Żongołłowicz Bronisław

Żongołłowicz Bronisław
Жонголлович Бронислав Карлoвич
Autor: Piotr Biliński Żongołłowicz Bronisław / Жонголлович Бронислав Карлoвич (1869–
1944), ksiądz katolicki, historyk Kościoła i prawnik, profesor Akademii Duchownej w
Petersburgu, wiceminister w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
RP...
28.12.2016
Żongołłowicz Bronisław / Жонголлович Бронислав Карлoвич (1869–1944), ksiądz katolicki,
historyk Kościoła i prawnik, profesor Akademii Duchownej w Petersburgu, wiceminister w
Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego RP.
Urodził się 29 listopada 1869 r. (lub 1870) w Datnowie koło Kiejdan (gub. kowieńska, obecnie
miasteczko na Litwie [lit. Dotnuva]) jako syn Karola i Antoniny Witort. Szkołę średnią ukończył w
Szawlach w 1887 r., po czym wstąpił do Seminarium Duchownego w Kownie. Po czteroletniej
nauce i przyjęciu święceń kapłańskich wyjechał do Petersburga, gdzie podjął studia w
Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (AD). W 1895 r. uzyskał stopień magistra teologii na
podstawie dysertacji Dissertatio de nostrae aetatis liberalismo [Rozprawa o współczesnym
liberalizmie] oraz О повести Ф. М. Достоевского «Село Степанчиково и егообитатели» [O
powieści F. M. Dostojewskiego „Sioło Stiepanczykowo i jego mieszkańcy” (wydana w 1859 r.)]. Po
ukończeniu studiów powrócił do Kowna, gdzie został profesorem prawa kanonicznego w
tamtejszym Seminarium Duchownym. W latach 1902–1912 i 1914–1915 pełnił także funkcję
sekretarza kurii kowieńskiej (znał biegle jęz. litewski). Wykształcenie teologiczne uzupełnił
podczas zagranicznych wojaży do Włoch, Francji, Niemiec i Belgii (1912–1914). W latach 1914–
1915 był asesorem żmudzkiego konsystorza, ewakuowanego podczas wojny do Smoleńska. W 1915
r. objął obowiązki profesora historii Kościoła i prawa w petersburskiej AD, gdzie w 1917 r. uzyskał
doktorat z prawa kanonicznego. Wraz z rektorem AD Idzim Radziszewskim (1871–1922)
opracowywał także podstawy prawne pierwszego katolickiego uniwersytetu na ziemiach polskich –
dzisiejszego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL). Był wtedy jednym z najbliższych
współpracowników biskupa sufragana mohylewskiego Jana Cieplaka (1857–1926) i arcybiskupa
mohylewskiego Edwarda Roppa (1851–1939), których cenił i darzył szacunkiem. Obaj
hierarchowie byli przeciwnikami Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, co współgrało z
piłsudczykowskimi sympatiami Żongołłowicza.
W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjął pracę wykładowcy prawa
kanonicznego na nowo utworzonym KUL, którego był jednym ze współzałożycieli. Znając jego
zdolności organizacyjne, biskup wileński Jerzy Matulewicz (1871–1927) powołał go 28 sierpnia
1919 r. na stanowisko dziekania organizowanego właśnie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu
Stefana Batorego (USB) w Wilnie. 10 stycznia 1922 r. złożył jednak rezygnację na skutek konfliktu
z bp. Matulewiczem, dotyczącego kształtu organizacyjnego wydziału, choć w roku akademickim
1923/1924 był jeszcze prodziekanem. Pod pretekstem poszukiwania kadr dla nowo tworzonego
wydziału wyjechał wraz z bp. Roppem do Rzymu, gdzie starał się przekonać papieża Benedykta
XV (1854–1922) do zaakceptowania polskości Wilna. Jego misja zakończyła się niepowodzeniem,
gdyż Watykan nie zajął w sprawie Wileńszczyzny jednoznacznego stanowiska. Po odbiciu z rąk
litewskich Wilna w październiku 1920 r. powierzono mu funkcję prorektora uczelni ds.
finansowych, którą pełnił do roku 1922. Przez jeden trymestr roku akademickiego 1921/1922
prowadził także wykłady z prawa kanonicznego na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Adama
Mickiewicza w Poznaniu, który pomagał organizować. Uchodził za dobrego wykładowcę, ks.
Walerian Meysztowicz (1893–1982) wspominał: „Z kilkuset profesorów, których słuchałem w
Petersburgu, w Wiedniu, w Wilnie, w Rzymie, ksiądz Żongołłowicz, ze swoją pełnią i jasnością
wykładu – był jednym z nielicznych, których słuchać było warto” (Poszło z dymem. Gawędy o
czasach i ludziach, Warszawa 1989, s. 167).
Po przewrocie majowym 1926 r. związał się z sanacją. Jego talenty organizacyjne i pasja
polemiczna szybko zwróciły nań uwagę elit rządowych. Szczególnym zaufaniem darzył go
marszałek Józef Piłsudski (1867–1935), z którym wielokrotnie odbywał dłuższe rozmowy
dotyczące relacji państwo – Kościół. Co rzadkie zwłaszcza wśród absolwentów petersburskiej AD,
Żongołłowicz przedkładał bowiem dobro państwa nad interes Kościoła i był zdecydowanym
zwolennikiem rozdziału Kościoła od państwa. 19 czerwca 1930 r. Aleksander Prystor (1874–1941)
zaproponował mu objęcie stanowiska podsekretarza stanu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego. Funkcję tę w randze wiceministra sprawował do 30 kwietnia 1936 r.,
współpracując z kolejnymi ministrami tego resortu: Sławomirem Czerwińskim (1885–1931),
Januszem Jędrzejewiczem (1885–1951), Wacławem Jędrzejewiczem (1893–1993), Konstantym
Chylińskim (1881–1939) i Wojciechem Świętosławskim (1881–1968). Podlegały mu departamenty
szkół wyższych, wyznań religijnych i sztuki oraz archiwów państwowych. W latach 1933–1934,
gdy minister J. Jędrzejewicz pełnił również funkcję premiera, Żongołłowicz faktycznie kierował
ministerstwem. Miał wpływ na politykę państwa w stosunku do Kościoła katolickiego oraz reformę
szkolnictwa wyższego (tzw. jędrzejewiczowską). Choć J. Jędrzejewicz przez wiele lat darzył go
zaufaniem, to pozostawił następującą charakterystykę jego osoby: „skryty, nieufny, chytry, bardzo
wyrobiony i doświadczony życiowo, o znacznym instynkcie władzy przy zewnętrznych formach
zdyscyplinowanego urzędnika…”. Uważał, że jego zastępca był „niepozbawiony zawiści i bardzo
ludzkich niechęci, szczególnie do kościelnej hierarchii […], umiał być jednak uczciwym
współpracownikiem”. W kuluarach żartował, że „gdy Żongołłowicz odprawia Mszę świętą, to spod
ornatu wystaje mu ogon” (W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn 1972, s. 125–126).
Podobnie oceniał księdza brat ministra W. Jędrzejewicz, który twierdził, że był to „bardzo trudny,
uparty Litwin […] zamknięty w sobie, uważny w każdym słowie, zjadliwy i mimo swej duchowej
sukienki zajadły wróg naszego episkopatu” (Wspomnienia, oprac. J. Cisek, Wrocław 1993, s. 221–
225). Nie brakowało wszakże jednoznacznie pozytywnych ocen jego urzędniczych umiejętności:
ten sam J. Jędrzejewicz konkludował w innym miejscu „Był moim uczciwym i rozumnym
doradcą”, dla współczesnego zaś historyka Romana Jurkowskiego „w działaniu, obowiązkowości i
poświęcenia dla wykonywanej pracy – był ksiądz Bronisław Żongołłowicz wzorem doskonałego
urzędnika państwowego wyższego szczebla”.
W latach 1930–1935 Żongołłowicz był także posłem z okręgu lidzkiego na Sejm III kadencji z
ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Do pracy parlamentarnej jednak się nie
przykładał, poświęcając się działalności organizacyjnej w ministerstwie i wykładowej na wileńskim
USB, gdzie dojeżdżał przez cały okres pracy ministerialnej. W 1936 r. przeszedł na emeryturę,
zamieszkał w Wilnie i zajął się badaniami z zakresu historii Kościoła. W czasie II wojny światowej
prowadził wykłady z prawa rzymskiego na tajnych kompletach Uniwersytetu Wileńskiego.
Pozostawił niewiele prac z zakresu prawa i dziejów Kościoła, m.in. Status Ecclesiae in Samogitia
[Pozycja Kościoła na Żmudzi] (1903), W sprawie obsadzenia stolic biskupich w zaborze rosyjskim
(1868–1883) (Wilno 1923), Śp. Arcybiskup Jan Cieplak (Wilno 1926) i Ustrój Uniwersytetu
Wileńskiego 1792–1802 (Wilno 1925, wyd. 2: 1929). Pisywał też m.in. do „Kwartalnika
Teologicznego Wileńskiego” i „Przeglądu Teologicznego”. W latach 1930–1936, jako wiceminister
prowadził opublikowane w 2004 r. dzienniki (Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa
2004), które stanowiły materiał do planowanego „Pamiętnika”.
Zmarł na raka nerek 30 września 1944 r. w Wilnie. Został pochowany na wileńskiej Rossie w
kwaterach profesorów USB.
Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1929).
Bibliografia:
S. Brzozecki, Żongołłowicz Bronisław, w: Encyklopedia Katolicka, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014,
t. 20, s. 1606–1607; S. Łoza, Czy wiesz kto kim jest?, Warszawa 1938, s. 855; T. Krahel,
Żongołłowicz Bronisław, w: Słownik polskich teologów katolickich 1918–1981, red. L. Grzebień,
Warszawa 1983, t. 7, s. 501–503 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984,
s. 253 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; A. Petrani, Prawo kanoniczne w okresie oświecenia oraz
w XIX i XX wieku, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 3, Wiek XIX i XX, Lublin 1976, cz. 1,
s. 413–414, 426; G. Karolewicz, Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w
okresie międzywojennym, t. 2, Biogramy, Lublin 1996, s. 244–245; S. Wilk, Episkopat Kościoła
katolickiego w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1992; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka
Akademia Duchowna w Petersburgu, Lublin 2007, s. 161–162; S. Glaser, Urywki wspomnień,
Londyn 1974, s. 11–12; J. Jędrzejewicz, W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn
1972, s. 125–126; W. Jędrzejewicz, Wspomnienia, oprac. J. Cisek, Wrocław 1993, s. 221–225; W.
Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1986, s. 223–226; D. Zamojska, Wstęp, w: B.
Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004, s. XI–XXXIX; R.
Jurkowski, „Dzienniki 1930–1936”, Bronisław Żongołłowicz, Warszawa 2004, „Echa Przeszłości”
2005, nr 6, s. 298–305; L. Zasztowt, Bronisław Żongołłowicz Dzienniki 1930–1936…, „Rozprawy z
Dziejów Oświaty” 2009, t. 46, s. 182–186.