowego od polityki stopy procentowej70. Rysunek 3. Podstawowe stopy procentowe wybranych banków centralnych świata, Źródło: Polański Z., 2014: Pierwsza faza kryzysu w unii Europejskiej lata 2007-2009, [w:] Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. P. Albiński, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s. 73. Bankructwo amerykańskiego banku inwestycyjnego Lehman Brothers w dniu 15 września 2008 roku prowadząc do fatalnych skutków w tym tendencji recesyjnych, spowodowało, że EBC podjął działania zdecydowanej polityki antykryzysowej. Działanie to było czymś zupełnie nowym dla EBC, ponieważ do tej pory skupiał się na polityce antyinflacyjnej. Dzięki temu inflacja w strefie euro w końcu zaczęła ulegać spadkowi (rys.5). 70 Polański Z., 2014: Pierwsza faza…s. 74. 19 Rysunek 4. Stopy procentowe EBC a stopy międzybankowego rynku pieniężnego 2007-2009 (%) Źródło: EBC (http://sdw.ecb.europa.eu/) EBC po raz pierwszy od momentu zaistnienia kryzysu zaczął obniżać stopy procentowe. Przebieg działań związanych z obniżką stóp procentowych prezentuje się następująco71: Pierwsza obniżka dotyczyła stóp od operacji banku centralnego na koniec dnia (obniżka stopy depozytowej do 2,75%, obniżka stopy kredytowej do 4,75 %). Zmiana podstawowej stopy procentowej do 3,75 %. Eurosystem zmienia sposób ustalania stóp zwrotu w ramach operacji refinansujących. Do tej pory Eurosystem posługiwał się przetargami o zmiennej stopie procentowej. Jednak Eurosystem zaczyna stosować przetargi o stałej stopie procentowej. Zmiana była zapoczątkowana tym, że EBC dążył do zmniejszenia niepewności, co do wysokości stopy po jakiej banki uzyskują płynność w Eurosystemie. Październik 2008 - EBC podwyższa oprocentowanie depozytów o 50 p.b i tyle samo obniża stopę procentową od kredytów, powodując zawężenie przedziału wahań stóp overnight (O/N) na rynku lokat międzybankowych i punktów procentowych (2,75%4,75) do jednego p.p (3,25%-4,25%). Styczeń 2009 – wycofanie się EBC z rozwiązania z października 2008 roku, powracając do poprzedniego pasma wahań o szerokości dwóch p.p, przyczyniając się do obniżki stóp na międzybankowym rynku pieniężnym strefy euro. Połowa listopada – zredukowanie przez EBC podstawowej stopy procentowej do 3,25 %, obniżając stopy depozytowe i kredytowe o ten sam poziom czyli o 50 p.b. w wyniku licznych obniżek podstawowa stopa procentowa wyniosła 1 %, stopa depozytowa 0,25% a kredytowa 1,75%. 3.2. Działania EBC w drugiej fazie kryzysu Pod koniec roku 2009 EBC zaczął wycofywać się z niektórych działań należących do niestandardowych, które były wdrożone w walce z kryzysem. W wiele dziennikach 71 Polański Z., 2014: Pierwsza faza…s. 73-76. 20 pojawiały się informacje, że kryzys finansowy dobiega końca. Można wyróżnić kilka zdarzeń, które faktycznie przemawiały za ustającym kryzysem finansowym72: wzrost produkcji w Stanach Zjednoczonych w roku 2009, banki centralne krajów rozwiniętych dokonały podniesienia stóp procentowych, Fed zaczął wycofywać się z antykryzysowych programów, powracając do nich sporadycznie. Niemniej jednak, jak pisze Z. Polański globalny kryzys nie został pokonany, lecz zaczął przybierać postać fiskalną. Przebieg kryzysu strefy euro w okresie od 2010 roku oraz zastosowanie wszelkich środków w walce z tym zjawiskiem najbardziej wiązały się z trudną sytuacją Grecji. EBC wyraził chęć pomocy, dopiero po kompromisach władz strefy euro. Analiza sytuacji Grecji dotkniętej problemami finansowymi, wymaga osobnej analizy ze względu na obszerność tematu, dlatego zostanie tutaj pominięta. Jednak warto zaznaczyć, że EBC po raz pierwszy w swojej historii przychylił się do udzielenia pomocy jednemu z członków unii monetarnej, a nie skupił się na całej strefie euro73. Rysunek 5. Efektywny nominalny i realny kurs euro, 2007–2013 (I kw. 1999=100) Uwaga: (1) wzrost oznacza aprecjację, spadek – deprecjację, (2) kursy efektywne zostały obliczone w stosunku do walut 20 krajów, głównych partnerów handlowych strefy euro; średnie miesięczne, (3) ostatnia obserwacja odnosi się do czerwca 2013 r. Źródło: EBC (http://sdw.ecb.europa.eu/) Konsekwencją problemów fiskalnych państw strefy euro było osłabianie kursu euro od 2009 roku głownie do dolara i franka szwajcarskiego (rys.6). W kwietniu 2010 roku agencja Standard & Poor’s zmniejszyła rating greckich obligacji do poziomu BB+74. Działanie to wiązało się z tym, że EBC nie mógł ich wykorzystywać podczas operacji. W roku 2010 w odpowiedzi na problemy fiskalne, oraz aby zapobiec dalszemu spadkowi cen obligacji państw strefy euro wprowadzono Securities Markets Programme (SMP). Program polegał na skupie obligacji tych państw strefy euro, których dług okazał się najmniej sprzyjający wśród Polański Z., 2014: Druga faza…s. 113-191. Tamże, s. 113-191. 74 Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna…s.1-29. 72 73 21 inwestorów. W ciągu kolejnych 2 lat funkcjonowania SMP zostało zakupionych obligacji na wartość 200 mld euro (tab. 4).75 Tabela 3. Obligacje zakupione przez EBC w ramach SMP (stan na 31 grudnia 2012 r.) Państwo – emitent Irlandia Grecja Hiszpania Włochy Portugalia Suma Wartość zakupionych obligacji Nominalna (mld euro) Księgowa (mld euro) 14,2 13,6 33,9 30,8 44,3 43,7 102,8 99,0 22,8 21,6 218,0 208,7 Średni czas do zapadnięcia obligacji (lata) 4,6 3,6 4,1 4,5 3,9 4,3 Źródło: Europejski Bank Centralny: http://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2013/html/pr130221_1.en.html Działania EBC, dotyczące zakupu obligacji państw członkowskich strefy euro, były przełomem w polityce pieniężnej prowadzonej przez EBC. Do tego momentu EBC wpływał wyłącznie w sposób pośredni (przyjmował obligacje jako zabezpieczenie pożyczek). EBC nie do końca popierał powiązania polityki pieniężnej z polityką fiskalną76. Mimo rozpoczęcia programu SMP, bilans EBC w okresie 2010-2011 utrzymywał się na dość stabilnym poziomie (rys. 7). Rysunek 6. Suma aktywów Europejskiego Banku Centralnego w latach 2001-2013 (w mln euro) Źródło: Europejski Bank Centralny W kwietniu i lipcu 2011 roku EBC podejmuje decyzję o podwyżce stóp procentowych (rys.9). Jednak nie wszystkie systemy bankowe europejskich państw były odpowiednio przygotowane na tego typu zmiany polityki. Banki niektóre swoje aktywa wyceniają według aktualnych cen rynkowych. W momencie spadku cen obligacji włoskich i hiszpańskich banki, które posiadały te obligacje zaczęły wykazywać straty77. W 2011 roku banki w Hiszpanii i we Włoszech zostały dotknięte odpływem depozytów, co w konsekwencji doprowadziło do78: spadek salda Banku Hiszpańskiego o ok. 400 mld euro, Banku Włoch o 300 mld euro doprowadzającego do utrudnienia tym bankom finansowania swoich aktywów - połowa 2011-połowa 2012, Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna…s.1-29. Tamże, s.1-29. 77 Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna…s. 1-29. 78 Tamże, s.1-29. 75 76 22 dwutorowego działania EBC: cofnięcia podwyżki stóp procentowych a następnie w listopadzie i grudniu 2011 roku obniżenia stóp procentowych, kolejnej obniżki stóp procentowych, poziom stóp DF w 2013 r. wynosi 0%, MRO 0,5%, MLF 1% - w lipcu 2012 i maju 2013, zaoferowania przez EBC bankom dwukrotnie trzy letnią LTRO. Rysunek 7. Stopy procentowe EBC a stopy międzybankowego rynku pieniężnego, 20102013 (%) Uwaga: ostatnia obserwacja odnosi się do 31 lipca 2013 r. Źródło: EBC (http://sdw.ecb.europa.eu/) Wyżej wymienione działania EBC wskazują na odstąpienie z przedkryzysowym modelem polityki pieniężnej. Bank Centralny zaczyna być postrzegany jako pożyczkodawca ostatniej instancji, troszczący się o poziom inflacji79. Decyzje EBC można uznać, że miały na celu pomoc w walce z trudnościami fiskalnymi państw strefy euro. W momencie podjęcia decyzji ekspansywnych wskaźniki HICP przekroczyły cel inflacyjny EBC. Analizując wykres 9 można zauważyć, że agregat M3 ulegał spadkowi na przełomie roku 2009-2010. Można zatem w jakimś stopniu usprawiedliwić działania EBC. Niestety kolejne lata spowodowały wzrost o ok. 2-4 % rok do roku. 79 Tamże, s.1-29. 23 Rysunek 8. Roczne zmiany agregatu M3 strefy euro w latach 2008-2013. Źródło: Europejski Bank Centralny. Kończąc rozważania na temat działań EBC w drugiej fazie kryzysu, należy wspomnień o powiększeniu się wartości bilansu EBC (rys. 10.) Jak wynika z rys. 10 suma bilansowa EBC przed rokiem 2008 wahała się pomiędzy 10% a 15 % PKB strefy euro. Następne działania podjęte przez EBC doprowadziły do jego wzrostu już do 30 % PKB. Na wykresie można zauważyć, że w połowie 2012 roku aktywa EBC wynosiły 10 % aktywów całego sektora finansowego strefy euro. Rysunek 9. Suma bilansowa EBC jako część PKB państw strefy euro i jako część aktywów instytucji pieniężnych i finansowych strefy euro w latach 2002-2013. Źródło: Europejski Bank Centralny. EBC nie przyczynił się znacząco do wzrostu inflacji w strefie euro. Dodatkowo od połowy roku 2012 EBC zaprzestał aktywnego inwestowania w gospodarkę strefy euro. Większość banków dokonało spłaty części swoich zobowiązań, część obligacji EBC pozostały wykupione przez emitentów. Dlatego też suma aktywów EBC uległa spadkowi o około 800 mld euro od punktu najwyższego80. 80 Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna…s.1-29. 24 3.3. Koncepcja unii bankowej W raporcie opublikowanym przez Parlament Europejski unia bankowa definiowana jest jako część zintegrowanych ram finansowych oraz jest odpowiedzią na powtarzające się kryzysy finansowe i gospodarcze81. Koncepcję budowy unii bankowej stworzono w wyniku potrzeby dokonania radykalnej reformy, zmierzającej do wyeliminowania wszelkich niedociągnięć w regulacjach i nadzorze. W opinii Komicji Europejskiej wybuch obecnego kryzysu finansowego ukazał, iż wyłączna koordynacja działań między krajowymi organami nadzoru, jest nie do końca satysfakcjonująca a tym samym nie wystarczająca82. Zatem wymagane jest utworzenie wspólnego procesu decyzyjnego, co za tym idzie fragmentacja sektora bankowego powodująca osłabienie homogenicznego rynku usług finansowych oraz ograniczająca wpływy polityki pieniężnej na gospodarkę realną strefy euro83. W wyniku powyższych zastrzeżeń podjęto decyzję o konieczności utworzenia unii bankowej. Unia bankowa zaliczana jest do jednych z najważniejszych zmian zachodzących w modelu nadzorczym UE84. Obejmuje ona wyłącznie kraje ze strefy euro (17 krajów członkowskich). Unia bankowa powinna być elementem Unii Gospodarczej i Walutowej, oraz uzupełniać rynki wewnętrzne. Wprowadzenie unii bankowej należałoby rozpatrywać w kontekście długofalowego procesu integracji rynków finansowych w UE, jak i stopniowego kształtowania regulacji unijnych85. Ma ona na celu ograniczenie ryzyka kryzysów bankowych, oraz aktywny udział w pokonaniu współzależności pomiędzy długiem bankowym a długiem państwowym, jak i przywrócenie zaufania do wspólnej waluty86. Główną przyczyną powstania tej instytucji był wybuch kryzysu zadłużenia w strefie euro. Istotne założenie unii bankowej dotyczy obowiązkowego uczestnictwa krajów, które należą do strefy euro87. Natomiast kraje, które są po za zasięgiem strefy euro, mogą przyłączyć się jako „członek stowarzyszony”. Jednak takie kraje, nie mogą korzystać w całości z mechanizmów stabilności, ponieważ pełne kompetencje EBC posiada wyłącznie dla krajów strefy euro88. Pierwszą koncepcje unii bankowej zaproponował J.M Barroso na posiedzeniu Rady Europejskiej. Przełomowe zdarzenie podczas walki z kryzysem finansowym, który w latach 2010-2011 przerodził się w kryzys zadłużeniowy miało posiedzenie Rady Europejskiej w okresie 14-15 grudnia. Wówczas został wprowadzony raport Hermana Van Rompuy’a, stworzony razem z przewodniczącymi Komisji Europejskiej i Eurogrupy, prezesem EBC, 81 http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_4.2.4.pdf Szpringer Z, 2013: Unia bankowa, „BAS BIURO ANALIZY SEJMOWYCH” nr 8(145), s.1-4. 83 Tamże, s.1-4. 84 Hryckiewicz A, Pawłowska M. 2013: Czy nadzór spełni swoje zadanie? Zmiana w nadzorze finansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski, „Materiały i Studia NBP” Warszawa, zeszyt nr 289, s.16 85 Grosse T. G., 2013: Dylematy unii bankowej, „Analiza natolińska” 2/60, s. 2-28. 86 Szpringer Z, 2013: Unia bankowa…s.1-4. 87 Hryckiewicz A, Pawłowska M. 2013: Czy nadzór spełni…s.16. 88 Groszek, M., Kwaśniak, W., Raczko, A., 2012. Unia Bankowa – skutki dla UE, strefy euro i Polski, Zeszyty Bre Bank – CASE, Warszawa 82 25 który nazywa się „W kierunku faktycznej Unii Gospodarczej i Walutowej”89. Raport zawiera 4 filary Unii Gospodarczo-Walutowej w perspektywie 10 lat, wśród których zaliczamy (tab.5): Zintegrowane ramy finansowe, Zintegrowane ramy budżetowe, Zintegrowane ramy polityki gospodarczej, Legitymację demokratyczną i odpowiedzialność. Tabela 4. Ramy Unii Gospodarczej i Walutowej na 10 najbliższych lat według raportu Hermana Van Rompuya Filary Zintegrowane ramy finansowe Zintegrowane ramy budżetowe Zintegrowane ramy polityki gospodarczej Legitymacja demokratyczna i odpowiedzialności Charakterystyka -zapewnienie stabilności finansowej, głownie w strefie euro -minimalizacja kosztów upadku banków ponoszone przez obywateli Europy -przenoszenie odpowiedzialność za nadzór na szczeblu europejskim -zapewnienie wspólnotowych mechanizmów restrukturyzacji, jak i likwidacji banków, gwarantowania depozytów konsumentów. -zapewnienie kształtowania polityki budżetowej na szczeblach krajowych i europejskich, obejmujące koordynację, wspólne podejmowanie decyzji, owocne egzekwowanie, proporcjonalne działanie w kierunku wspólnej emisji długo -obejmowanie różnych form solidarności fiskalnej -posiadanie wystarczających mechanizmów zapewniających opracowywanie krajowych i europejskich rodzajów polityki propagujących trwały wzrost, zatrudnienie, konkurencyjność, spójnych z prawidłowym istnieniem Unii Gospodarczej i Walutowej -zapewnienie legitymacji demokratycznych, odpowiedzialności podczas podejmowania decyzji w ramach Unii gospodarczej i Walutowej -przystąpienie państw do bardziej zintegrowanego podejmowaniu decyzji fiskalnych i gospodarczych wymaga silnych mechanizmów, gwarantujące legitymację wspólnego podejmowania decyzji, odpowiedzialności za nie -uzyskanie publicznego poparcia dla ogólnoeuropejskich decyzji o wpływie na Zycie codzienne mieszkańców. Źródło: Waliszewski K, 2013: Koncepcja unii bankowej-szanse i zagrożenia dla sektora banków koncepcyjnych w Polsce, [w:] Unia Bankowa, red. M. Zaleska, Difin, s. 29-57. Zintegrowane ramy finansowe czyli unia bankowa składa się z trzech zasadniczych filarów wśród, których wyróżniamy90: jednolity europejski system nadzoru bankowego (SSM) - podczas wprowadzenia go zaangażowane miałby być: EBC, jego organ nadzoru (rozdzielenie funkcji monetarnych i nadzorczych), państwa członkowskie strefy euro, pozostałe państwa członkowskie UE, wyłącznie gdy przystąpiły do SSM obejmujące zasadę mechanizmu „bliskiej współpracy”. Europejski Urząd Nadzoru Bankowego musiałby koordynować współpracę pomiędzy nadzorami państw, będące w systemie SSM oraz tymi państwami, które pozostają po za zasięgiem systemu SSM. Ważna kwestia związana jest z sprawowaniem nadzoru wiąże się z harmonizacją regulacji i norm nadzorczych. europejski system restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków (SRM) – byłby finansowany głównie ze składek banków. Ma się ona przyczynić do zapewnienia pomocy podczas stosowania środków w obszarze restrukturyzacji oraz uporządkowanej likwidacji banków podlegających nadzorowi europejskiemu, tak aby była możliwość zamykania instytucji, które sobie nie radzą. W odniesieniu do strefy euro Węc J. J. 2014: Proces konstytuowania Unii Bankowej. Geneza, podstawy prawne, cele i zasady działania, „Rocznik Integracji Europejskiej”, nr 8, s. 33-47. 90 Szpringer Z, 2013: Unia bankowa…s.1-4. 89 26 zabezpieczeniem fiskalnym dla organu właściwego do celów restrukturyzacji oraz przemyślanej likwidacji banków mógłby być Europejski Mechanizm Stabilności (ESM)91. europejski system gwarantowania depozytów (DGS) – system ten ma na celu nadania europejskiego wymiaru krajowym systemom gwarantowania depozytów w odniesieniu do banków podlegających nadzorowi europejskiemu. Mógłby zwiększyć wiarygodność już istniejących rozwiązań oraz byłby w pewien sposób gwarancją na to, że kwalifikujące się depozyty każdej instytucji kredytowej są wystarczająco ubezpieczone. W odniesieniu do strefy euro system ten będąc zabezpieczeniem fiskalnym dla organu właściwego do celów gwarantowania depozytów byłby europejski mechanizm stabilności92. Nad całym procesem systemu gwarantowania miałby czuwać krajowy system depozytów, tzw. „single point contact”93. System ten dokonywałby porozumiewania się z deponentami w kraju, oaz dokonywałby wypłaty środków w razie potrzeby. Rysunek 11 prezentuje propozycję struktury nadzoru finansowego dla UE. Rysunek 10. Model nadzoru finansowego w Unii Europejskiej Źródło: Lepczński B, 2014: Konsekwencje przystąpienia Polski do Unii Bankowej, „Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową” s.33 Według aktualnego schematu nadzoru finansowego w UE istnieją trzy instytucje nadzorcze w odniesieniu do sektora bankowego (rys. 11). Nadzór Makroostrożnościowy w ramach Europejskiej Rady Ryzyka Systemowego, nadzór Mikroostrożnościowy w ramach Europejskiego Organu Nadzoru Bankowego oraz EBC jako instytucja nadzorująca banki działające w krajach strefy euro94. Europejski Bank Centralny przyjął kompetencje nadzorcze. Będzie sprawował nadzór nad wszystkimi instytucjami kredytowymi, których siedziny występują w krajach strefy euro Waliszewski K, 2013: Koncepcja unii bankowej-szanse i zagrożenia dla sektora banków koncepcyjnych w Polsce, [w:] Unia Bankowa, red. M. Zaleska, Difin, s. 29-57. 92 Waliszewski K, 2013: Koncepcja unii bankowej-szanse…, s. 29-57. 93 Hryckiewicz A, Pawłowska M. 2013: Czy nadzór…s.19. 94 Tamże, s.20. 91 27 lub w krajach, które przystąpią do jednolitego mechanizmu nadzorczego na zasadzie tzw. „bliskiej współpracy”95. Rysunek 11. Liczba banków, które znajdą się pod bezpośrednim nadzorem EBC w poszczególnych krajach strefy euro oraz ich udział w całkowitej liczbie banków funkcjonujących w danym kraju Źródło: Lepczyński B., M., Liszewska, 2014: Konsekwencje przystąpienia Polski do unii bankowej, red. P. Górski, B. Lepczyński, M. Liszewska, IBnGR, Gdańsk. Bezpośrednim nadzorem EBC zostaną objęte 128 banków strefy euro (w tym 124 instytucji o istotnych aktywach przekraczających 30 mld euro lub 20% PKB kraju macierzystego, 4 banki będące jednym z trzech największych banków w kraju macierzystym)96. Nadzór będzie obejmował 2 % banków strefy euro (rys. 12), natomiast łączna wartość aktywów będzie oscylować na poziomie ok. 85 % aktywów sektora bankowego strefy euro97. Lepczński B, 2014: Konsekwencje przystąpienia Polski do Unii Bankowej, „Instytut badań nad gospodarką rynkową” s.22. 96 Tamże, s.22. 97 Tamże, s.22. 95 28 PODSUMOWANIE Utworzenie strefy euro wiązało się z długim okresem przygotowań. Wprowadzenie wspólnej waluty miało w pewien sposób przyczynić się do dalszego rozwoju instytucjonalnej integracji. Początkowy okres funkcjonowania strefy euro spowodował wzbudzenie optymizmu co do podjętych działań. Jednak wybuch kryzysu finansowego, wpłynął na powstanie poważnych problemów krajów członkowskich oraz wyzwań dla polityki pieniężnej przed jakimi musiał stanąć Europejski Bank Centralny. Kryzys w roku 2007/2008 będący spowodowany spekulacją na rynku nieruchomości oraz nadmierną skłonnością do nowych instrumentów inwestycyjnych, szybko ogarnął obszar strefy euro. Stworzył on nie tylko zagrożenie dla 17 krajów członkowskich eurolandu, ale również spowodował wyzwanie dla funkcjonowania całego systemu UE. Istota kryzysu była bardzo złożona i wielowątkowa, ponieważ jego nasilenie zależało od różnych przesłanek historycznych oraz obecnych, również związany jest z aspektami polityczno-prawnymi, ekonomiczno-finansowymi i wieloma innymi, o których nie była mowa w pracy. Europejski Bank Centralny relatywnie szybko zaczyna reagować na problemy krajów strefy euro. Wykorzystuje w tym celu niestandardowe instrumenty polityki pieniężnej, które są dopuszczalne w jej ramach ustrojowych. W pierwszej fazie kryzysu czyli w latach 2007-2009, EBC podejmuje następujące działania: zwiększenie przy pomocy dodatkowej operacji otwartego rynku rozmiarów płynności na międzybankowym rynku pieniężnym unii monetarnej o 94,8 mld euro. (operacja dostrajająca typu overnight), kontynuacja działalności prowadząc podstawowe (MRO) i dłużne (LTRO) operacje refinansujące, zmieniając stopniowo proporcje w ich wykorzystaniu, uruchomienie w porozumieniu z Fed-em linii swapowej wprowadzenie zasilających operacji otwartego rynku LTRO o sześciomiesięcznych terminach zapadalności (nowe instrumenty EBC), wykorzystanie niestandardowych działań odchodząc od instrumentów podstawowych, których celem było ograniczenie wahań stopy procentowej typu overnight, podjęcie decyzji o charakterze interwencyjnym, wśród których występuje: Enhanced credit suport oraz Securities Markets Programme, podjęcie działania zdecydowanej polityki antykryzysowej, obniżka stóp procentowych: - od operacji banku centralnego na koniec dnia (obniżka stopy depozytowej do 2,75%, obniżka stopy kredytowej do 4,75 %), - zmiana podstawowej stopy procentowej do 3,75 %, - zmiana sposobu ustalania stóp zwrotu w ramach operacji refinansujących, podwyżkę oprocentowania depozytów o 50 p.b i tyle samo obniża stopę procentową od kredytów, powodując zawężenie przedziału wahań stóp overnight (O/N) na rynku lokat międzybankowych i punktów procentowych (2,75%-4,75) do jednego p.p (3,25%4,25%). Kolejne zmiany jakie dokonał EBC w 2010 prezentują się następująco: udzielono po raz pierwszy pomocy jednemu z członków unii monetarnej, a nie skupiając się na całej strefie euro, 29 w odpowiedzi na problemy fiskalne, oraz aby zapobiec dalszemu spadkowi cen obligacji państw strefy euro wprowadzono Securities Markets Programme (skup obligacji tych państw strefy euro, których dług okazał się najmniej sprzyjający wśród inwestorów), BC zakupił obligacje państw członkowskich strefy euro, co było przełomem w polityce pieniężnej prowadzonej przez EBC. Do tego momentu EBC wpływał wyłącznie w sposób pośredni (przyjmował obligacje jako zabezpieczenie pożyczek), tworzenie unii bankowej jest jednym z najważniejszych zmian zachodzących w modelu nadzorczym UE. Podsumowując można dojść do wniosku, że w latach 2007-2013 Europejski Bank Centralny podejmował aktywne działania, zmierzające do zrealizowania postawionego celu, dostosowując zestaw instrumentów polityki pieniężnej do specyfiki istniejących problemów współczesnego świata. Europejski Bank Centralny został zmuszony do opracowania nadzwyczajnych programów pomocowych. Skupiały się na regulacji płynności systemów bankowych. Współczesny kryzys finansowy ujawnił niedoskonałości unii walutowej oraz pogłębienie się różnic pomiędzy państwami członkowskimi UE. Zjawisko to jest na tyle ważne, że próba podjętej integracji monetarnej ma znaczący wpływ na gospodarkę członków strefy euro. Kraje takie jak Portugalia, Hiszpania, Irlandia, Włochy czy Grecja podejmowały próby uratowania swoich gospodarek. Podsumowując obecną sytuację w strefie euro można wywnioskować, że na obecnym etapie nie ma pełnej diagnozy i trafnej prognozy zachodzących przemian w całej polityce monetarnej. Negatywnym zjawiskiem jest głównie coraz większe koncentrowanie się na problemach krajowych i interesach narodowych, nie zaś na strefie euro jako całości. Ponadto poruszone w opracowaniu wybrane problemy dotyczące ewolucji polityki pieniężnej są z natury w pewnym stopniu rozbieżne. Dlatego wymagają kontynuacji badawczej. 30 BIBLIOGRAFIA Książki: Adamiec J., Russel P., 2009: Światowy kryzys gospodarczy a sektor przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w Polsce, [w:] Adamiec J., red. Kryzys finansowy wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa. Cendal M., 2008: Instrumenty polityki pieniężnej, [w:] Współczesna polityka pieniężna, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa. Chrabonszczewska W., 2005: Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa. Filar D., Rzońca A., Wójtowicz G., 2007: Ekonomia po polsku, CeDeWu Sp. z.o.o., Warszawa. Gierałtowski P., 2014: Polityka pieniężna w unii walutowe, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. P., Kowalewskie, G., Tchorka, J., Górski, Narodowy Bank Polski, Warszawa. Gronkiewicz – Waltz H., 2011: Europejska Unia gospodarcza i Walutowa, Wydanie 2, LexisNexis, Warszawa. Groszek, M., Kwaśniak, W., Raczko, A., 2012. Unia Bankowa – skutki dla UE, strefy euro i Polski, Zeszyty Bre Bank – CASE, Warszawa. Hryckiewicz-Gontarczyk A., 2014: Anatomia kryzysów bankowych, poltext, Warszawa. Jurkowska-Zeidler A., 2008: Rola Europejskiego Banku Centralnego w zapewnieniu bezpieczeństwa jednolitego rynku finansowego Unii Europejskiej, [w:] Rynek finansowy. Inspiracje z integracji europejskiej, red. P. Karpuś, J., Węcławski, Lublin. Miklaszewski S., 2003: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Difin, Warszawa. Matysek Ł., 2012: Wpływ spekulacji finansowych na koniunkturę gospodarczą-analiza światowego kryzysu gospodarczego 2007-2010, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Praca podyplomowa pod kierunkiem prof. UE dr. hab. Jacka Pietruchy, Katowice. Mishkin F., S., 2001: Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Nawrot W., 2009: Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, CeDeWu, Warszawa. Polański Z., 2014: Pierwsza faza kryzysu w Unii Europejskiej lata 2007-2009, [w:] Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. P. Albiński, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Polański Z., 2014: Druga faza kryzysu w Unii Europejskiej od roku 2010, [w:] Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. P. Albiński, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Przybylska - Kapuścińska W., 2008: Istota i cele polityki pieniężnej, [w:] Współczesna polityka pieniężna, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa. Rymarczyk J., 2010: Globalny kryzys finansowy, [w:] Między kryzysem a współ- pracą gospodarczą, red. M. Lasoń, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków. Twardowska K., 2011: Realizacja celu inflacyjnego w polityce pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w latach 2008-2010, [w:] Gospodarka w polityka makroekonomiczna strefy euro w latach 2008-2010, red. B. Mucha-Leszko, UMCS, Lublin. Waliszewski K, 2013: Koncepcja unii bankowej-szanse i zagrożenia dla sektora banków koncepcyjnych w Polsce, [w:] Unia Bankowa, red. M. Zaleska, Difin. 31 Wierzba R., 2009: Euro-dziesięć lat funkcjonowania, [w:] Studia z bankowości centralnej i polityki pieniężnej, red. W. Przybylska-Kapuścińska, Difin, Warszawa. Wittmann W., 2011: Superkrise. Die Weltwirtschaftsblase platzt, Orell Fuessli Verlag, Zürich. Artykuły: Adamczyk M., 2012: Współczesny kryzys finansowy – przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej, „Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego” , nr 31. Baka W., 2001: Eurosystem – kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej, „Prawo Bankowe”, nr 2. Benedyk M, 2013: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego 1999-2013, „Ekonomia – Wrocław Ekonomic Review” nr 19/4. Czykier - Wierzba D., 2012: Ekonomiczne i społeczne skutki kryzysu w krajach członkowskich unii Europejskiej w sposoby ich ograniczania, „Zarządzanie i Finanse” nr. 2/1. ECB, The supply of money – bank behavior and the implications for monetary analysis, „ECB Monthly Bulletin” październik 2011 r. Firlej K. A., 2011: Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, nr. 4. Grosse T. G., 2013: Dylematy unii bankowej, „Analiza natolińska” 2/60 Hołubowicz Ł., 2011: Monetarne i prawne przyczyny światowego kryzysu finansowego w latach 20072009, „Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku” nr. 9. Hryckiewicz A, Pawłowska M. 2013: Czy nadzór spełni swoje zadanie? Zmiana w nadzorze finansowym w Europie oraz ich konsekwencje dla Polski, „Materiały i Studia NBP” Warszawa, zeszyt nr 289. Kochaniak K. 2012: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011, nr 3(31). Kraciuk J., 2013: Kryzys finansowy strefy euro, „Optimum. Studia Ekonomiczne” nr. 4. Lepczński B, 2014: Konsekwencje przystąpienia Polski do Unii Bankowej, „Instytut badań nad gospodarką rynkową” Lepczyński B., M., Liszewska, 2014: Konsekwencje przystąpienia Polski do unii bankowej, red. P. Górski, B. Lepczyński, M. Liszewska, IBnGR, Gdańsk. Nowak – Far A., 2011: Unia gospodarcza i walutowa w Europie, Tom XII, Wydanie 1, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa. Płowiec U., 2009: Kilka refleksji o przyczynach i możliwych skutkach światowego kryzysu finansowo gospodarczego, „Studia ekonomiczne” nr. 3-4 (LXII-LXIII). Proczek M., 2008: Europejska integracja monetarna od A do Z, „Bank i Kredyty NBP” nr 6. Prosser B., Globalny kryzys finansowy, „FIN-FOCUS” 2008, nr 5. Scheller H., 2006: Europen Central Bank: History, Role and Functions, Frankfurt am Main. Szpringer Z, 2013: Unia bankowa, „BAS BIURO ANALIZY SEJMOWYCH” nr 8(145). Węc J. J. 2014: Proces konstytuowania Unii Bankowej. Geneza, podstawy prawne, cele i zasady działania, „Rocznik Integracji Europejskiej”, nr 8. 32 Inne: http://sdw.ecb.europa.eu/ http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_4.2.4.pdf http://www.ecb.europa.eu/press/pr/date/2013/html/pr130221_1.en.html Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur polityki pieniężnej Eurosystemu, Realizacja polityki pieniężnej w Strefie Euro, Europejski Bank Centralny, 2012. http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/gendoc201109pl.pdf?bdf6db8ca103e1cd7c51ba7deaf1248b EBC, 2006: Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro, Dokumentacja ogólna instrumentów i procedur Eurosystemu, wrzesień, Frankfurt. K. Piech i K. Marczak, Cykle koniunkturalne: ujęcie historyczne i przegląd głównych teorii, http://www.ue.katowice.pl/images/user/File/katedra_ekonomii/Piech%20K.,%20Marczak%20K._Cykl e%20koniunkturalne_ujecie%20historyczne%20i%20przeglad%20glownych%20teorii.pdf J. Cholewiński, Austriacka teoria cyklu koniunkturalnego, http://mises.pl/wp-content/uploads/2007/05/austriacka-teoria-cyklu-koniunkturalnego.pdf Fin-Focus, DG. ds. Rynku Wewnętrznego i Usług Biuletyn o usługach finansowych, czerwiec, 2008 – Nr 5 http://ec.europa.eu/internal_market/finservices retail/docs/finfocus/finfocus5/finfocus5_pl.pdf 79. Roczny raport Banku Rozrachunków Międzynarodowych z 29 czerwca 2009 roku, www.bis.org/publ/arpdf/ar2009e SPIS TABEL TABELA 2. ZMIANY CEN SKŁADOWYCH WSKAŹNIKÓW HICP W LATACH 2007-2009 (ŚREDNIOROCZNE ZMIANY PROCENTOWE) ..................................................................................... 17 TABELA 3. ZMIANY STÓP PROCENTOWYCH EBC W LATACH 2007-2009 ............................................. 18 TABELA 4. OBLIGACJE ZAKUPIONE PRZEZ EBC W RAMACH SMP (STAN NA 31 GRUDNIA 2012) . 22 TABELA 5. RAMY UNII GOSPODARCZEJ I WALUTOWEJ NA 10 NAJBLIŻSZYCH LAT WEDŁUG RAPORTU HERMANA VAN ROMPUYA................................................................................................ 26 SPIS WYKRESÓW RYSUNEK 2. DOSTARCZANIE PŁYNNOŚCI PRZEZ EUROSYSTEM ZA POMOCĄ PODSTAWOWYCH (MRO) ORAZ DŁUŻSZYCH (LTRO) OPERACJI REFINANSUJĄCYCH, 2007–2009 (MLD EURO) . 16 RYSUNEK 3. INFLACJA W STREFIE EURO (HICP, METODA „ROK‑DO‑ROKU”) I CZYNNIKI BEZPOŚREDNIO JĄ KSZTAŁTUJĄCE, 2007–2009 (W % I PUNKTACH PROCENTOWYCH) ......... 17 RYSUNEK 4. PODSTAWOWE STOPY PROCENTOWE WYBRANYCH BANKÓW CENTRALNYCH ŚWIATA, ..................................................................................................................................................... 19 RYSUNEK 5. STOPY PROCENTOWE EBC A STOPY MIĘDZYBANKOWEGO RYNKU PIENIĘŻNEGO 2007-2009 (%) ............................................................................................................................................. 20 RYSUNEK 6. EFEKTYWNY NOMINALNY I REALNY KURS EURO, 2007–2013 (I KW. 1999=100) ........ 21 RYSUNEK 7. SUMA AKTYWÓW EUROPEJSKIEGO BANKU CENTRALNEGO W LATACH 2001-2013 (W MLN EURO) .......................................................................................................................................... 22 RYSUNEK 8. STOPY PROCENTOWE EBC A STOPY MIĘDZYBANKOWEGO RYNKU PIENIĘŻNEGO, 2010-2013 (%) ............................................................................................................................................. 23 RYSUNEK 9. ROCZNE ZMIANY AGREGATU M3 STREFY EURO W LATACH 2008-2013. ..................... 24 RYSUNEK 10. SUMA BILANSOWA EBC JAKO CZĘŚĆ PKB PAŃSTW STREFY EURO I JAKO CZĘŚĆ AKTYWÓW INSTYTUCJI PIENIĘŻNYCH I FINANSOWYCH STREFY EURO W LATACH 20022013.............................................................................................................................................................. 24 RYSUNEK 11. MODEL NADZORU FINANSOWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ .......................................... 27 RYSUNEK 12. LICZBA BANKÓW, KTÓRE ZNAJDĄ SIĘ POD BEZPOŚREDNIM NADZOREM EBC W POSZCZEGÓLNYCH KRAJACH STREFY EURO ORAZ ICH UDZIAŁ W CAŁKOWITEJ LICZBIE BANKÓW FUNKCJONUJĄCYCH W DANYM KRAJU ......................................................................... 28 33
