część viii – liberalizm
advertisement
SKRYPT STAROSTY 1 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE SKRYPT STAROSTY DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Motto: „Liberałowie lubią dzielić władzę, a jeszcze bardziej od dzielenia władzy lubią dzielić wolność.” Wersja 0.99, rok akademicki 2010/2011 Copyleft by Piotr Sobczak, Starosta Źródła Wykład: prof.zw. dr hab. Zbigniew Rau, zajęcia w roku akademickim 2010/2011 Ćwiczenia: dr Olgierd Górecki, zajęcia w roku akademickim 2010/2011 Podręcznik: H. Olszewski, M. Zmierczak, „Historia doktryn politycznych i prawnych” Pozostałe: Skrypty poprzedników, cześć im i chwała Licencja użytkownika §1. Niniejszy materiał ma charakter jedynie pomocy naukowej. Stanowi on interpretację tekstów i wykładów autorów podanych na wstępie, więc nie ponoszą oni odpowiedzialności za żadną z informacji zawartych w Skrypcie. §2. Niniejszy materiał jest niekomercyjny. Dozwolone jest jego użytkowanie, rozpowszechnianie i edytowanie pod warunkiem uszanowania prawa autorskiego. §3. Autor nie ponosi odpowiedzialności za używanie, rozpowszechnianie, powoływanie się, niezdanie egzaminu, doświadczenie traumy życiowej, doznanie trwałego uszczerbku na zdrowiu lub kalectwa, śmierć lub wpadnięcie w depresję przez użytkownika niniejszego materiału. §4. Co złego, to nie Starosta. §5. Szczegółowe przepisy dotyczące odpowiedzialności Starosty za cokolwiek znajdują się w §3. i §4. §6. Ucz się ucz, bo nie zdasz. §7. I tak nie zdasz. §8. Trzeba było się nie zapisywać na ostatni termin. Od Starosty Celem tego skryptu było przede wszystkim stworzenie jednego, jednolitego materiału do nauki przed egzaminem z DPiP. Dzieło jest to bez wątpienia monumentalne, choć ilość stron nie powinna być tutaj ostatecznym kryterium – nie wszystkie strony są zapełnione w całości z racji rozpoczynania każdego podrozdziału od nowej strony (bo ładniej i wygodniej). Skrypt z pewnością nie jest idealny i nieomylny, mogą się w nim znajdować fragmenty informacji nie mające sensu, balansujące na krawędzi bełkotu bądź sprzeczne ze sobą. Niepodobnym jest oczywiście nauczenie się tego wszystkiego na pamięć (przynajmniej na tym roku i z tego przedmiotu). Lektura tego Skryptu powinna przede wszystkim dać Czytelnikowi ogólny ogląd na każdą z doktryn, co z kolei zapewni mu przynajmniej podstawowe ich zrozumienie. Dzięki temu będzie on w stanie wyprowadzić z posiadanej wiedzy każde zagadnienie, które będzie od niego wymagane, nawet jeśli nie znalazło się ono w Skrypcie bądź zajmowało tam minimalną ilość miejsca. Dlatego też niektóre informacje mogą się powtarzać – pomijając już oczywiste trudności z syntezą tak wielu źródeł, wyszedłem z założenia, że każdy będzie mógł w ten sposób zakreślić i przyswoić sobie takie określenie, które będzie dla niego najbardziej zrozumiałe i najłatwiejsze do zapamiętania. Oczywiście, zawsze istnieje ryzyko, że jakaś informacja została w Skrypcie pominięta – ale jest to ryzyko, z którym każdy sięgający po jakiekolwiek opracowanie musi się pogodzić. Pozdrawiam i powodzenia, Piotr Sobczak, Starosta SKRYPT STAROSTY 2 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Spis treści CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ........................................................................................................................................................ 4 §1. MYŚL POLITYCZNA I PRAWNA STAROŻYTNEJ GRECJI ............................................................................................. 4 §2. PLATON ................................................................................................................................................................... 7 §3. ARYSTOTELES ........................................................................................................................................................ 10 §4. HELLENISTYCZNA MYŚL POLITYCZNA ................................................................................................................... 13 §5. STAROŻYTNY RZYM .............................................................................................................................................. 16 CZĘŚĆ II – CHRZEŚCIJAŃSTWO, ŚREDNIOWIECZE ................................................................................................................. 19 §1. WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO – I W. N.E. ............................................................................................................ 19 §2. CHRZEŚCIJAŃSTWO II-III W. N.E. .......................................................................................................................... 22 §3. CHRYSTIANIZACJA CESARSTWA RZYMSKIEGO – IV W. N.E. .................................................................................. 24 §4. ŚW. AUGUSTYN..................................................................................................................................................... 26 §5. WŁADZA W ŚREDNIOWIECZU ............................................................................................................................... 30 §6. ŚW. TOMASZ Z AKWINU ....................................................................................................................................... 34 §7. HEREZJE, ZAPOWIEDŹ RENESANSU ...................................................................................................................... 37 CZĘŚĆ III – RENESANS, REFORMACJA I KONTRREFORMACJA ............................................................................................... 40 §1. HUMANIZM I KULTURA RENESANSU .................................................................................................................... 40 §2. NICCOLO MACHIAVELLI ........................................................................................................................................ 41 §3. JEAN BODIN .......................................................................................................................................................... 43 §4. TOMASZ MOORE .................................................................................................................................................. 44 §5. REFORMACJA ........................................................................................................................................................ 45 §6. KONFLIKTY IDEOWE WIEKU XVII........................................................................................................................... 48 §7. SZKOŁA PRAWA NATURY ...................................................................................................................................... 50 §8. REWOLUCJA ANGIELSKA ....................................................................................................................................... 54 §9. THOMAS HOBBES ................................................................................................................................................. 57 §10. JOHN LOCKE ........................................................................................................................................................ 60 §11. HOBBES A LOCKE ................................................................................................................................................ 64 CZĘŚĆ IV – OŚWIECENIE ........................................................................................................................................................ 65 §1. TŁO EPOKI ............................................................................................................................................................. 65 §2. MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA .......................................................................................................................... 66 §3. MONTESKIUSZ ...................................................................................................................................................... 68 §4. JAN JAKUB ROUSSEAU .......................................................................................................................................... 70 §5. REWOLUCJA AMERYKAŃSKA ................................................................................................................................ 72 §6. REWOLUCJA FRANCUSKA ..................................................................................................................................... 74 §7. KRYTYKA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ ..................................................................................................................... 76 SKRYPT STAROSTY 3 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ V – XIX I XX WIEK – TŁO EPOKI ................................................................................................................................... 78 §1. LATA 1815-1848 (w przygotowaniu) .................................................................................................................... 78 §2. ROMANTYZM I IDEALIZM NIEMIECKI (w przygotowaniu) .................................................................................... 78 §3. GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (w przygotowaniu) ..................................................................................... 78 §4. LATA 1848-1918.................................................................................................................................................... 79 §5. LATA 1918-1989 (w przygotowaniu) .................................................................................................................... 80 CZĘŚĆ VI – SOCJALIZM I NURTY POCHODNE ........................................................................................................................ 81 §1. SOCJALIZM UTOPIJNY ........................................................................................................................................... 81 §2. SOCJALIZM NAUKOWY (MARKSIZM) .................................................................................................................... 83 §3. REFORMIZM.......................................................................................................................................................... 88 §4. REWIZJONIZM ....................................................................................................................................................... 89 §5. ANARCHIZM I SYNDYKALIZM ................................................................................................................................ 90 §6. KOMUNIZM........................................................................................................................................................... 92 §7. MARKSIZM INTELEKTUALISTÓW, TEORIA KONWERGENCJI (w przygotowaniu) .................................................. 96 §8. LIBERALIZM SOCJALNY I SOCJALDEMOKRACJA (w przygotowaniu) ..................................................................... 96 CZĘŚĆ VII – NACJONALIZM I JEGO POCHODNE..................................................................................................................... 97 §1. DARWINIZM SPOŁECZNY, RASIZM I NACJONALIZM ............................................................................................. 97 §2. FASZYZM I NAZIZM ............................................................................................................................................. 100 §3. AUTORYTARYZM, TOTALITARYZM I ICH KRYTYKA .............................................................................................. 102 CZĘŚĆ VIII – LIBERALIZM ..................................................................................................................................................... 104 §1. XIX-WIECZNY LIBERALIZM................................................................................................................................... 104 §2. WSPÓŁCZESNY LIBERALIZM ................................................................................................................................ 111 §3. JOHN RAWLS ....................................................................................................................................................... 114 §4. ROBERT NOZICK .................................................................................................................................................. 117 CZĘŚĆ IX – KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA ........................................................................................................................ 119 §1. LEON XIII ............................................................................................................................................................. 119 §2. KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA W I POŁ. XX WIEKU.......................................................................................... 122 §3. KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ .............................................................................. 123 CZĘŚĆ X – Z LOTU PTAKA .................................................................................................................................................... 125 §1. DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE – ZAGADNIENIA WSTĘPNE (w przygotowaniu) .......................................... 125 §2. POLSKA MYŚL POLITYCZNA (w przygotowaniu).................................................................................................. 125 §3. DOKTRYNY PRAWNE (w przygotowaniu)............................................................................................................ 125 SKRYPT STAROSTY 4 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ §1. MYŚL POLITYCZNA I PRAWNA STAROŻYTNEJ GRECJI Kontekst polityczny greckiej refleksji starożytnej Pierwsza uporządkowana refleksja dotycząca: - podziału prawa (natury i pozytywne) - koncepcja wolności, równości, sprawiedliwości - demokracja Unikalny dar konstruowania teoretycznej refleksji w oparciu o doświadczenia zgromadzone o inne współczesne ludy. Inspirację w refleksji politycznej stanowiło własne greckie doświadczenie (wiedza empiryczna). Brak jednolitego państwa, obszar wspólnej cywilizacji. Punktem odniesienia musi być instytucja państwa. Doświadczenie polityczne miała za punkty odniesienia inny twór, skoro nie było państwa - ok. V. w. p.n.e. pojawiło się polis - punkt odniesienia dla greckiej myśli politycznej. Polis - aglomeracja miejska z przyległymi obszarami rolniczymi, powstaje między IX-VII w. p.n.e. - wspólnota polityczno-religijna Najstarsze modele ustrojowe ustrój monarchiczny - najstarszy obraz greckiego społeczeństwa pochodzi od Homera (Iliada, Odyseja) - monarchia na szczycie której stał otoczony aureolą boskości król (naczelny wódz) - struktura rodowa, władza dziedziczna za potwierdzeniem zasadności władzy – cechami charakteru - charakter państwa arystokratyczny - w wyniku bogacenia się następował transfer władzy od monarchy do arystokracji ustrój arystokratyczny - kolonizacja poprzez niziny społeczne, kupiectwo próbuje podważyć monopol arystokratów - bogaci kupcy, żeglarze - nie mają dostępu do władzy, stopniowo gromadzą majątek - emigrują, aby zarabiać pieniądze, przywożą także nowe idee - nie mogą ani pogodzić się ze strukturą władzy, dochodzi do buntu - kolejny transfer władzy - nowy układ polityczny cechuje brak stabilności - pojawia się tyran tyrania - jednostka pochodzenia arystokratycznego, która składa ofertę: "Przekażcie mi władzę, a zrealizuję wasze interesy" - sprawuje władzę w imieniu ludu - nie mógł liczyć na długie poparcie, musiał rządzić przemocą Wzorcowe modele ustrojowe – alternatywa dla tyranii arystokratyczny (Sparta) -po upadku władzy królewskiej umocniły się rządy arystokracji, na szczycie drabiny społecznej usadowili się nieliczni obywatele, wyposażeni w pełnię praw obywatelskich demokratyczny (Ateny) - od VI w. ewolucja polityczna zmierza ku demokracji - u podstaw demokratyzacji tkwiły mocno tendencje w gospodarce (kolonizacja, handel, obrót towarowo-pieniężny) - nawrót ku demokracji i równouprawnienie polityczne urzeczywistniały się różnymi drogami (np. przez oligarchię, czasami przez nawrót do tyranii), jednakże najistotniejszymi działaniami w tym kierunku okazały się reformy Solona (VI w. p.n.e.) - V w. p.n.e. – złoty wiek ateńskiej demokracji – brak dzieła wykładającego zasady tego ustroju w sposób afirmujący - źródła przypadkowe, np. mowa pogrzebowa Peryklesa (pochowek żołnierzy z wojny peloponeskiej) Brak społecznej harmonii i stabilności politycznej w świecie greckim. SKRYPT STAROSTY 5 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Zasady demokracji ateńskiej 1. Wolność - obywatelstwo - bez niewolników, cudzoziemców, kobiet, dzieci - tylko mężczyźni urodzeni w Atenach - isegoria – wolność słowa - wolność słowa gwarancją zgody – obywatele znają nawzajem swoje poglądy 2. Równość - izonomia – równość wobec prawa - z mocy prawa głos każdego obywatela jest tak samo ważny - jednakowe traktowanie przez władze - równy dostęp obywateli do urzędów (kontrola urzędników) - postulat równości w wychowywaniu młodzieży (mniejszość) - postulat równości majątkowa (mniejszość) - sprzeczność: równość traktowania przy braku równości wychowania i majątku - istota ustroju opiera się na w/w różnicach – równość wobec prawa i równość w dostępie do sprawowania władzy - obsadzanie urzędów w wyniku losowania - diety za sprawowanie urzędu 3. Rządy prawa - obywatele w życiu publicznym nie podlegają władzy i wpływowi nikogo - rodzin, sąsiadów - obywatele w życiu publicznym podlegli jedynie bezosobowemu autorytetowi prawa - obywatele podlegają prawu które sami stanowią - obywatele podlegają tylko swojej woli – więc są ludźmi wolnymi Krytyka demokracji z pozycji arystokracji Ustrój ten nie doczekał się filozoficznej obrony- natomiast przeciwko niemu występowali wszyscy - zwolennicy demokracji uprawiali politykę, a przeciwnicy chwytali za pióro. 1. zabieranie głosu w sprawach publicznych tylko za starannym przygotowaniem – intelektualnym i moralnym - etos cnot obywatelskich – moralna zdolność poświęcania dobra prywatnego dobru publicznemu - w przeciwnym wypadku anarchizacja życia publicznego - interesy partykularne - zabierający głos muszą być w stanie zdefiniować dobro publiczne aby móc do niego dążyć 2. państwo stanowi instytucjonalizację dobra publicznego – powierzane w sposób przypadkowy statystycznie do tego nieprzygotowanym - dobro wyższego rzędu nie będzie systemowo zabezpieczone w sposób taki na jaki daną społeczność stać - programowe odrzucenie przez demokratów służby dobru wspólnemu - najlepszej na jakie stać państwo - rządzy ludzi przypadkowych – bez przygotowania moralnego i intelektualnego 3. podległość prawu stanowionemu w demokracji sprowadza się do instytucjonalizacji interesów niezamożnej większości - przy pomocy prawa próbuje osiągnąć to czego inaczej nie może – biedota pragnie się wzbogacić - transfer bogactwa – podatki progresywne, konfiskaty etc. Myśl polityczna i prawna sofistów Sofiści – wędrowni nauczyciele, pojawili się w epoce demokracji w Atenach - efekt ustroju demokratycznego ( zapotrzebowanie – o karierze politycznej myślały warstwy niższe) - nauczają sztuki prowadzenia publicznej debaty - przekonywanie, dobór argumentów - nauczają za pieniądze - uczą przekonywania do dowolnych racji - nieistotna jest moralna racja stojąca za argumentacją - nie udzielali oni jednoznacznych odpowiedzi na pytanie, jaka forma rządów jest dobra, a jaka zła - kryterium sukcesu skuteczność w debacie SKRYPT STAROSTY 6 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - wprowadzenie do greckiej myśli politycznej element racjonalizmu i sceptycyzmu - pionierski wkład do ideologii prawa natury, przenosząc ją z nauk przyrodniczych na grunt nauk o społeczeństwie - człowiek poddany jest dwom prawom – państwowemu i natury - zlaicyzowanie podstawowych pojęć politycznych - państwo nie jest tworem sił pozaziemskich, powstało ono z woli ludzi, jego zadania są doczesne krytyka sofistów 1. uczyli do przekonywania skutecznego, a nie wskazywali czy to jest dobre, czy złe 2. brali pieniądze za nauczanie swych uczniów - ludzka wiedza nie powinna być wartością prywatną - moralny obowiązek przekazywania wiedzy młodszemu pokoleniu – by służyli dobru publicznemu Sofiści podważają podstawowe tezy greckiej myśli politycznej. Protagoras - punktem wyjścia do życia politycznego jest człowiek, a nie państwo - „człowiek jest miarą wszechrzeczy” - nowe spojrzenie na państwo - relatywizm - istniał okres bez państwa – powstało w celu polepszenia skuteczności zaspokajania potrzeb - państwo powołane mocą woli jednostek - państwo nie jest tworem natury – to nieprawda, że każdy z nas rodzi się w państwie jak w rodzinie jest ono niezmienne i niezależne od naszej woli - relatywizm polityczny - ludzie się różnią, mają różne potrzeby, więc różnią się państwa zaspokajające te potrzeby - relatywizm społeczny - wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi - to porozumienie ludzi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy - podważał tezę o niezmienności natury ludzkiej - konwencje społeczne które ludzi wiążą są zależne od okoliczności miejsca i czasu - zachowanie dobre i złe jest uwarunkowane od konkretnych okoliczności Gorgiasz - okazjonalizm moralny - istnieje wiele systemów moralnych - różne moralności – np. dziecko, dorosły, cywil, wojskowy - wbrew tradycji greckiej Antyfon i Hippiasz - nie ma jednego rodzaju prawa - dualizm prawa - prawo natury i prawo pozytywne - prawo natury - obowiązuje wszystkich i w ten sam sposób, niezmienne, sankcja boska - prawo pozytywne - obowiązuje tylko na terenie danego państwa – sankcje prawa pozytywnego (tylko pod jego jurysdykcją) Przyjmuje się sofistów jako protoplastów współczesnych liberałów – wyprowadzają wszystkie zasady życia ludzkiego z woli człowieka. Platon i Arystoteles – protoplaści współczesnych konserwatystów. SKRYPT STAROSTY 7 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §2. PLATON - V/IV w. p.n.e. – prawdziwe imię Arystokles - ateński arystokrata, przekonania konserwatywne, - negatywny stosunek do demokracji ateńskiej (uczeń Sokratesa, konserwatyzm) Sokrates - młodych ludzi należy nauczać cnoty (=mądrość), czyniąc to publiczne i bezpłatnie - bezkompromisowa postawa, dyskusje metodą sokratejską - przysparza mu przeciwników wśród władz – demokratyczne Ateny oskarżają go o deprawowanie młodzieży, - jeden z 30 tyranów był jego uczniem - skazany na karę śmierci (kara honorowa, lepsza od banicji) - Sokrates wskazywał, że powołaniem filozofa jest także wychowywanie młodzieży, aby uczyć jej rozumu i cnoty Rządy filozofów Ewolucja poleis zmierza ku złemu, degenerują się dopóki rządów nie obejmą filozofowie. Tylko mędrzec może dostrzec idee, zrealizować je w państwie; „państwo tworzy wzajemna nasza potrzeba”. Demokracja to ustrój najbardziej chwiejny, choć przysłonięty szczelnym parawanem, cechuje go: brak dyscypliny społecznej, respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu. Filozofowie jako najdoskonalsi winni sprawować władzę nad tymi stojącymi niżej intelektualnie i moralnie - ponieważ nauczali tak jak Sokrates – rozumu i cnoty - rządy roznamiętnionych ignorantów prowadzi do anarchizacji życia publicznego (tacy zabili Sokratesa) - tylko filozof może przenikać tajemnice świata idei i zbliżyć państwo do idealnego wzorca, tworząc organizację doskonałą, odpowiadającą Cnotom - rządy „stróżów doskonałych” Dwie drogi rządów filozofów 1) bezpośrednie oddanie władzy filozofom (filozof jako kwintesencja działalności ludzkiej) 2) należy przekonać kogoś, kto już jest u władzy, że jest filozofem - Syrakuzy na Sycylii – przekonuje Dionizusa Starszego że jest nie tylko władcą, ale i filozofem - Dionizus robi to, co doradza mu Platon - Platon skazany na śmierć, ułaskawiony i sprzedany w niewolę, wykupiony przez przyjaciół - poświęca się pisaniu, zakłada Akademię Pesymizm antropologiczny – krytyczne spojrzenie na współczesne ustroje, tendencje do dezorganizacji życia człowieka, ułomność natury ludzkiej Dialogi Platona - „Państwo” - „Prawo” Metoda platońska (idealizm) Metafora Jaskini Platońskiej – świat idealny która odbija się w realnym (odbicia rzeczy idealnych, cienie, nie mamy dostępu do świata idealnego, celem człowieka jest dążenie do świata idealnego) - idealizm obiektywny - żyjemy w świecie pozorów, refleksów świata idei - rzeczywiste przedmioty będące odpowiednikiem rzeczy – doskonałe, wieczne, niezmienne, hierarchiczne - idea jest wzorcem – przedmioty rzeczywiste mają tylko niektóre jej cechy - wieczne idee - Dobro, Piękno, Prawda, Sprawiedliwość - one istnieją naprawdę, ludzie mają niedoskonałe wyobrażenie o nich - wielcy twórcy zbliżają się do idei Piękna, ale nie poznają jej w całości - ludzie różnią się – wybitne jednostki to filozofowie, państwo rządzone przez nich będzie tak idealne jak jest możliwe, ludzie żyją najlepiej jak potrafią - świat ludzki dostępny zmysłowo, odbicie Świata Idei, mogą one być poznane jedynie intelektualnie SKRYPT STAROSTY 8 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - niedoskonała natura ludzka sprawia, że nie możemy się wyrwać ze świata pozorów - na szczycie idei jest Dobro – sens, cel i przyczyna świata - realizuję dobro gdy czynię to do czego jestem przeznaczony Koncepcja duszy – dusza ludzka przed narodzeniem bytuje w Świecie Idei – tylko wówczas wszystkie idee są poznawalne (w pełni), po narodzinach dusza zapomina - anamneza – refleksja filozoficzna (prawdziwe poznanie) – dusza przypomina sobie część wiedzy sprzed narodzin - człowiek nigdy nie może przypomnieć sobie całej idei Części duszy - różne funkcje i cnoty - część rozumowa (Mądrość, odpowiada za prawdzie poznanie) - część impulsywna (Odwaga, charakter, zachowanie, siła woli) - część wegetatywna/pożądliwa (Wstrzemięźliwość, roztropność, zaspokajanie podstawowych potrzeb) Cnota to sprawność moralna. Typologia ustrojów politycznych Platona (Historiozofia) Systematyzacja greckiego doświadczenia politycznego. Filozofia dziejów, przemiany wynikają z celu historii. proces degeneracji ustroju - Każdy następny ustrój jest gorszy od poprzedniego. Nie ma alternatywy dla rządów filozofów –nikt nie próbuje zatrzymać postępującej anarchizacji. 1. Timokracja - rządy ludzi odważnych, - wykazali się odwagą na polu bitwy, cieszą się szacunkiem obywateli - najłatwiej godność zdobyć w walce – hierarchia wojskowa, surowość i proste życie - stary, ale dobry ustrój - ustrój wzorcowy Greków - ustrój krótki – odważni nagradzani największą ilością łupów wojennych - odważni stają się chciwymi -> degeneracja do Oligarchii 2. Oligarchia - rządy ludzi bogatych - chciwość - ustrój zły - koncentracja na interesach oligarchów - pauperyzacja - bogaci bogacą się kosztem współobywateli -> dalsza degeneracja do Demokracji (biedota obala) 3. Demokracja - rządy ludzi biednych – tyrania większości - brak kompetencji rządzących, nie wyróżniają się intelektem ani majątkiem - jeśli władza nie będzie rządzić, to nie będzie szanowana przez obywateli – niski posłuch - brak obywatelskiej dyscypliny, posłuszeństwa władzy - bogaci oligarchowie spiskują by władzę odzyskać - nikt nikomu nie ufa, jak to w demokracji - dalsza degeneracja => 4. Tyrania - rządy jednego człowieka - przy pomocy siły i strachu W dialogu „Państwo” wizja ustroju doskonałego. Wizja państwa idealnego Platona – „Państwo” Kształt piramidy (struktura hierarchiczna odzwierciedlająca moralne i intelektualne nierówności ludzi) - odpowiada trójpodziałowi duszy - wiedza (złoto) – odwaga (srebro) – praca (brąz) - żadna grupa nie osiągnie sama doskonałości, razem tworzą harmonijną całość, ale granice między grupami są nieprzekraczalne( obowiązuje hierarchia wiedzy) - usytuowanie w piramidzie odzwierciedla nasze kwalifikacje moralne i intelektualne. SKRYPT STAROSTY 9 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Filozofowie - selekcja młodych ludzi w całym państwie: najzdolniejsi uczeni - najpierw sprawności fizycznej (3 lata, 17-20), potem studia ogólne (10 lat), potem 5 lat filozofii, potem 15 lat sprawowania urzędów publicznych, dopiero wtedy będą filozofami - najbardziej rozbudowana dusza rozumowa - najbliżsi Światu Idei - każdy człowiek posiada pierwotny potencjał zostania filozofem - nie liczy się urodzenie - nie ma znaczenia płeć - filozofowie kierują się zasadami rozumu, nie są skrępowani prawem; prawo jest zbyt sztywne wobec różnorodnej i zmieniającej się rzeczywistości Strażnicy i wojownicy – ich zadaniem jest obrona państwa – wszystkich obywateli - odpowiednie przygotowanie – cnoty: męstwo i honor - poświęcanie zdrowia i życia dobru wyższego rzędu - nauka sprawności fizycznej, wyższa wiedza ogólna - wyższa kultura wzajemnych relacji – muzyka (muzyka to kultura ogólna) - realizują prawo – bezpieczeństwo bezpieczne i zewnętrzne - od 20 roku życia najsilniejsi na wojowników (po wychowaniu fizycznym) Wytwórcy - Rolnicy i rzemieślnicy – ich zadaniem jest praca, utrzymują nią siebie, swoje rodziny i pozostałych obywateli - cnoty: umiaru i powstrzymywania popędów ciała (Wstrzemięźliwość) - odpowiednie przygotowanie – skłaniając ich do praktykowania cnót: umiaru i poskramiania pożądliwości ciała - prymitywna i podstawowa wiedza o świecie, podstawowe wierzenia religijne (pozwalające uporządkować własne doświadczenia przy prymitywnej wiedzy) - nieprzygotowani do filozofii, mają czerpać satysfakcję z pracy, życia rodzinnego, własności etc. - niewolnicy to rzeczy – poza klasyfikacją Filozofom i strażnikom nie wolno nikomu nic posiadać na własność – jeśli ktoś sprawuje władzę, to łatwiej mu się wzbogacić. - mają służyć państwu (dobru publicznemu) – nie może być konfliktu pomiędzy interesem prywatnym a publicznym - dostarczanie przez wytwórców Filozofom i strażnikom nie wolno zakładać rodzin – aby nie doprowadzić do uszczerbku dobra publicznego - wyjściem jest kojarzenie par w drodze losowania – kojarzenie na czas krótki (dobre geny) - dzieci wychowywane przez państwo, wychowywane anonimowo, potem selekcja Stabilizacja i harmonia, kosztem zaniku indywidualności. - remedium na brak politycznej harmonii i stabilizacji, ale projekt ten odbywał się kosztem całkowitego i bezwarunkowego ludzkich dążeń i planów dobru państwa. - Zanik ludzkiej indywidualności. - organiczna koncepcja państwa - każda grupa spełnia odmienną funkcję dla dobra całej wspólnoty, - podstawą funkcjonowania państwa jest harmonia - realizacja Dobra - czwarta cnota Sprawiedliwości – człowiek w sposób harmonijny korzysta ze wszystkich trzech części swej duszy Wyjątkowość ustroju w starożytności. Państwo totalne – dobro jednostki wartością wtórną. „Prawa” Po zrewidowaniu swoich poglądów Platon pisze dialog „Prawa”. - każdy może posiadać coś na własność - każdy może zakładać rodziny - porównywalne majątki wszystkich obywateli - obywatele delektują się tym kim są i tym co mają – nie wolno im wyjeżdżać za granicę (mogliby przywieźć idee) - państwo organizuje wydarzenia, igrzyska i ceremonie religijne - państw o musiało wiedzieć i rejestrować czego naprawdę obywatele pragną – obywatele opowiadają o swoich sąsiadach Całkowite podporządkowanie dobru publicznemu. W 1945 Karl Popper – „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie” – Platon, Hegel, Marks odpowiedzialni za powstanie społeczeństwa totalitarnego. SKRYPT STAROSTY 10 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Harmonia – jednostka to element harmonii określona przez pełnioną funkcję społeczną. Społeczeństwo to zaprojektowana harmonia posiadająca określone funkcję. Władza to kompetencja wynikająca z doskonalenia się. Państwo jest tożsame ze społeczeństwem. Prawo to instrument realizacji projektu. Własność to kategoria dyskwalifikująca w życiu publicznym §3. ARYSTOTELES - uczeń Platona, ze Stagiry (Stagiryta) - wykształcenie lekarskie, nauczyciel Aleksandra Macedońskiego - kiedy jego wychowanek zdobył władzę, wrócił do Aten - nie udało mu się objąć Akademii, założył więc własną szkołę – Liceum - posiadał rozległą wiedzę (przyrodoznawstwo, fizyka, logika, ekonomia, etyka, estetyka, polityka) Platon idealista – doktryna preskryptywna Arystoteles empiryk – doktryna deskryptywna Cnota, dzielność etyczna są możliwe do osiągnięcia tylko wobec innych. Empiryzm - nowa metoda badawcza, w głębi swej duszy był on lekarzem, a nie filozofem - odrzuca system platoński – twórca empiryzmu - poznanie zmysłowe (doświadczenie -> kontrola rozumu) - doświadczenie ważniejsze od apriorycznych założeń - z cech wspólnych należałoby wyprowadzić prawa ogólne - gromadził fakty o ustrojach greckich i na ich podstawie wyciągnął wnioski Myślenie wspólnotowe Człowiek - człowiek to istota polityczna, społeczna – stworzony do życia w społeczeństwie - człowiek nie jest samowystarczalny - poza państwem mogą żyć jedynie istoty nadludzkie (bogowie) i bogowie (idiotes) - istnienie człowieka w państwie jest związane z realizacją społecznej i rozumnej natury, uzyskuje eudajmonia - człowiek cieszy się dobrym życiem (eudajmonia) jeśli zaspokojone są jego potrzeby: - związane z bezpieczeństwem, - związane z pomyślnością materialną (dobrobytem) - związane z rozwojem duchowym Wspólnota - podstawową komórką społeczną jest rodzina - państwo jako system rodzin - relacje władzy (charakter naturalny) - relacje mąż – żona (naturalna władza męża nad żoną) - relacje ojciec – dzieci (naturalna władza ojca nad dziećmi) - relacje pan – niewolnik (naturalna władza nad niewolnikiem – rzecz) - relacje gospodarcze (sposób w jaki funkcjonuje rodzina by móc realizować potrzeby wszystkich jej członków) - gmina jako zbiór rodzin - relacje mikro = relacje makro - rodzina nie jest samowystarczalna – nie zaspokaja potrzeb np. pomyślności ekonomicznej - wspólnota jest naturalna, ponieważ zaspokaja w naturalny sposób nasze naturalne potrzeby - żadnej wspólnoty nie wybieramy – rodzimy się w nich, nie wybieramy Państwo - podmiot naturalny, doskonałość, tylko i wyłącznie w ramach państwa człowiek może realizować swoje potrzeby. - synteza mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich, jest jednak od niech doskonalsze, bo jest samowystarczalne - celem jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka - organizacja Suwerenna, wszechogarniająca, wyznaczona przez porządek naturalny. - forma: najlepsza będzie politea, monarchia lub arystokracja. - państwo jest zjawiskiem naturalnym, nie wybieramy go, spędzamy w nim całe nasze życie. - tak jak zjawiskiem naturalnym jest wszechświat. - sofiści myśleli odwrotnie- państwo jest tworem ludzkim (państwo zaspokaja potrzeby skuteczniej, ale nie jest zjawiskiem naturalnym). Liberał chętnie spojrzy na sofistów- dla niego punktem wyjścia będzie konkretny człowiek. SKRYPT STAROSTY 11 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE To kim człowiek jest, wynika z całości charakteru państwa- państwo jest koniecznym punktem wyjścia, a człowiek jest jego częścią. Jaki jest sens istnienia człowieka bez państwa - żaden. Typologia ustrojów Państwo jest zbiorem jednostek; odwrotnie niż Platon twierdzi że nie ma doskonałego ustroju, ale można mówić o dobrych i złych. Rząd służy temu, kto rządzi. Kształt ustroju zależy od: siły i efektu walk społecznych, stanu gospodarki, charakteru narodu, położenia geograficznego, wielkości terytorium, a także od zróżnicowania majątkowego społeczeństwa. Rządy jednej osoby Rządy grupy Rządy większości Monarchia Arystokracja Politea Tyrania Oligarchia Demokracja Ustroje właściwe - władza realizuje dobro wspólne Ustroje zdegenerowane - władza dąży tylko do partykularnych interesów Monarchia - król rządzi za zgodą poddanych - nie stoi ponad prawem, - ma na uwadze dobro ogółu Arystokracja - arystokracja ducha, etos cnót obywatelskich - rządzą ku najlepszemu pożytkowi państwa i obywateli Tyrania - rządy jednostki dla własnej korzyści Oligarchia - rządzą bogaci dla korzyści bogaczy Demokracja – nie funkcjonuje bo korupcja, rządy biedoty (Platon – demokracja zabiła Sokratesa) - rządy biednych, którzy szukają korzyści dal siebie, a nie dla całego społeczeństwa - z niepohamowanej demokracji rodzi się tyrania Cnota Umiaru - najważniejsza z cnót - dotyczy każdej ludzkiej aktywności - dotyczy również cnót Politea Terapia Arystotelesa - politea, opierająca się na stanie średnim - jest on naturalnie predysponowany aby byli w nim dobrzy obywatele. Dobro publiczne ma wówczas pierwszeństwo przed dobrem prywatnym. - rządy wszystkich, ale myślą o dobrze wspólnym - pryzmat klasowy – krzywa wypadkowa rządów bogatych i biednych - rządy klasy średniej - bogaci zdemoralizowani przez własność, biedota dąży do wzbogacenia się - „Etyka” – cnota Umiaru, polityka „złotego środka” - mieszanina oligarchii i demokracji, z przewagą drugiej - harmonijne połączenie wolności i porządku (hierarchii) - realizacja polityki złotego środka i stabilizacja Podział społeczeństwa na znakomitych i lud - kryterium może być wiedza, urodzenie, cnota, najczęściej jest to majątek - znakomici - to niepracujący posiadacze - bogactwo, wykształcenie, cnota - nie muszą utrzymywać się z pracy własnych rąk, pracuje dla nich lud, zatem mają dość czasu na refleksję - wykształcenie prowadzi ich do moralnego doskonalenia. Lud nie ma na to czasu. - zdemoralizowani bogactwem - cechuje ich chciwość i żądza pieniędzy - lud SKRYPT STAROSTY 12 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - brak bogactwa, brak wykształcenia, brak cnoty - zdemoralizowany- przez brak pieniędzy - zawistny, skłonny do buntu, bieda demoralizuje tak samo jak bogactwo - stan średni - też posiada własność, ale pracują na mniej hańbiących stanowiskach, - nie są zdemoralizowani bogactwem, ani chciwi czy skłonni do buntu; - ich cnotami jest umiarkowanie, rozsądek, kroczenie pośrodku drogi, uszanowanie własności - największym stopniu są w stanie utożsamiać się z dobrem publicznym - muszą za to państwo przejąć odpowiedzialność. - jeśli takich ludzi będzie wystarczająco dużo, wtedy możliwe będzie utrzymanie stabilności i hierarchii Niewolnictwo - problem niewolnictwa wypływa z niedoskonałości gospodarki i potrzeb cywilizacyjnych - stan przejściowy – rozwój techniki wyprze niewolników z produkcji - prawo natury: pewni ludzie są stworzeni do niewoli, nie posiadają rozumu tylko siłę fizyczną, niewola jest dla nich pożyteczna i sprawiedliwa, są poza państwem – z natury niewolnicy są barbarzyńcami, Grecy są ludźmi wolnymi - gdy brali jeńców, odprawiali ich do domu, Grek-jeniec traktowany był jako gość - prawo ludzkie: nie wszyscy, którzy są niewolnikami, są nimi z natury, niektórzy są na podstawie prawa ludzkiego Inaczej było w starożytnym Rzymie - można było spotkać niewolnika inteligentnego (nierzadko mądrzejszego od swego pana) - był on droższy. Prawo natury Prawo natury - to powszechne i niezmienne reguły, które rządzą wszechświatem, a więc także i naszym światem i światem życia społecznego. - ich treść jest możliwa do poznania, kiedy przyglądamy się temu światu. - postanowienia prawa natury są obecnie w każdym z nas, - wszystko, czemu się przyjrzymy wskazuje na ład i harmonię wszechświata. - niektórzy z nas poznają je w sposób bardziej dokładny niż inni. (nie znaczy to, że mogą nami rządzić tylko filozofowie) - te postanowienia mają być przestrzegane w prawach stanowionych, jeśli więc prawo natury będzie przestrzegane, zapanuje w państwie taki sam ład i harmonia jak we wszechświecie - wtedy trzy potrzeby zostaną zaspokojone i będziemy się cieszyć dobrym życiem. W odróżnieniu od sofistów widzi prawo natury także w instytucjach stworzonych przez człowieka. Istnieje prawo stanowione i naturalne niesprzeczne ze sobą, do prawa naturalnego zalicza sprawiedliwość, własność i władzę. Sprawiedliwość jest trwałą dyspozycją (jak doskonałość etyczna), - sprawiedliwość legalna – postępowanie zgodnie z prawem i słusznością; może być - wyrównawcza (pomiędzy jednostkami) - rozdzielcza (państwo wobec jednostek) Idea przewodnia to wspólnota. Jednostka to podporządkowana całości istota społeczna. Społeczeństwo to organiczna wspólnota naturalna. Władza to pochodna natury. Państwo to zjawisko naturalne, tożsame ze społeczeństwem. Własność służy „dobremu życiu” – życie oparte na cnocie umiaru. Gloryfikował Arystoteles polis - było ono punktem odniesienia. Wkrótce polis przeszło do historii, a kres jemu położył właśnie wychowanek Arystotelesa - Aleksander Wielki. Okres klasyczny zakończył się. Fundamentalnym zadaniem filozofii było teraz sformułowanie odpowiedzi na pytanie jak żyć bez polis? Polis dawało to odpowiedź na to, jak żyć. Samo istnienie polis wskazywało bowiem, jak człowiek ma się doskonalić. SKRYPT STAROSTY 13 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §4. HELLENISTYCZNA MYŚL POLITYCZNA Kultura hellenistyczna - Hellenizm - kultura, która powstała w wyniku podboju przez Aleksandra Macedońskiego Królestwa –Persów - po śmierci Aleksandra imperium rozpadło się na mniejsze państewka - przemieszanie kultur greckiej z kulturą wschodu. - proces rozpoczął w sposób celowy już Aleksander Macedoński - celem jest zbliżenie Europy do Azji, pojął za żonę córkę króla perskiego - język grecki stał się językiem urzędowym- nie wyrażono w nim jednak wartości wyłącznie greckich, tylko wartości powstające i syntezy - podziały na Greków- barbarzyńców należały do przeszłości, np. Stary Testament- napisany w Aleksandrii po grecku - jedyną formą władzy na Wschodzie była nieograniczona monarchia - monarcha był czynnikiem jednoczącym, gwarantem - władza hellenistycznego monarchy przeważała nawet władzę monarchy absolutnego - odbierany przez swych poddanych jako człowiek i Bóg - jest i bogiem i człowiekiem - by rządzić rozległym imperium Aleksander musiał przystać na taką koncepcję władzy - miało to daleko idące konsekwencje prawne i ideowe- władca musiał przewyższać wszystkich poddanych - akty jego woli, decyzje, rozkazy były wynikiem ponadludzkiej metafizycznej sprawiedliwości - żaden z poddanych nie był władny odmówić wykonania tych rozkazów - kara zarówno pozytywna, jak i po śmierci -nie mogło być więc mowy o jakimkolwiek nieposłuszeństwie - zupełne wyłączenie jednostki z życia politycznego - Grecy z dnia na dzień stracili możliwość oddziaływania na życie publiczne, przestali być obywatelami - katastrofa cywilizacyjna- osobowość obywatela dotychczas wskazywała polis - miał on poświęcić swą prywatę dla dobra publicznego, rozwój moralny który powodowałby wzięcie odpowiedzialności - monarchia hellenistyczna niczego takiego nie wymagała - oczekiwała posłuszeństwa Polis nie mogło już odpowiedzieć na pytanie jak żyć- każdy musiał zrobić to sam – powstaje filozofia hellenistyczna, o wiele większym ładunek etycznym niż w poprzednich przypadkach. Cynizm - najstarsza szkoła hellenistyczna (IV w. p.n.e.), jej założycielem był Antystenes (uczeń Grogiasza i Sokratesa) - Krates, Diogenes z Synopy - cynicy doświadczyli upadku dawnego świata i rozkładu starych struktur - należy żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez nowe państwo - żyć cnotliwie, zgodnie z naturą - podążamy za zewem natury, impulsem naturalnym - najważniejszą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście = cnota = życie zgodne z naturą - szczęście pozbawione było wyrafinowania intelektualnego, najważniejsze było zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych = daleko posunięty prymitywizm - np. głód - życie sprowadzi się do zaspokojenia głodu. Zjedzmy sąsiada- zaspokoimy swój głód- będzie to dowodem życia cnotliwego, zgodnego z naturą - np. pożądanie jeśli podoba nam się nasza siostra, to powinniśmy ją posiąść, pragniemy jej tak samo bez względu na to czy jest z nami spokrewniona czy nie - to, że uważamy inaczej jest wynikiem pewnej konwencji, a nie natury - ludzie się umówili, że w pewnych sytuacjach nie można zachowywać się zgodnie z naturą - dobre życie to przezwyciężenie konwencji - np. własność, służba wojskowa, praca, podległość administracji, instytucja państwa. - cynicy to kosmopolici, bo przynależność do jakiegokolwiek polis jest wynikiem konwencji - Diogenes żył w beczce - jest to przejaw życia zgodnego z naturą. - Diogenes i Aleksander Wielki - państwo więc przez sam fakt istnienia uniemożliwia życie zgodnie z naturą, Aleksander nie ma niczego, co mógłby dać filozofowi - poglądy skrajnie indywidualistyczne Cynicy są prekursorami XIX i XX- wiecznego anarchizmu. Odrzucał on koncepcję państwa. SKRYPT STAROSTY 14 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Epikureizm - Epikur, wykształcony w Atenach - życie cnotliwie – życie pełne rozkoszy - cieszymy się przyjemnościami, unikamy przykrości - każda rozkosz jest dobra, ale nie każda rozkosz jest równa rozkoszy, aczkolwiek każda jest warta przeżycia - hierarchia rozkoszy - zmysłowe, intelektualne, estetyczne, przyjaźń - rozkosze należy dobierać tak, aby nie zakłócały wewnętrznego spokoju - do pełnej wolności można dojść jedynie wyzbywając się strachu, wszelkich trosk i zmartwień - wyprowadzenie reguły życia publicznego - negacja naturalistycznego prymitywizmu - jakiej to rozkoszy mógł zaznać Diogenes mieszkając w beczce? - nie można oddalać zdobyczy cywilizacyjnych - należy korzystać z własności, nie można jednak poświęcić jej wszystkiego - takie życie nie ma nic wspólnego z rozkoszą - np. by utrzymać bogactwo, trzeba poświęcić wszystko dla pieniędzy, lepiej delektować się umiarkowanym majątkiem - państwo zapewnia ład i porządek - bez niego nie ma rozkoszy - należy przestrzegać konwencji politycznych i społecznych - nic wspólnego nie ma z rozkoszą polityka - Arystoteles: dobre życie to życie w państwie, aktywny udział w życiu publicznym - Epikur: stosunek do państwa jest taki jak do własności (jest ważne, ale nie należy w całości mu się oddawać) - wyjątek - gdy państwo jest zagrożone należy mu się poświęcić, walczyć o nie (bez państwa nie ma rozkoszy) - prawdziwego mędrca nie pociąga również religia - pochwała egoizmu jednostki i postawy aspołecznej Epikurejczycy są prekursorami utylitaryzmu. Stoicyzm - Zenon z Kiten i Chryzyp z Cylicji - pojawił się na przełomie IV i III w. p.n.e., a przetrwał do IV-V w. n.e - oficjalna filozofia hellenistyczna - nurty poprzednie nie odegrały wielkiej roli w kształtowaniu myśli hellenistycznej - oddziaływanie stoicyzmu szybko wyszło poza obszar kultury hellenistycznej- np. u schyłku Republiki w Rzymie - Cyceron, w Cesarstwie - Seneka, Epiktet, Marek Aureliusz - stoicyzmowi wiele zawdzięcza chrześcijaństwo - racjonalistyczna filozofii, operująca kategoriami uniwersalnymi - elastyczność w stosunku do zmiennej rzeczywistość - punktem wyjścia wszechświat, rządzi nim rozum – Logos - zapewnia ład i harmonię (rozumny ład i harmonia) - istota tego ładu i harmonii sprowadza się do tego, że każda część posiada swe miejsce - rośliny, zwierzęta, ludzie, bogowie - rozum przenika każdą część świata, sprawiając, że jest to twór ożywiony Tylko ludzie i bogowie zajmują ważne, poczesne miejsce - są istotami racjonalnymi, kierują się rozumem. - zasada determinizmu (wszystkim rządzi los, przeznaczenie) - zasada fatalizmu (spokój wobec przeciwności losu) - każdy może być mędrcem (do mądrości dochodzi się w wyniku żmudnej pracy) - cnota –wyrafinowane intelektualnie (ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do zła jest z zewnątrz) - cnota to wartość absolutna i niepodzielna, tak mężczyzn, jak i kobiet, wolnych i niewolników - mądrość jest identyczna z wolnością (człowiek mądry jest wolny) SKRYPT STAROSTY 15 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - stoicyzm aprobował własność prywatną i społeczną nierówność - stoicyzm był najbliższy polityce -narzędzie realizacji swojej filozofii kosmosu - państwo musiało jednak spełniać określone warunki - musiało być tworem rozumnym - każda forma ustrojowa może być dobra, przy zachowaniu racjonalności - prawo – synchronizacja prawo naturalnego z państwowym Stoicki spokój (apatia) - dystans wobec wszystkiego co nas otacza - trzeba sobie uzmysłowić, jakie jest nasze miejsce we wszechświecie i żyć zgodnie z wiedzą - trzeba podejmować trwające całe życie wysiłki - nie tylko trzeba sobie to uzmysłowić, ale trzeba też z tym faktem się pogodzić - wtedy w naszym wnętrzu zapanuje taka sama harmonia jak we wszechświecie- jeśli będziemy się kierować rozumem, to stłumimy emocje, zanim one do nas dojdą - stan stoickiego mędrca - kogoś, kto kieruje się wyłącznie rozumem - np. pies przykuty do jadącego wozu – musi się pogodzić i biec razem z nim - lepiej delektować się tym co jest, okiełznać wszystkie emocje. - ludzie są różni- w mniejszości ludzie są w stanie kierować się rozumem - przytłaczająca większość jest kierowana emocjami - nie są w stanie nad nimi zapanować - moralnie taki ktoś staje się zwierzęciem, niezależnie od tego kim jest - Seneka pisał, że Aleksander Wielki stał na granicy Indii, ale był zniewolony emocjami, nie mógł ich podbić Epiktet - wolność wewnętrzna jest zupełnie niezależna od stosunku zewnętrznego - do 40 roku życia był niewolnikiem – - gdy jego pan dowiedział się, iż jego sąsiad został prokonsulem, to mógł niewolnika bić, ale to pan był zniewolony, a niewolnik zachował wolność wewnętrzną - wolność i niewola wewnętrzna i zewnętrzna - wolność wewnętrzna jest wartością absolutnie najwyższą Sokrates - niedościgniony wzór stoików - nikomu innemu się to nie udało - nie pozwolił by emocje związane z jego skazaniem zakłóciły jego wolność Stoicyzm a polityka - prawo natury nakazuje nam czynić dobro - w życiu politycznym można wyrządzić dobro i zło - wszystko zależy od tego czy postępujemy zgodnie z naszymi zasadami - możemy angażować się w życie polityczne tak długo jak mamy czyste sumienie - jeśli nie można dojść do porozumienia, to pozostaje samobójstwo - Seneka, który nie mógł dojść do porozumienia z Neronem Stoicy z natury nie byli egoistami, byli społecznie zaangażowani. Stoicyzm nie był buntowniczy, najbliżej mu do konserwatyzmu. SKRYPT STAROSTY 16 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §5. STAROŻYTNY RZYM Grecja a Rzym - cnotą dla starożytnych Greków była wiedza, dążenie poznania prawdy = dzieła filozoficzne - dla Rzymian cnotą jest męstwo (virtus) = imperium - niewielka skłonność do rozważań teoretycznych – nastawienie na praktykę która może być wykorzystana do podboju świata Świat rzymski to jedna wspólnota - nacjonalizm, (w starożytnym tego słowa znaczeniu) - uznawanie wyższości narodu rzymskiego nad innymi - prawo do rządzenia światem Państwo - dobro wspólne obywateli - wspólnota obywateli (civitas), rzecz wspólna (res publica) - przekonanie o republikańskości państwa. - imperium – to pojęcie władzy, nie jest tożsame z pojęciem państwa - przestrzenny zasięg terytorialny władzy realizowanej przez Rzymian - granice państwa to granice władzy nad obszarem - imperator – podmiot wykonujący władzę, wódz - potem rozszerzono to pojęcie to ten kto stojąc na czele civitas rzymskiego zarządzał prowincjami Autorytet - szacunek, cześć, jaką darzy się osobę czy instytucję - podmiot obdarzony autorytetem nie dysponował władzą- autorytet wynikał z czci, nie władzy - Rzymian charakteryzował tradycjonalizm - instytucje polityczne zasługiwały na szacunek, bo im dawniejsza instytucja, tym lepsza. - autorytet Rzymianie wiązali z cnotą - oddanie służbie państwu - cnotliwy Rzymianin to taki, który służy państwu - magistratura była z jednej strony zaszczytem, z drugiej obowiązkiem realizowanym bezpłatnie Synteza myśli greckiej i rzymskiej - w II/I w. p.n.e, myśl rzymska została połączona z myślą hellenistyczną, stąd najwybitniejsi rzymscy myśliciele byli stoikami - przyczyny: - kosmopolityzm i uniwersalizm odpowiadał rzymskiej idei ekspansji - ład kosmiczny. - stoicki mędrzec w warunkach rzymskich utożsamiany został z rzymską arystokracją (cnoty jej przypisywane) - uzasadnienie obowiązku odpowiedzialności za państwo Katon Starszy - krytyka hellenizacji Rzymu - Rzymianie mają oczywiste prawo prowadzenia podbojów - hellenizacja to załamanie się tradycyjnego modelu państwa - Rzymianie przestali być dzielni, stali się łapczywi na sukces - ambicje powinny być hamowane - złamanie powinności jednostki wobec ogółu - pesymizm dziejowy - zanik cnót rzymskich doprowadzi do upadku imperium rzymskiego - powrót do cnót pierwotnych – prostoty i sumienności - katońska wizja w programie ugrupowania popularów (bracia Grakhowie) - powrót do społeczeństwa chłopów - ludzi prostych, równych sobie Polibiusz - afirmacja hellenizacji - - grecki niewolnik, został wykupiony - poglądy eklektyczne - od Arystotelesa - podziału ustrojów na dobre i złe (zjawisko degeneracji ustrojów) - ustrój rzymski przykładem stoickiego ładu i harmonii - cykliczność biegu dziejów jest determinizmem- człowiek może tylko opóźnić przemiany - np. poprzez ustrój mieszany - republika rzymska jako przykład oolitem - konsulowie (monarchia), senat (arystokracja), zgromadzenie ludowe(demokracja ) SKRYPT STAROSTY 17 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - powód sukcesu, państwo rzymskie trwać będzie tak długo, jak to możliwe I/II w. n.e.- urzeczywistnia się wizja Katona, wodzowie walczą o władzę. Pojawił się nurt naprawy rzeczpospolitej - ratujący republikanizm, przywracający harmonię Marek Tuliusz Cycero - I w. p.n.e., z pochodzenia ekwita (tzw. nowa arystokracja) - stoik - świat jest harmonią i ładem - autor licznych prac, m.in. wielkich traktatów „O państwie, O prawach, O powinnościach” Człowiek - jest wytworem obejmującej go natury, dwoistość człowieka - człowiek jest wytworem natury, charakteryzuje go ziemskie pochodzenie - człowiek jest panem natury, dzięki swemu rozumowi panuje w przyrodzie - władając rozszerza własny byt i wiedzę - potrzeba życia we wspólnocie, człowiek to zwierzę polityczne (Arystoteles) Państwo - arystotelesowskie rozumienie państwa - nie jest przypadkową gromadą ludzi, jest wspólnotą zorganizowaną - cechą państwa jest istnienie w nim władzy - skłonność ludzi do życia we wspólnocie – węzeł państwa i prawa - arystotelesowskie cele państwa - szczęście obywateli - czynnikiem tworzącym władzę jest prawo przedmiotowe - jest ono przesiąknięte sprawiedliwością (wątek platoński, stoicki). - państwo musi być sprawiedliwe, nie może istnieć bez sprawiedliwości - sprawiedliwość rozdzielcza – przyznanie każdemu obywatelowi udziału w rządzeniu państwem - choć Cycero nie był zwolennikiem republiki demokratycznej - każdy ma prawo do udziału we władzy, ale udział ten zależy od cnoty - pochodną tej cnoty jest majątek i pozycja społeczna Wróg pospólstwa- egalitaryzmu gospodarczego. Bał się rewolucji biedoty, był też przeciwnikiem demokracji - rządy motłochu. Najlepsza forma ustroju - model mieszany (Arystoteles) - należy dbać o istniejący model ustrojowy - tylko on wyraża stoicki uniwersalizm - zabezpieczenie ustroju poprzez utrzymanie równowagi wewnętrznej - zgoda społeczna - akceptacja przez cnotliwych obywateli powszechnego sojuszu jako środka ratującego państwo rzymskie przed upadkiem. - musi dojść do porozumienia ludu z arystokracją - jeśli porozumienie niemożliwe, jednostka powinna zostać ustanowiona rządcą rzeczpospolitej - elitarny solidaryzm - skupia wokół siebie najlepszych, zapewni poszanowanie hierarchii i uratuje republikę 1. ma być filozofem i mężem stanu (Platon) 2. ma być arystokratą, 3. ma dążyć do uratowania republiki Zwolennicy Cycerona uważają, że jest to dowód rozumności i rozumienia dziejów. Cezaryzm - kres republikanizmu zaczynają dominować postawy monarchiczne - cezaryzm to nie tyle ideologia, co system rządów - republika: jednostka rządzi, bo zostało jej to delegowane - cezaryzm: jednostka rządzi, bo zdobyła władzę, jest i była najlepszya - sukcesy militarne i polityczne pozwoliły jednostce rządzić, staje się ona wszechwładna - jest czynnikiem jednoczącym państwo - postulat nadania prymatu boskości SKRYPT STAROSTY 18 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Etap I – pryncypat - utrzymanie pozorów republikanizmu - założenia stworzone przez Oktawiana Augusta - pryncypat tak naprawdę był tylko magistraturą, współcześnie nadajemy mu przymiot cezaryzmu - princeps- pierwszy w senacie, pierwszy wśród równych (primus inter pares) - władza to realizowanie urzędu - brak dziedziczenia władzy - elekcyjna, bo lud jest suwerenem - wydaje ustawę, w której oddaje władzę kolejnemu princepsowi - princeps jest żywym prawem - proces ubóstwiania princepsa - zaczęto mu nadawać cechy boskości. - jedynowładztwo zapewnia pokój i porządek wewnętrzny po latach wojny domowej(pax romana) Marek Aureliusz - rządy dynastii Antoninów ("rządy dobrych cesarzy") - pełna akceptacja zasad nowego ustroju, a dobrzy cesarze starali się być filozofami - Marek Aureliusz realizuje platoński ideał filozofa na tronie - władza - służy poddanym, zadaniem władzy jest opieka, władza jest wszechobecna w państwie - świat - jest ładem, organizmem, wszystko się zmienia, każdy element służy realizacji jego funkcji (istnienie jest celowe) - człowiek - jest istotą rozumną (tak jak bogowie), jest stworzony do życia w społeczeństwie (idea solidarności) - państwo - jest uniwersalnym cesarstwem, wspólnotą wszystkich ludzi (a nie obywateli) Etap II - dominat - kształtuje się już w II w. n.e. - całkowite odrzucenie pojęcia republiki i obywatela - zastąpił go poddany - podstawowe cechy 1. wszechwładza cesarza, skupienie w jednym ręku 2. całkowita uległość poddanych - dożywotniość władzy, nie musi już być oparta na autorytecie – legitymacja z boskości monarchy - zanika rzymski nacjonalizm - świat imperium rzymskiego to jedna wspólnota - ideał władzy w okresie dominatu to władza absolutna - zanika podział na Rzymian i ich poddanych, na mocy edykty Karakalli- 212 r. - wszyscy są poddanymi (choć sam edykt nadaje obywatelstwo) - władza cesarska jest czynnikiem łączącym - słabość - źródło władzy cesarskiej - podbijając obszary o różnej tradycji cesarze kumulowali różne tradycje - różni bogowie, różne źródła - np. słońce (kult Solus Invictus - symbolika solarna) - promień słoneczny to powiązanie władzy ze słońcem - orzeł- ptak cesarski- tylko on jest w stanie patrzeć w słońce Swój sukces w imperium rzymskim chrześcijaństwo zawdzięcza swojemu monoteizmowi - żadna religia politeistyczna nie legitymizowała władzy w sposób wystarczający. SKRYPT STAROSTY 19 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ II – CHRZEŚCIJAŃSTWO, ŚREDNIOWIECZE §1. WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO – I W. N.E. Myśl polityczna Nowego Testamentu Pojawienie się chrześcijaństwa w Palestynie miało miejsce w szczególnym kontekście polityczno-ideowym. Rzymianie w I w. p.n.e. zajmują Izrael – ideowe wrzenie w środowiskach opiniotwórczych społeczności żydowskiej. - faryzeusze – religijni i konserwatywni – totalne wycofanie się z życia politycznego, przestrzeganie zasad Pisma i tradycji żydowskiej i oczekiwania Mesjasza - saduceusze – część żydowskiej społeczności i tradycji, ale stosunkowo zamożni i otwarci na kulturę hellenistyczną – z perspektywy filozofii hellenistycznej uważali, że należy otwierać się na formę dialogu i współpracy – wysondowanie szans porozumienia z Rzymianami - zeloci – będąc dumni z tego, że są Żydami, kultywują żydowską religię i tradycją, oczekują na nadejście Mesjasza ale także jako wydarzenia polityczno-religijnego (poprowadzi do zwycięskiej walki z Rzymem o niepodległość Izraela) - esseńczycy – nie wystarczy być dobrym i religijnym Żydem, ale trzeba odnowienia przymierza narodu wybranego z Bogiem (aby dowieść prawdziwego bycia Żydem) - kwestie typowe dla doktryn są w Ewangeliach marginalne – podstawowe przesłanie Ewangelii sprowadza się do moralnej odnowy ludzkiej kondycji, możliwej dzięki męce, śmierci i zmartwychwstaniu Syna Bożego - doktryną moralnego przeobrażenia świata – świata upadłego wskutek grzechu pierworodnego - zasadniczą rzeczą jest więź człowieka z Bogiem - jeśli fundamentem dla życia są takie relacje (życie wieczne), to na dalszy plan schodzą relacje człowieka z innymi ludźmi (bliźni jako obraz Boga, ale ludzkie urządzenia świata doczesnego – własność, władza, państwo, prawo) - z perspektywy chrześcijanina wszystko co spotyka nas w życiu doczesnym jest trzeciorzędnym – spełnienie chrześcijanina następuje w życiu pozagrobowym - chrześcijanin na ziemi jest pielgrzymem – życie na ziemi jest ważne (szansa realizacji nauczania Chrystusa – danie świadectwo przyjęcia nauczania – zasady wiary i moralności chrześcijańskiej), decyduje bowiem czy chrześcijanin zostanie zbawiony (ważne z perspektywy przyszłości w życiu wiecznym). - Chrystus powtarza, że nie z tego świata jest jego królestwo – chrześcijanin przygotowuje się do życia w królestwie wiecznym - indyferentyzm wobec zagadnień doczesnych (królestwa pochodzą od szatana – Ewangelia św. Łukasza, kuszenie Jezusa na górze Synaj) - ułożenie relacji z władzą państwową tak, by nie przeszkadzały w realizacji celu fundamentalnego („Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie”) - to co chrześcijaninowi może zaoferować władza ziemska nie ma znaczenia (ale nie może przeszkadzać) - rzymską racją stanu było rządzić bez użycia siły, pozwolić lokalnym społecznością kultywować ich religie i tradycje, jak dalece nie zagraża to rzymskiej pozycji w prowincji (Cycero) - miejscowe społeczności mogły się cieszyć własną „tożsamością”, ale byli rządzeni przez postanowienia rzymskiego prawa (ius gencium – stoicka część logosu) - Palestyna wymyka się stoickiej racjonalności – kraj o niezwyklej intensywnej religijności, silne powiązanie religii z polityką - Chrystus nie nawiązuje dialogu z Piłatem – układanie się z nim nie ma sensu, bo nic nie zmieni w życiu wiecznym – ma on określoną misję do spełnienia na Ziemi Pierwsi chrześcijanie Źródła ideowe - żydowski mesjanizm (stale podsycany wśród narodu wybranego) - wpływy filozofii hellenistycznych (zwłaszcza stoicyzmu) - działalność samego Jezusa i Jego uczniów (np. św. Paweł) Pierwsi chrześcijanie byli skłonni wierzyć, że państwo jest dziełem Szatana - dopiero w średniowieczu ojcowie Kościoła zreinterpretowali biblijny fragment– szatan kłamał, królestwa z kuszenia nie były jego - chrześcijanin powinien zachowywać daleko idący dystans wobec instytucji politycznych władzy jako takiej - pierwsi chrześcijanie żyją zgodnie z Ewangelią - ewangeliczny dystans od państwa - członkowie pierwszych gmin chrześcijańskich to ludzie prości i biedni – otwarci na idee antypaństwowe Indywidualizm - człowiek ma być wolny od ingerencji państwa w sferze wiary - sfera indywidualnych uprawnień - Sąd Ostateczny to sąd nad każdym człowiekiem a nie nad wspólnotą SKRYPT STAROSTY 20 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Eskapizm (ucieczka) - to co cielesne jest gorsze od tego co jest duchowe - wierny powinien uciekać od państwa, polityki - celem człowieka jest zbawienie, a nie sprawowanie urzędu Nurt apokaliptyczny - pierwsi chrześcijanie byli przekonani o rychłym końcu świata - nie należy umacniać państwa, które z istoty swej jest czymś złym - wierny powinien czekać na nadejście końca świata. - skutki w sferze poglądów społecznych - bogactwo jest czymś złym, majątek odrywa człowieka od jego własnych, duchowych obowiązków - niewolnictwo: powinno polegać na porozumieniu niewolnika z panem - wierny będący obywatelem państwa nie może od niego uciec realnie, stąd też człowiek powinien minimalizować swe kontakty z państwem - powinien wypełniać swe obowiązki obywatelskie, by nie mieć z tego powodu żadnych kłopotów - nie był to wątek rewolucyjny - chrześcijanin ma być dobrym obywatelem i ma wszystkie obowiązki wypełniać - w I w. n.e. następuje eksplozja gmin chrześcijańskich -spektakularny sukces chrześcijaństwo zawdzięcza przesłaniu oraz przesłaniu innych systemów Przesłanie chrześcijaństwa: niezależnie kim człowiek jest (biedny, bogaty, wolny, niewolny), istnieje wszechpotężna istota która bezwarunkowo go kocha, która przygotowała dla niego życie wieczne, pełne szczęśliwego spełnienia - by tego życia zaznać wystarczy przestrzegać zasad wiary i moralności nauczanych przez Chrystusa - pierwsze w dziejach wskazanie, że w wymiarze moralności wszyscy ludzie są równi jako dzieci Boże Filozofia stoicka: wyrafinowana i atrakcyjna dla elit, odwołująca się do rozumu człowieka (elitaryzm) - stoicyzm źle rozpoznał ludzką naturę – apelował tylko do rozumu, a zapomniał o emocjach - sumienie chrześcijańskie wolnością wewnętrzną stoika Mity Greków i Rzymian: Bogowie sami z sobą nie mogą dojść do ładu - ludzie od nich zalezą i są słabi, wystawieni na ich łaskę - bogowie targani ludzkimi emocjami, różnią się tylko młodością i siłą Kult rzymskich cesarzy: Neron i Kaligula, trzeba czcić również takich Św. Paweł - zajmuje nieco inne stanowisko niż Chrystus - jest organizatorem pierwszych gmin chrześcijańskich oraz obywatelem rzymskim - dobrze wykształcony i otwarty na ówczesną filozofię elit rzymskich – stoicyzm - pochwała ascezy, krytyka bogactwa, konieczność uległości wobec wszystkich przełożonych Władza - fenomen niezrozumiały dla Rzymu - tworzenie zbiorowej tożsamości w oparciu o jedną religię i kulturę z jednej części imperium na całym jego obszarze - wezwanie wiernych do lojalności wobec państwa rzymskiego – potrzeba organizowania gmin - na drodze ku „wypełnieniu się słów Pana” stoi cesarstwo rzymskie – istnieje tak długo jak życzy sobie Bóg, ergo: jest sługą bożym - państwo ma do spełnienie boże zadania na ziemi - skoro państwo realizuje cele Boże, to jest sługą bożym - utożsamianie się św. Pawła ze stoicyzmem – władza państwowa zależy czemu służy i kto ją sprawuje, może być dobra lub zła - chrystianizm stanął przed problemem boskiego pochodzenia władzy rzymskiej - „List do Rzymian”: „Nie masz władzy jak od Boga, władza pochodzi od boga”. - jeśli władza pochodzi od Boga, to trzeba jej słuchać, jest to element naturalny - wszystko pochodzi od Boga (on stworzył cały świat, w tym ład społeczny) - integralną częścią ładu społecznego jest władza - niewolnik słucha się pana, poddany słucha się państwa - przeciwstawianie się władcy zasługuje na potępienie - człowiek powinien ulegać władzy rzymskiej nie dlatego, że jej się boi, ale dlatego, że postrzega w niej dzieło Boga - dzieło Boga należy akceptować – bez wątków rewolucyjnych, uległość zamiast nieposłuszeństwa - chrześcijanin to człowiek spokojny, przyjazny ludziom, w pełni respektujący instytucje polityczne - respektując to, wierny może odwrócić się od państwa - atrybuty władzy są kruche i doczesne, a celem wyznawców Chrystusa jest dążenie do wieczności - pokój rzymski był zgodny z postawą św. Pawła – swobodne głoszenie Ewangelii SKRYPT STAROSTY 21 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Zbawienie - chrześcijanin to podmiot obowiązku, a jedynym jego obowiązkiem jest koncentrowanie się na sprawach duchownych - ma przygotować duszę do zbawienia - wszyscy wierzący stoją przed obliczem Boga i tylko ta relacja jest stała, w obliczu Boga wszyscy są równi - wolność ta jest ważniejsza od wolności cielesnej, doczesny stan nie jest ważny - chrześcijanin jest bożym wyzwoleńcem Własność - Chrystus: „prędzej wielbłąd przejdzie przez ucho igielne niż bogacz dostanie się do królestwa niebieskiego” - bogactwo wyklucza zbawienie - własność moralnie dyskwalifikuje tak bardzo, że wyklucza zbawienie - Św. Paweł: nie chodzi o samą własność, tylko to co właściciel z nią czyni - podobnie jak władza – sama w sobie nie jest zła - jeśli własność służy wyłącznie właścicielowi a nie bliźnim - można dzięki własności czynić dobro. - własność to tylko czasowe użytkowanie - właścicielem wszystkiego jest Bóg - przydziela te przedmioty własności tylko po to, aby użytkownicy obdarowywali nimi biednych - wspólnota jest ważniejsza od jednostki - bogatsi powinni wspierać uboższych - bogactwo jest nie celem, a środkiem do celu - niewolnictwo - każdy musi pozostawać w takim stanie, w jakim przyszło mu żyć Własność zawsze porządkuje stosunki społeczne, nie ma stosunków społecznych bez własności. SKRYPT STAROSTY 22 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §2. CHRZEŚCIJAŃSTWO II-III W. N.E. Apokalipsa nie nastąpiła - państwo rzymskie nie upadło, a Kościół rozrósł się liczebnie. Państwo nie prześladowało co do zasady chrześcijan – konieczność ewolucji myśli chrześcijańskiej. Chrześcijaństwo przenika także do bogatych grup społecznych – myśl chrześcijańska nie może dalej pozostawać obojętna na sprawy tego świata. Chrześcijaństwo a państwo Koncepcja tradycyjna - potępienie państwa należy unikać kontaktu z państwem - ciągłe oczekiwanie na koniec świata, sprawy ziemskie są nieważne, Koncepcja umiarkowana - należy aprobować państwo jako instytucję - państwo to nie tylko karci przestępców, ale także jest narzędziem karcenia fałszywych chrześcijan - ma ono zapewniać jedność Kościoła - dwustronne złagodzenie stanowisk - stoickie Cesarstwo, mniej radykalny Kościół - Ireneusz, II w., biskup Lyonu – państwo jest po to, by powstrzymywać nikczemników - potrzebne poganom, a nie chrześcijanom - należy szanować państwo, np. płacić podatki, ale nie brać udziału w polityce - domena pogan Chrześcijaństwo a prawo - gdy państwo rzymskie jest potępiane, to potępiane jest i jego prawo - wyróżnienie dwóch porządków prawnych: - prawo boskie - nieomylne, jedyne, niezmienne - jego źródła to Pismo Święte i głos sumienia - prawo ludzkie (ziemskie) - jest zmienne, a przez to niepewne. - nie są porządki równe sobie - Bóg jest kreatorem, a pochodzące od niego prawo jest wyższe od ziemskiego - podstawa odpowiedzi na pytanie o obowiązywanie prawa ziemskiego - prawo ludzkie obowiązuje tylko wtedy, gdy jest zgodne z prawem boskim - charakterystyczne dla rozwoju myśli chrześcijańskiej - jeśli jest sprzeczne - wiernego chrześcijanina nie wiąże - nie może mu ulegać - nie może zmienić tego prawa, bo pochodzi od władcy, a władza pochodzi od Boga - nie wolno się buntować, nie wolno się też podporządkować Można zostać tylko męczennikiem. Proces stałego adoptowania się w II w. chrześcijan do realiów państwa rzymskiego (ze świadomością odchodzenia od Ewangelii) – rozwiązanie w zakonach (z dala od władzy państwowej i własności). Szkoła aleksandryjska - Orygenes, Klemens Aleksandryjski, Tertulian - chrześcijańscy filozofowie z szacunkiem dla filozofii hellenistycznej - Rzym mógłby zrobić dużo dobrego, gdyby był państwem chrześcijańskim - nie tylko powstrzymuje nikczemników, ale i szerzy Ewangelię - posłuszeństwo, ale nie gdy zagraża to perspektywie zbawienia SKRYPT STAROSTY 23 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Tertulian - II/III w. n.e. - chrześcijanin musi się państwu podporządkować zawsze, tylko nie wtedy gdy byłoby to niezgodne z jego wiarą - wtedy trzeba odmówić wykonania rozkazu państwa np. boski kult cesarza, służba w armii - konflikt sumienia – nie da się pogodzić - w dalszym ciągu nadrzędność prawa boskiego nad ludzkim - prawo ludzkie musi brać pod uwagę prawo boskie - potępiał kulturę pogańską - państwo rzymskie to nowy Babilon - wszelka władza jest zawsze wroga sprawie Bożej (eskapizm) - w tym okresie pojawiło się zjawisko deifikacji (ubóstwienia) cesarza - chrześcijanin powinien modlić się za cesarza, ale nigdy do cesarza - nie jest możliwa chrystianizacja Cesarstwa- cesarz nie będzie chrześcijaninem - podziwiał sprawność rzymskiej administracji. - wprawdzie Cesarstwo jest pogańskie, ale treści Cesarstwa są chrześcijańskie - myśl radykalna - wierni mogą uczestniczyć w życiu publicznym pogańskiego państwa (odmienne od eskapizmu) - przekonanie, że chrześcijanin może być urzędnikiem państwowym - władza, którą będzie wykonywał, jest władzą daną przez Boga - utrzymanie postawy izolacji jest już niemożliwe - stosunek do służby w armii- chrześcijanie mają zakaz służby wojskowej i przelewania krwi - jedyne narzędzie obrony to modlitwa Orygenes - należy odróżnić pogańskie Cesarstwo od imperium diabelskiego (imperium zła) - podobnie jak Tertulian - państwo pogańskie, cele chrześcijańskie - z woli Bożej państwo rzymskie zjednoczyło świat śródziemnomorski - przyczyna sukcesów rzymskich leży w woli Bożej - idea jedności jest darem Bożym. - problem chrześcijanina-obywatela - chrześcijanin nie jest buntownikiem, jest pobożnym obywatelem, a nieposłuszeństwo może być podjęte przez chrześcijanina tylko wtedy, gdy państwa nakazuje coś sprzecznego z wolą Boga - pytanie- czy państwo będące darem Bożym, może być źle wykorzystywane? - chrześcijanin ma pobożnie wszystko znosić, bo złe wykonywanie władzy jest karą Boga, która spada na chrześcijanina Klemens Aleksandryjski - państwo posiada pewne zalety - chwalił państwo rzymskie za doczesne instytucje - państwo ciągle jest pogańskie (zwieńczenie poglądów szkoły) SKRYPT STAROSTY 24 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §3. CHRYSTIANIZACJA CESARSTWA RZYMSKIEGO – IV W. N.E. Konstantyn Wielki w 313r. wydaje edykt mediolański w którym legalizuje chrześcijaństwo – Rzym zyska z kolei administrację kościelną. Pod koniec IV w. cesarz Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo ze jedyną religię. Kościół staje się częścią struktury władzy Imperium, teraz wszystkich biskupów mianuje cesarz, cesarz dba o kondycję finansową i korzystny status prawny Kościoła, cesarz mocą władzy cesarskiej rozstrzyga spory teologiczne wewnątrz Kościoła i uczestniczy w sformułowaniu tekstu wyznania wiary Euzebiusz z Cezarei - współpracownik i biograf Konstantyna Wielkiego - władza cesarza pochodzi od Boga, ale nie jest to władza św. Pawła (idea władzy pochodzi od Boga), lecz konkretna władza konkretnego cesarza pochodzi od Boga (władza apostolska) - Kościół lojalny wobec cesarza, a on opiekuje się Kościołem, ułatwia szerzenie ewangelii - model cezaropapizmu - Kościół należy do struktury władzy państwa i jako taki jest traktowany przez władze i poddanych - przyjmuje się na wschodzie (Bizancjum, Moskwa), - na zachodzie się nie przyjął - św. Ambroży zdążył wykląć cesarza Teodozjusza – zachodnia era relacji państwa z Kościołem - optymizm i euforia związaną z chrystianizacją Cesarstwa -optymizm dziejowy - myśl antyczna: cykliczność dziejów, początek jest końcem - myśl chrześcijańska - dzieje się nie powtarzają. - Ku czemu dzieje biegną? Pytania tego Grecy nie zadali, bo wg nich dzieje się powtarzały - optymizm dziejowy - głosił pochwałę tego, ku czemu biegną dalsze dzieje - było źle, jest źle, ale będzie dobrze - jest to nadzieja na lepsze - kolejna wielka synteza (pierwsza hellenizacja, druga chrystianizacja) - pesymizm dziejowy - było fatalnie, jest źle, będzie jeszcze gorzej Euzebiusz zaprezentował trzy modele państwa - państwo in abstracto - prowadzenie poddanych do zbawienia - Św. Paweł: państwo nie pomoże w zbawieniu, ma służyć szerzeniu wiary - pogańskie państwo rzymskie - uwolniło ludzi od wielości władzy politycznej, zamiast wielu bytów politycznych jedna uniwersalna monarchia - pozwoliło to szerzyć Ewangelię- w Cesarstwie nie było żadnych ograniczeń w przemieszczaniu się mieszkańca - Bożym celem było przygotowanie zbawienia - dzięki temu, że państwo rzymskie istniało, możliwy był sukces chrześcijaństwa - schrystianizowane państwo rzymskie - jest odbiciem boskiego ładu (wątki stoickie) - namiastka Królestwa Bożego na ziemi - zapowiedź Królestwa Bożego Euzebiusz z Cezarei jest twórcą teorii imperialnej - twórca pojęcia biskupa zewnętrznego - jest nim cesarz, nie ma święceń kapłańskich, ale ma uprawnienia - ma przyczyniać się do upowszechniania religii i dbać o jedność Kościoła Teoria imperialna - skoro religia chrześcijańska jest monoteistyczna, to monoteizm jest podstawą patrzenia na wszystko - w niebie jest jeden Bóg, a na ziemi jeden cesarz - źródłem władzy jest wola Boża (Dei gratia - z łaski bożej) - Bóg daje władzę cesarzowi po to, aby zapewnił na całym świecie ład, porządek, poszanowanie zasad religijnych - wzmacniało to władzę cesarza - Cesarz panuje, bo Bóg tak chciał - władza cesarza jest odbiciem władzy Boga - ma więc władzę wszechogarniającą, jest Bożym namiestnikiem - teza o Bożym namiestnictwie niesie następujące konsekwencje - cesarz nie jest Bogiem (nie może być ubóstwiany), ale jest wywyższony ponad innych - najwyżej w hierarchii jest Bóg, potem cesarz, a potem poddani - cesarz jest pośrednikiem pomiędzy poddanymi a Bogiem - skoro Bóg dając władzę cesarzowi wywyższa go, to cesarz jest równy apostołom SKRYPT STAROSTY 25 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - tylko cesarz jest zwierzchnikiem Kościoła, bo żadne biskup nie jest apostołem Cezaropapizm - problem relacji zachodzących między cesarzem a Kościołem - Kościół jest podporządkowany cesarzowi, bo to cesarz jest apostołem - cesarz jest zwierzchnikiem kościoła i wiernych - wszystkie koncepcje deistyczne władzy przyjmują jej boskość - Sobór w Nicei (425 r. n.e.) - wyznanie wiary, na Soborze obecny był poganin Konstantyn Wielki Następne jedenaście wieków będzie usiłowało realizować tę teorię w praktyce. SKRYPT STAROSTY 26 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §4. ŚW. AUGUSTYN - Aureliusz Augustyn - syn urzędnika, żył u schyłku Imperium, biskup Hippony, zmarł podczas oblężenia - neofita z manicheizmu, w wieku 30 lat nawrócił go św. Ambroży - do XIV w. oficjalna nauka Kościoła - jego myśl polityczna ukształtowana była w dużym stopniu przez burzliwe wydarzenia schyłku imperium - dla chrześcijanin cesarstwo rzymskie było granicą oddzielającą ich świat od końca - jest filozofem chrześcijaństwa dobrym na trudne czasy - najważniejsze dzieło Augustyna to traktat "O państwie bożym” (De civitate Dei) Dla Nowego Testamentu zagadnienia polityczne mało ważne - niewielka korzyść z chrześcijanina dla Cesarstwa – kult cesarza, służba w armii Teocentryzm - przeciwieństwo antropocentryzmu filozofii starożytnej - punktem wyjścia każdej relacji jest Bóg, np. Bóg a państwo - tylko Bóg zna przyszłość. Osobowa postać Boga - jest poza światem, a nie elementem natury - świat jest niedoskonały Wizja człowieka Pesymizm antropologiczny - mniejszość spośród nas zasługuje na łaskę bożą (ludzie wolni moralnie praktykujący cnoty) - człowiek nie może istnieć bez państwa – konieczność silnego władcy - filozofia katastrofizmu - większość ludzi jest zła - w stosunkach międzyludzkich dominuje zło, miłość bliźniego cechuje mniejszość spośród nas Wolna wola człowieka - człowiek bez wolnej woli – byłby doskonały, ale bezmyślny - wolna wola to nie wolność czynienia (wolność formalna) ale realizacja Planu Bożego (zgodnie z prawem bożym) - dobro = wiedza = Bóg - postępowanie niezgodnie z kanonem wiary = nierozumienie - kiedy człowiek poznaje otaczający go świat, stworzony przez Boga, poznaje też samego Boga Dwa rodzaje wolnej woli - wolność formalna - może wybierać między dobrem a złem - wolność materialna - wewnętrzna skłonność człowieka do czynienia dobra - w szelka możliwość doskonalenia społecznego człowieka opiera się o tę koncepcję - zawsze prowadzi ona człowieka do Boga, a Bóg właśnie jest ostatecznym celem człowieka Dwie postawy - postawa pasywna - krytykuje ją - odrzuca lenistwo (za św. Pawłem) - kto nie pracuje, ten nie je - potem taką koncepcję przyjmie Trocki - postawa aktywna- zachwala ją - z wielką afirmacją wyraża się o pracy na roli- łączy aktywność z możliwą kontemplacją - do zbawienia jest konieczna postawa aktywna, połączona z kontemplacją i odpowiednimi cnotami: - sprawiedliwość, - roztropność, - męstwo, - wstrzemięźliwość U podstaw tych cnót leży chrześcijańska miłość bliźniego. - sprawiedliwość- sprawiedliwe rozstrzyganie spraw konfliktowych, - roztropność- miłość w niesieniu pomocy bliźnim, - męstwo- odwaga w przezwyciężaniu trudności, SKRYPT STAROSTY 27 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - wstrzemięźliwość- zdolność ponoszenia wyrzeczeń. Państwo Boże i Państwo Szatana Upadek Rzymu to nie zwiastun koniec świata - państwa ziemskie przemijają. Władza dana została od Boga, ale Bóg stworzył świat z powodu grzechu (propter peccaturn), gdyby nie upadek człowieka, państwa by nie było. Dzieje ludzkości to nieustanne zmagania państwa bożego z państwem szatana. Tylko państwo Boże trwać będzie wiecznie. Państwo Szatana W każdym państwie odnajdziemy elementy zarówno państwo szatana jak i państwa bożego. Odnajdziemy je także w każdej gminie chrześcijańskiej, a prawdopodobnie i w każdym z nas. W każdym rzeczywistym państwie współżyją ze sobą obywatele Civitas Dei i Civitas Terrena. Państwo Boże - Civitas Dei (Wspólnota Boża) - niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową którego stolicą jest Niebo - na ziemi pielgrzymi – by móc powrócić do Nieba po śmierci (cykliczność) – prawdziwą ojczyzną jest Niebo - pierwszym obywatelem Abel - Łaska Boża - mniej obywateli - ci którzy w nim żyją należą do Boga, dostąpią łaski zbawienia - dobroć, miłość, przebaczenie Państwo Ziemskie - Civitas Terrena (Wspólnota Ziemska), ew. Civitas Diaboli - pozostali ludzie – źli, egoiści - ziemskie w sensie nieboże – jest to podział metaforyczny, nie odpowiadają mu żadne desygnaty polityczne. - pierwszym obywatelem Kain - bez Łaski Bożej - państwa ziemskie przemijają – św. Augustyn nie boi się upadku Rzymu - jest ich więcej, dlatego świat jest taki, a nie inny - jego mieszkańcy nie dostąpią zbawienia bo są oni źli, grzeszni Charakter dychotomiczny podziału (bez reszty) - nie ma możliwości zmiany przypisania Chrześcijańskie cnoty+ Łaska Boża = zbawienie Państwo Państwo to organizacja ludzi, którzy uznają obowiązywanie wspólnych dla siebie praw i którzy odnoszą korzyść z tego, że żyją razem. U podstaw każdego państwa muszą znajdować się wspólnie akceptowane zasady sprawiedliwości (zasady moralne). W innym wypadku państwo jest jedynie bandą zbójców. Przypomina Platona- Cyceron - Św. Augustyn. Państwa ziemskie przemijają, pomimo tego, że władza pochodzi od Boga. - państwo może się sprowadzać do trzech rzeczy - organizacja polityczna - twór powołany do życia przez zespół obywateli, - wspólnota ludzka- która opiera się o wspólnie wyznaczone zasady, - udział obywateli w życiu publicznym- sprawowaniu władzy. - cele państwa - zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa - państwo musi podporządkować swej woli tych, którzy pokój i bezpieczeństwo próbują pogwałcić (represja wobec przeważającej większości grzesznych) - państwo sprowadza nikczemników na drogę dobra. Wcześniej podobne poglądy wyrażał Tertulian. - dominują obywatele Civitas Terrena, świat jest upadły - pod wpływem państwa nic nie może stać się lepsze, jego funkcją jest represja - państwo powinno zabezpieczać bezpieczeństwo poddanych - władza powinna być surowa – bicz boży na grzeszników - ludzie są źli i chciwi, Bóg stworzył państwo z powodu grzechu - cały czas toczy się walka państwa bożego z państwem szatana - współżyją w jednym państwie tylko, dlatego, że państwo zapewnia bezpieczeństwo i pokuj obywatelom bożym - państwo nie wymaga specjalnie dobrych władców, Bóg daje władze i dobrym i złym - chrześcijanie powinni tolerować władzę państwową zawsze, ale maja prawo do biernego oporu, gdy władza ta narusza normy prawa bożego - państwo ma być biczem bożym. - obecność Cycerona w myśli św. Augustyna - wiele zapożyczył od klasyków. Predestynacja - Łaska Boża autorytarnie przed narodzeniem, obywatele wymieszani w każdej instytucji. SKRYPT STAROSTY 28 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - nie ma pewności, że wszyscy chrześcijanie i duchowni są wybrani przez Boga. Władca - władza pochodzi od Boga (władza apostolska – Bóg samodzielnie wybiera określoną jednostkę do sprawowania władzy) - nakaz posłuszeństwa władzy poprzez legitymizację - opieranie się władzy tylko gdy łamie Prawo Boże - walka z grzesznikami i heretykami – wsparcie Kościoła - nie wierzę w Boga = nie muszę słuchać króla - legitymizacja oparta na aspekcie metafizycznym - heretycy burzycielami ładu społecznego – rozłam państwa Odwieczny konflikt Państwa Bożego z Państwem Ziemskim - zmiany historyczne – walka - upadek Rzymu to nie koniec świata – jedynie etap Iluminizm – prawzory wszystkich rzeczy znajdują się w umyśle Boga, prawdziwe poznanie ma charakter indywidualny - Bóg oświeca umysł i przekazuje wiedzę – nie można samemu Sprawiedliwość - adresatami człowiek i społeczeństwo - sprawiedliwość kieruje człowieka ku Dobru - realizuję sprawiedliwość gdy podporządkowuję cielesność rozumowi podległemu duszy - społeczeństwo – wszyscy poddani posłuszni są władcy które jest sprawiedliwy bo rządzi z Państwem Bożym - ze względu na grzech pierworodny upadli nie rozumieją, nie umieją realizować cnoty sprawiedliwości – konflikty - krytyka Cycerona i Polibiusza - państwo nie oparte na sprawiedliwości nie jest państwem Należy to przyjmować z uległością, bo w ostatecznym rozrachunku okaże się to użyteczne. Św. Augustyn odpowiada na wzór pierwszych chrześcijan. Hierarchia praw 1. boskie - ponadczasowe, zawsze doskonałe. Chrześcijanin musi go przestrzegać. W objawieniu - Pismo św. 2. natury - zaszczepione przez Boga w naszych sumieniach - ludzkie rozumienie prawa bożego - jest wspólne dla wszystkich ludów i narodów. W Starym Testamencie. - prawo boskie i natury prowadzą do duchowego rozwoju człowieka - sankcja za ich naruszenie zagraża naszemu życiu wiecznemu 3. doczesne (pozytywne) - nie jest ponadczasowe, ani doskonałe - pochodzi od człowieka - interesuje się jedynie sferą naszych zachowań, a więc życiem zewnętrznym - nasze życie wewnętrzne pozostaje całkowicie poza sferą zainteresowania prawa doczesnego - sankcje za naruszenie tego prawa odczujemy w życiu doczesnym - zmiany w zależności od sytuacji, niedoskonałe - surowe, silny element prewencji W zasadzie posłuszeństwo wobec państwa traktuje się jako dopust boży. Jeśli jednak polityka i prawo doczesne pozostaje w sprzeczności z prawem boskim i natury, takiemu państwu w tych kwestiach nie należy okazywać posłuszeństwa. Dopiero w średniowieczu na podstawie jego koncepcji zbudowano prawo oporu. Możliwy jest opór przeciw tyranowi, który gwałci prawo Boga. Stosunki państwo - Kościół Są to dwie różne instytucje i mają dwie różne funkcje do spełnienia Państwo: - ma zapewnić pokój i bezpieczeństwo - zajmuje się pierwiastkiem materialnym - ciałem - zajmuje się życiem zewnętrznym - ma ograniczoną jurysdykcję Kościół: - ma prowadzić wiernych do Boga - przedmiotem jego zainteresowania jest dusza - zajmuje się życiem wewnętrznym- duchowym - Kościół jest tam, gdzie są wierni SKRYPT STAROSTY 29 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Te dwie instytucje nie powinny wchodzić sobie wzajemnie w drogę. Jeśli państwo wchodzi w drogę Kościołowi, Kościołowi przybędzie męczenników. W jednej sprawie państwo winno wspierać wysiłki Kościoła - zwalczanie heretyków (użyczając aparatu przymusu). Kwestie społeczne i niewolnictwo Własność - w idealnym ujęciu własność prywatne nie powinna mieć miejsca - gminy cieszyły się własnością kolektywną - własność prywatna daleka jest od realizacji głównego celu chrześcijanina, jakim jest rozwój duchowny, prowadzący w efekcie do zbawienia - pragnienie posiadania więcej niż posiadamy (chciwość) koncentracja wysiłków na gromadzeniu i zachowaniu własności - własność porządkuje stosunki międzyludzkie, jest podstawą ładu społecznego. - zasługuje na ochronę państwa - św. Augustyn posuwa się jeszcze dalej w zaakceptowaniu własności, za św. Pawła istniał jedynie postulat materialnej odpowiedzialności za bliźnich Niewolnictwo - z wielką pasją występuje św. Augustyn przeciw niemu - atakuje Arystotelesa, że niewolnictwo nie mogło być zjawiskiem naturalnym (co oznaczałoby, że pochodzi od Boga) - początek w grzechu lenistwa (grzech pierworodny) - charakter naturalny – odpowiada charakterowi upadłego świata - nie opowiadał się za natychmiastowym, jednorazowym i ostatecznym zniesieniem niewolnictwa - postulant by chrześcijańscy właściciele wyzwalali niewolników. Chrześcijanom niewolnikom zaś nakazywał znosić ten stan z pokorą – życie doczesne nieważne - wyrzeczenie się własności prywatnej – obywatelom Civitas Dei nie wypada posiadać własności Idea przewodnia to ład dany przez Boga (Boski zamysł), odnosi się do konfliktu Państwa Bożego z Państwem Ziemskim. Jednostka to upadła istota społeczna której los jest zdeterminowany boską wolą. Społeczeństwo to wspólnota uniwersalna podzielona dychotomicznie na wspólnotę bożę i wspólnotę ziemską. Władza jest zewnętrzna, pochodzi prosto od Boga. Prawo to hierarchia porządków prawnych i instytucjo? Sprawiedliwości. Własność to doczesne użytkowanie – środek porządkujący stosunki społeczne. SKRYPT STAROSTY 30 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §5. WŁADZA W ŚREDNIOWIECZU Uniwersalizm kultury średniowiecza Źródła 1. w całej Europie obowiązują te same normy - ta sama religia, a to ona wyznaczała normy 2. religijność ówczesnego społeczeństwa i wpływu religii na życie 3. wspólna kultura - ten sam aparat pojęciowy, mający swe źródło w religii 4. wspólny język - łacina. - normy postępowania praktycznie te same - zwyczaje podobne - kultura wspólna (łacińska) - aparat pojęciowy - ukształtowany przez teologię - nieliczna wspólnota intelektualna - mówią tym samym językiem i czytają te same (nieliczne) książki Wczesne średniowiecze - kontynuacja części dorobku antyku (niektóre filozofie hellenistyczne i chrześcijańskie) - wprowadzenie nowej formacji – feudalizmu - kontynuacja, a zarazem negacja dawnych struktur świata starożytnego - system hierarchii w społeczeństwie, której szczeble oddzielała głęboka przepaść - upadek jedności politycznej świata antycznego (upadek Rzymu - unicestwienie dawnej jedności kulturalnej) - pluralizm kulturowy (połączenie kultur hellenistyczno-łacińskiej, chrześcijańskiej, barbarzyńskiej) - nadrzędność religijnej sfery życia nad wszystkimi innymi - utrwalił się ustrój Kościoła katolickiego (papież, kościół, hierarchia duchowna) i jego siła polityczna - państwo było pojmowane jako twór boży, struktura przejściowa („ziemskie pielgrzymowanie”), realizująca jednak boże cele Konflikty ideowe - spór o inwestyturę - walka papieży z cesarzami o hegemonię nad światem - protesty części duchowieństwa i społeczeństwa przeciwko oficjalnym, sztywnym schematom - pod koniec średniowiecza pojawienie się nowych nauk, odkryć geograficznych doprowadziło do wyodrębnienia się nowych prądów umysłowych (humanizm) Teoria imperialna (cezaropapizm) - głosi wyższość władzy cesarskiej nad papieską - kalendarium - 800 r. - koronacja cesarza Karola Wielkiego, odnowienie idei cesarstwa rzymskiego - w okresie panowania Karola Wielkiego rola cesarza była zdecydowanie wyższa niż papieża - zmiana zaczęła następować po podziale państwa frankońskiego - 862 r. - król niemiecki Otton I koronuje się na cesarza - odtąd korona cesarska w rękach władców niemieckich - od XIII w. - Święte Cesarstwo Rzymskie - od XV w. - Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (choć nie było ani święte, ani cesarskie, ani rzymskie, ani narodowe, ani niemieckie – Starosta) - cesarz z mocy urzędu stoi na szczycie hierarchii świata chrześcijańskiego - cesarz stoi wyżej nawet od królów i książąt - władca wszystkich ludów chrześcijańskich, pogromca wszystkich pogan, obrońca kościoła, symbol jedności chrześcijan - równy cesarzowi bizantyńskiemu Uzasadnienie teorii imperialnej 1. argumentacja religijna - cesarz jest namiestnikiem Boga na ziemi - jego władza pochodzi bezpośrednio od Boga, cesarz jest boskim pomazańcem - nikt nie ma prawa mu tej władzy odebrać ani osądzać jego czynów - sądzić go mógł tylko Bóg 2. argumentacja historyczna - jest niezgodna z prawdą - utrzymuje, że władza cesarza dziedziczona jest po samych cesarzach rzymskich - cesarstwo jest kontynuacją władzy rzymskiej - cesarz kontynuuje także misję cywilizacyjną cesarstwa rzymskiego - ma także do spełnienia misję chrystianizacyjną wobec ludów niechrześcijańskich 3. argumentacja prawna - prawnicy prawa rzymskiego określili pozycję cesarza w kodeksie justyniańskim - cała władza cesarza pochodzi od ludu, ale lud sam dobrowolnie przekazał mu tę władzę - cesarz sprawuje władzę absolutną, nie ma nikogo, ko by go kontrolował SKRYPT STAROSTY 31 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - cesarz jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości, najwyższym sędzią Głównym konkurentem do tak pojmowanej władzy cesarskiej był papież. Teoria imperialna na Wschodzie - Idea imperium uniwersalnego ugruntowała się na Wschodzie - Bizancjum - Cesarz bizantyjski nosił tytuł władcy Rzymian i uznawał się za sukcesora światowej władzy cesarzy rzymskich - niezbędna była integracja polityczno-prawna rozległego i zróżnicowanego kulturowo Bizancjum - cezaropapizm to bizantyjska doktryna imperialna, która miała zapewnić jedność i potęgę państwa - tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi, wpływy hellenistyczne z wątkami orientalnymi - cechy charakterystyczne struktur politycznych Bizancjum - kompetencje polityczne cesarza - władca absolutny, źródło prawa, najwyższy sędzia, wykonawca swego prawa, naczelny dowódca - boży namiestnik (władca chrześcijański) – zastępcą Boga do spraw doczesnych - wiele było z symboliki zaczerpniętej z pogańskiej tradycji wschodniej , np. obowiązek adoracji cesarza w pozycji leżącej, insygnia władzy – orzeł, kula ziemska, aureola - kompetencje religijne cesarza - głowa kościoła - wspólnotę chrześcijan utożsamiano ze wspólnotą państwową - doktryna bożego namiestnictwa - nie utrwalono zasady dziedziczności tronu (wyraźna tama dla cesarskiego absolutyzmu) –elekcja Papalizm - doktryna głosząca uniwersalną (ogólnoświatową, duchową i świecką) suwerenność papieża - cała władza należy do papieża, nadrzędność papiestwa nad cesarstwem - XI - XIV w. - spór o inwestyturę - XI w. - szczyt to konflikt Grzegorza VII („Dictatus papae”) z Henrykiem IV - poglądy Grzegorza VII - państwo to twór z istoty swej zły - władza państwowa zrodziła się z podstępu szatana, z pychy i żądzy władzy - państwo ma jedynie rację bytu, gdy realizuje postulaty sprawiedliwości bożej - na czele takiego państwa winien zasiadać papież – namiestnik Boga na Ziemi - jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących - Grzegorz zrywał z monarchów aureolę świętości - papież jest nieomylny - spór o wpływ na nominację biskupów - ważne dla władzy świeckiej - ogromny wpływ jaki wywierał kościół na społeczeństwo - biskup był przede wszystkim wielkim panem feudalnym - ten kto kontrolował biskupów miał władzę nad wielkimi panami feudalnymi - cesarz nie chciał by większość jego poddanych (wielkich feudałów, tj. niemieckich biskupów) była mu niechętna - tak mogłoby być, gdyby pochodzili z nominacji papieskiej - koncepcja wypraw krzyżowych - na przełomie w XI i XII wieku, wyprawy krzyżowe miały umacniać pozycję polityczną Kościoła katolickiego - utworzenie Państwa Jerozolimskiego - osłabienie pozycji Kościoła wschodniego - idea krzyżowa była świadectwem potęgi papiestwa (sukces doktryny politycznej kościoła) - rozkwit teorii papalizmu w XIII wieku: - zakończenie dzieła centralizacji kościoła - aparat kurialny troszczący się o prawidłowe funkcjonowanie duchowieństwa w poszczególnych państwach - wzrost potęgi materialnej papiestwa - np. annaty, daniny, świętopietrze - papiestwo (kościół) stało się nieporównywalną potęgą polityczną - korzystne rozstrzygnięcie na rzecz papiestwa sporu o inwestyturę – Innocenty III - hierokracja - nurt, wg którego papież mógł ingerować we władzę świecką w każdym przypadku - prawo kanoniczne - zbiór norm złożonych z materiału biblijnego, patrystyki (nauki ojców kościoła), ustawodawstwa soborowego, oraz prawa papieskiego SKRYPT STAROSTY 32 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Uzasadnienie koncepcji papalizmu 1. wg myśli św. Augustyna - państwo to twór grzeszny, niedoskonały - jeśli ma funkcjonować sprawnie (być pożyteczne) to musi być poparte i usankcjonowane przez kościół - papież to najwyższy sędzia podlegający tylko Bogu - papież może sądzić cesarza i wezwać jego poddanych do nieposłuszeństwa (tak stało się z Henrykiem IV) 2. świat podobny jest do ludzkiego organizmu - może mieć tylko jedną głowę - papieża 3. analogia między duszą i ciałem a państwem i kościołem - kościół jako dusza wspólnoty chrześcijańskiej, a państwo to jej ciało - dusza jest ważniejsza niż ciało, a kościół jest ważniejszy niż państwo - dwie instytucje - niedoskonała (państwo) i założona przez samego Chrystusa (Kościół) 4. teoria dwóch mieczy - Św. Piotr (pierwszy papież) otrzymał od Boga dwa miecze, jeden reprezentował władzę duchowną, drugi świecką - to papież przekazał cesarzowi miecz - papież może także miecz zabrać - jeżeli uzna że dany cesarz postępuje nieodpowiednio 5. teoria darowizny Konstantyna - utrzymywano, że Konstantyn zapisał na łożu śmierci papieżowi władzę świecką 6. teoria dualizmu prawa - prawo boskie zawsze stoi ponad prawem ludzkim (pozytywnym) - Kościół ma prawo interpretowania prawa boskiego - Pozycja kościoła jest wyższa niż pozycja państwa - nawet jeśli będziemy utożsamiać prawo natury z prawem boskim, pociągnie to za sobą takie same konsekwencje Pozostałe konstrukcje - teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa (papież wskazuje najwyższe cele) - teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem - możliwość usunięcia cesarza przez papieża - teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża - teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego - papież szafarzem godności cesarskiej Doktryna papalizmu zatryumfowała w konfrontacji z ideą imperializmu, ale poniosła klęskę w konfrontacji z ideą monarchii narodowej. Doktryna monarchii narodowej - zasada, że król jest cesarzem w swoim królestwie(rex imperator in regno suo) – zasada cesarskości państwa - król może tworzyć nowe urzędy, sprawować wymiar sprawiedliwości, prowadzić wojny, zawierać pokój, zakładać uniwersytety, nakładać podatki - po koronacji sprawował władzę niezależnie od cesarza, lecz nadal stał niżej od niego w hierarchii - zasada kultu narodowych tradycji (np. wspomnienia wygranych wojen, wykazywanie genealogicznej ciągłości monarchii) - teoria regis exempti - uzasadniała „wyjście” monarchy spod władzy cesarskiej - odrzucenie zwierzchności papieskiej - suwerenny monarcha podlega Bogu i tylko Bogu (władza monarchy jest godniejsza od papieskiej) - koncepcja rzymskiej formuły zasiedzenia i przedawnienia (monarcha tą drogą nabywał swoją suwerenną pozycję) - związana z ewolucją pozycji władców państw barbarzyńskich, potem państw narodowych - w państwie barbarzyńskim król był dowódcą na czas wojny - po przyjęciu chrześcijaństwa władca uzyskał wsparcie religijne oraz administrację duchowną - nowy władca chrześcijański miał do spełnienia obowiązki wobec kościoła - od niego uzyskał uzasadnienie władzy - władca był obrońcą wiary i kościoła - z upływem czasu monarcha narodowy uzyskał rangę podstawowego czynnika integrującego państwa narodowe - symbol odrębności i samodzielności państwa - monarchia narodowa w Europie była na wschodzie zwrócona przeciw cesarstwu, na zachodzie zaś przeciw papiestwu - np. we Francji większy problem od cesarza stanowiło papiestwo - broniono niezależności monarchii, argumentując, że król sam jest pomazańcem bożym i nie może podlegać papieżowi - papież chcąc podporządkować sobie mimo to króla, gwałci prawo boskie i ludzkie, gdyż władza monarchy pochodzi zarówno od Boga, jak i od ludu (wg słów Filipa IV, który odmówił uznania zwierzchności Bonifacego VIII) SKRYPT STAROSTY 33 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Teoria reprezentacji - źródła w powstaniu stanowych parlamentów - parlamenty dawały królom możliwość rozwiązywania spraw państwowych wespół z najbardziej aktywnymi siłami społeczeństwa - zasada osobowości prawnej państwa, uznająca państwo za fikcyjną osobę, w której miejsce poszczególnych członów określone jest bardzo ściśle na podobieństwo miejsca części organizmu ludzkiego - osoba prawna nie może działać sama, musi mieć swego reprezentanta - reprezentantem jest król, ale posłowie reprezentują swoje stany lub terytoria - z czasem przeważył pogląd, iż parlament to reprezentacja całej wspólnoty - celem reprezentacji było wyrażenie zgody na ważne decyzje - z czasem ugruntowała się zasada głosowania większością głosów Przyczyny sukcesu monarchii narodowej - rosnąca potęga rycerstwa i mieszczaństwa, np. we Francji - procesy zjednoczeniowe i centralizacyjne - rozwój ekonomiczny, rozwój gospodarki towarowej - wzrost antagonizmów między rycerstwem, a wielkimi właścicielami ziemskimi - wzrost poziomu kultury - umocnienie świadomości narodowa, poczucie patriotyzmu - średnie rycerstwo i średnie mieszczaństwo popierają króla, jednocześnie chcą polepszyć swoją pozycję - wymuszają na władcy nadanie im przywilejów stanowych - osłabienie pozycji monarchy, np. król nie może nakładać podatków bez zgody stanów - w Francji doszło do powstania praw kardynalnych, które wyjęte są spod władzy monarchy - król nie może ich zmienić, może jedynie je zaprzysiąc w przysiędze koronacyjnej SKRYPT STAROSTY 34 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §6. ŚW. TOMASZ Z AKWINU - Św. Tomasz z Akwinu (Akwinita) - arystokrata, dominikanin - uczeń arystotelika Alberta Wielkiego - XIII w., doktryna św. Augustyna wyczerpała swoją formę – powstają państwa narodowe - pierwsze uniwersytety – przełamanie monopolu na nauczanie - recepcja Arystotelesa - zatracenie dorobku starożytności - Abores przekłada Arystotelesa - Dzieła - "Summa teologiae, "Summa przeciw poganom" W XIII w. dzięki kontaktom Arabami (krucjaty) Europejczycy zetknęli się z filozofią klasyczną - Arystoteles. Z jej interpretacji powstał aweroizm i tomizm. Aweroizm - zbyt materialistyczny. Nie można było go pogodzić z myślą chrześcijan. Hiszpański filozof Ibn Ruszda zwany Awerrosem. Odrzucał dogmat o nieśmiertelności duszy ludzkiej, podwójna prawda - dwa sprzeczne twierdzenia - filozoficzne i religijne. Kościół został niejako zmuszony do rewizji elementów tradycyjnej doktryny, które pozostawały w rażącej sprzeczności z postępem wiedzy teoretycznej i empirycznej. Tomizm - adaptacja filozofii Arystotelesa do wymogów chrześcijaństwa. Jeden z filarów współczesnej katolickiej nauki społecznej (neotomizm). Konieczność złagodzenia katolickiej tezy o nadrzędności papiestwa nad władzą świecką (podstawą papiestwa muszą być tezy elastyczne, dostosowane do realnej rzeczywistości) jego tezy (pomimo mistycyzmu i scholastycznej powłoki) charakteryzowały się dużym realizmem w wyciąganiu wniosków z analizy rzeczywistości uważał, że pomimo tego, iż cele człowieka są celami niebieskimi, wykraczającymi poza świat doczesny, to jednak waga spraw cielesnych jest ogromna. Ład społeczny Wszechświat to piramida, u jego podstaw leży materia, składająca się z czterech żywiołów. Powyżej znajduje się świat roślin, zwierząt, świat człowieka, świat zwykłych aniołów, archaniołów i tak aż do Boga. To co łączy człowieka ze światem zwierząt to ciało, zaś to co łączy ze światem duchowym (aniołowie i wyżej) to dusza. Człowiek jest jednocześnie bytem materialnym i duchowym. Podobnie jak cały wszechświat, społeczeństwo jest instytucją naturalną. Każdy znajduje się w nim z natury. Społeczeństwo to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumnego, celowego działania. Celem społeczeństwa jest dobro każdego człowieka (cel wewnętrzny). Dobro ludzkości (całego rodzaju ludzkiego) - to cel zewnętrzny. Jeśli dobro człowieka nie jest w społeczeństwie realizowane to dlatego, że społeczeństwo jest źle zorganizowane, nienaturalne - coś źle funkcjonuje w jego hierarchii. Hierarchia jest naturalną cechą społeczeństwa, bez hierarchii nie ma społeczeństwa. W tej hierarchii na samej górze stoją wielcy właściciele ziemscy (optymaci) żyją oni z pracy innych. Niżej znajdują się mniejsi właściciele ziemscy (ludzie honoru), także utrzymują się z pracy ludzi. Na samym dole znajdują się ludzie biedni - pracują dla innych. Człowiek jest istotą społeczną. Tylko w państwie możliwość realizacji wszystkich ludzkich potrzeb (duchowych). Państwo tworzy warunki do zbawienia – pax i ordo. Ostateczne cele człowieka to cele niebieskie, jednak waga spraw doczesnych jest duża. Civitas Perfecta - samo z siebie nie jest doskonałe - życie doczesne istotne, ważne zaspokojenie potrzeb, choć zbawienie ważniejsze Bóg jest twórcą natury więc nie może być sprzeczna z łaską; teologia jest nadrzędną nauką, można rozwijać nauki obojętne. Pomiędzy prawdami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności. Bóg stworzył świat – państwo jako naturalny element pochodzi od Boga. Tylko idea władzy pochodzi od Boga, ustrój tworzą ludzie. Bóg uczestniczy w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo nie podzielał pesymistycznej (katastroficznej) wizji świata św. Augustyna (odrzucał jakoby instytucje i konwencje społeczne były z gruntu złe). Zracjonalizował tradycyjną w Kościele teorię o boskim pochodzeniu władzy państwowej - władza państwowa (podobnie jak źródłem powstania społeczności ludzkiej jest ludzka natura) pochodzi tylko pośrednio od Stwórcy. Boska jest tylko sama zasada władzy, SKRYPT STAROSTY 35 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE natomiast każdy konkretny ustrój tworzą ludzie aprobował nierówność społeczną (hierarchia musi istnieć zawsze i wszędzie), jedni ludzie muszą być sługami innych, ponieważ są z natury gorsi. W kwestii ustroju państwa opowiadał się za monarchią, jednakże miał świadomość jej słabości (np. tyrania – definiował możliwości wystąpienia poddanych przeciwko „złemu” władcy). Mocno akcentował prymat Kościoła i papieża w państwie. Opowiadał się „katowską” formą państwa, dzięki której możliwa będzie walka z heretykami (inkwizycja). Bóg obdarza człowieka naturą społeczną, ale człowiek jest współautorem państwa. Władza pochodzi pośrednio od Boga – władza naturalna. (Bóg –> prawo naturalne -> władza) Filary 1. Pax 2. Ordo (porządek) - hierarchiczność – „cecha każdej doskonałej całości” - hierarchia nie feudalna, tylko własności - Optymaci – najbogatsi - Populus honorabilis – mniejsi właściciele (dalej żyją z cudzej pracy) - Vilis populus – muszą pracować, nie posiadają majątku Własność i praca Istota własności i pracy - pochodzi bezpośrednio od Boga - służy nie tylko właścicielowi, ale także potrzebującym - zezwala na stosowanie lichwy – jeśli dla potrzebujących - jest naturalna, nie można jej odbierać - dzieli się na posiadanie i użytkowanie (prawo rzymskie) - moralny obowiązek dbania o dobro ogólne - handel musi być społecznie pożyteczny, dopuszczał odsetki Dla św. Tomasza z Akwinu sprawiedliwość to doprowadzenie do stanu, kiedy każdy obywatel dostaje to, co mu się prawnie należy. Przy czym, może chodzić tak o prawo naturalne, jak i nadane. Cele ostateczne (kościół) są wyższe dla człowieka niż doczesne (państwo), bo dalej sięgają, obejmując także te pierwsze. Własność widziana przez hierarchiczność – tak Bóg skonstruował świat Św. Tomasz opowiada się za utrzymaniem własności, ma ona być gwarancją porządku i pokoju w społeczeństwie, jednocześnie wedle tradycji chrześcijańskiej własność nie może służyć tylko właścicielowi (za św. Pawłem i Augustynem) - zobowiązania bogatych wobec biednych. Jeśli bogaci będą postępowali inaczej, nie będzie pokoju społecznego. Nie trzeba być podmiotem własności, by z niej korzystać. Praca jest instytucją naturalną. Nie można sobie społeczeństwa wyobrazić bez pracy i jej społecznego podziału. Społeczny podział pracy sprawia, że cele społeczne są realizowane. Sprawiedliwa zapłata – należne słuszne wynagrodzenie za rzetelną pracę (pozwala na utrzymanie siebie, rodziny i poczynienie skromnych oszczędności) Doktryna stanowi metafizyczne uzasadnienie struktury feudalnej. Synteza Arystotelesa z chrześcijaństwem. Praca człowieka prowadzi do dobra jest naturalna powinni pracować wszyscy, najlepszym organizatorem pracy jest ? Różne prace w zależności od Ordo. Wszystkie nauki opisują stworzenie przez Boga – nie mogą być sprzeczne z naukami wiary - każdy człowiek może dochodzić Prawdy - umysł ludzki ograniczony – trzeba mieć wiarę (dogmaty, prawdy objawione) - granicą wszystkich nauk są prawdy objawione - teologia królową nauk (nauki nie mogą być sprzeczne z teologią) Cele - doczesne (charakter cząstkowy) – podlegamy władzy świeckiej - nieśmiertelna dusza wiąże człowieka z najważniejszym celem – pośmiertnym zbawieniem – podlegamy władzy duchowej SKRYPT STAROSTY 36 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Cele duchowe ważniejsze od doczesnych – Kościół powinien mieć wpływ na funkcjonowanie państwa Państwo Rola państwa - bezpieczeństwo (spokojne przygotowanie do zbawienia) - walka z heretykami - nakaz aktywnej chrystianizacji państwowej - najlepszy ustrój to monarchia – najbliższa jedynowładztwu Boga Państwo jest zobowiązane do aktywnej walki z grzechem – heretykami i wolnomyślicielami. Istnieje zasady władzy (idea władzy) która pochodzi od Boga. Bez władzy nie ma harmonijnej hierarchii społecznej. Obecność władzy oznacza, że jedni ludzie muszą podporządkować się drugim. Ci, którzy sprawują władzę nigdy nie powinni jej nadużywać. Jeśli władza sprawowana jest w państwie prawidłowo, to państwo takie charakteryzują trzy elementy: porządek, pokój, sprawiedliwość. Najlepsza Monarchia, najgorsza Tyrania (MAPDOT) – gdy monarcha rządz dla dobra ogółu (Arystoteles) Tyran Poddani mają obowiązek buntu, gdy łamie prawo boże. Gdy łamie prawo stanowione, lepiej dla nich nie buntować się, bo skutki mogą być gorsze – wojna domowa. Tyran może być karą za grzechy, decyduje o tym kościół. - dochodzi do władzy w sposób sprzeczny z Boską Wolą - bez konsekracji papieskiej - nakaz prawa oporu - monarcha źle realizujący władzę - sprzeczne z prawem boskim – nakaz prawa oporu - sprzeczne z prawem ziemskim - polityka źle widziana przez innych władców lub papieża - papież samodzielnie ocenia - albo kara boża – złe społeczeństwo karane z woli bożej - albo tyran – nakaz prawa oporu Kościół a państwo Człowiek jest istotą cielesną i duchową. Jako osoba cielesna winien jest posłuszeństwo państwu, gdyż państwu podlega. Zaś jako osoba duchowna podlega kościołowi i Bogu. Cele doczesne są mniej upragnione niż cele wieczne. Kościół przyczynia się do realizacji celów wiecznych, państwo tylko do realizacji celów doczesnych. Jeśli chodzi o stosunki między państwem a kościołem, to św. Tomasz wypowiada się nad wyższością kościoła nad państwem, wyższością papiestwa nad cesarstwem. Hierarchia porządków prawnych 1. Lex Aeterna - prawo Boże, podstawa istnienia świata - zawarte wewnątrz umysłu Boga 2. Lex Naturalis - odbicie prawa Bożego w ludzkim rozumie - koncepcja Arystotelesa – dostępne dla każdego kto pojmie rozumem - udział człowieka w boskiej mądrości 3. Lex Humane - stanowione prawo władców - dyscyplinowanie poddanych - konkretyzacją, która ma zmuszać do dobrego życia - musi być zgodne z Lex Naturalis (niezgodność prawa stanowionego z naturalnym upoważnia poddanych do nieposłuszeństwa) 4. Lex Divina - pozytywne prawo Boże zawarte w Piśmie Świętym - prawdy objawione i nauczanie Kościoła - charakter pomocniczy dla całego systemu – z boku SKRYPT STAROSTY 37 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Idea przewodnia to ład Boży. Jednostka to dziecko Boże, istota społeczna i niezbędny element wspólnoty. Społeczeństwo to wspólnota zhierarchizowana, harmonijna i stabilna. Władza pochodzi pośrednio od Boga, państwo to element ładu, współtworzy i odpowiada za nie człowiek. Prawo to hierarchia porządków prawnych i instytucjonalizacja sprawiedliwości. Własność to kategoria ładu społecznego służąca właścicielowi oraz potrzebującym. §7. HEREZJE, ZAPOWIEDŹ RENESANSU Renesans XII i XIII wieku - prerenesans - klimat filozoficznego fermentu i dyskusji politycznej, który ogarnął elitę średniowiecznych intelektualistów na tle wielkiego zwrotu ku starożytności, ku jej kulturze, filozofii i doktrynie politycznej - bogacące się miasta potrafiły stworzyć własne środowisko inteligenckie - mieszczanin miał szerokie horyzonty, a jego poglądy były bardziej realistyczne niż rycerzy i mnichów - mieszczanie przeznaczali coraz większe sumy pieniędzy na rozwój nauki - rozwój uniwersytetów, szkół niższych, itd. - początki samodzielnego myślenia - konflikt z hierarchią duchowną - ideologia mieszczan (komunalna) - hasła wolności od władzy panów - idea pokoju i protest przeciwko wojnom prywatnym i anarchii - sceptyczne podejście do teologii Awerroizm łaciński - „odkrycie Arystotelesa” - w XII w. ogromny wpływ na średniowieczne szablony myślenia - dzieła Arystotelesa zostały w Europie Zachodniej rozpowszechnione przez Ibn Roszda, zwanego Awerroesem, którego poglądy dały początek tzw. awerroizmowi łacińskiemu. - szereg tez, które były sprzeczne z nauką Kościoła - odrzucenie dogmatu o nieśmiertelności duszy 0 nieśmiertelność przysługuje tylko całemu rodzajowi ludzkiemu - ludzki szczęście jest doczesne (cnotą jest to co jest zgodne z naturą) - teoria tzw. podwójnej prawdy - wyciąganie z treści ksiąg i nauk religijnych nie tylko sensu dosłownego, ale także alegorycznego - filozof ma prawo ustalać prawdy rozumowe, nawet gdy są sprzeczne z Pismem Św. - postulat niezależności państwa w stosunku do kościoła i autonomii filozofii politycznej w stosunku do teologii - wiary nie można przekształcać w naukę (podważenie autorytetu teologii jako nauki nauk) Średniowieczne herezje - ideologie protestu społecznego i politycznego - herezja - poglądy uznane za niezgodne z oficjalną doktryną Kościoła i przezeń potępione - ideologie protestu społecznego i politycznego, często godzącego w same podstawy systemu feudalnego - często pojawiające się motywy religijne, rodziły społeczne i polityczne skutki Bogumiłowie - sekta założona w X wieku w Bułgarii przez popa Bogumiła - w świecie toczy się walka dwóch pierwiastków - dobrego (Boga) i złego (szatana) - żądali przedchrześcijańskiej równości między członkami gminy i uznania jej w stosunkach społecznych - wzywali do nieposłuszeństwa wobec złej władzy państwowej (potępiali niewolnictwo i bogaczy) Katarzy - XI w., płw. Apeniński i pd. Francja - kwestionowali cały doczesny ład (monarchię, hierarchię duchowną, własność, liturgię) - odrzucali cały system polityczny i kościelny (dopiero koniec świata zapewni chrześcijanom sprawiedliwość) Waldensi - XIII w., Francja - mniej radykalni od katarów - odrzucali istnienie czyśćca, potrzebę modlitw za zmarłych i odpustów - odrzucali kult świętych, wiarę w cuda, większość sakramentów oraz obrzędy kościelne - atakowali papiestwo i hierarchię duchowną - krytykowali konwencje polityczne; odmawiali składania przysiąg, potępiali sądy, kary na życiu i ciele - wyrzekali się majątku i pracy – zadawalali się jałmużną SKRYPT STAROSTY 38 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Poglądy Johna Wycliffe’a - XIV w., najwybitniejsza postać ruchu kacerskiego, angielski teolog - występował przeciw wyzyskowi kościelnemu (annaty, przywileje materialne kleru) - moralnym obowiązkiem monarchy jest odebranie Kościołowi dóbr materialnych - przeszkoda w pełnieniu misji duszpasterskiej - ustrój Kościoła jest sprzeczny z ewangelią (tylko Chrystus może być głową wspólnoty) - każdy ma prawo do swobodnej interpretacji Pisma Św. - władca „pozostający w grzechu śmiertelnym” winien opuścić tron - Wycliffe wywarł ogromny wpływ na Husa (Czechy XV w.) Ferment ideowy wieku XIV - spór pomiędzy papiestwem, a cesarstwem działał deprymująco na społeczeństwo - wzrost postępu intelektualnego (odwrót od metafizyki ku racjonalności) - nowe spory doktrynalne (tak religijne, jak i polityczne) Koncyliaryzm - pogląd głoszony przez zwolenników Kościoła soborowego, „republikańskiego” - przeciwstawiali się doktrynie pełnej władzy papieża w Kościele - władzę najwyższą w Kościele oddawali w ręce kolegium biskupów – soboru - papież jest omylny i może zostać oddany pod sąd, gdy popadnie w herezję - ideowe podstawy teorii reprezentacji (parlamentaryzmu) Prawo - działalność glosatorów i postglosatorów (komentatorów) - „ponowne odkrycie” i upowszechnienie prawa rzymskiego William Occam - XIV w., angielski franciszkanin, profesor m.in. w Oxfordzie i Paryżu - twórca nominalizmu - kierunku kwestionującego realny byt pojęć ogólnych i uznającego realność tylko tego co indywidualne - większość jego propozycji wyrażała protest przeciwko strukturze politycznej wieków średnich - występował przeciwko teorii pełnej władzy papieża - państwo nie pochodzi od papieża (władzę ustanawia jedynie Bóg) - ludzie wolni i równi mają prawo sami wyznaczać sobie władcę - papiestwo miało być doczesnym dobrem ludzi - na szczycie porządku prawnego pozostaje prawo boże, zawarte w Piśmie Św. - niżej jest prawo naturalne dostępne ludziom bez objawienia - zalążki nowożytnej teorii praw podmiotowych Dante Alighieri - XIII/XIV w., wielki poeta, filozof, brał udział w walkach politycznych we Włoszech - eklektyk - łączył w swych poglądach wiele koncepcji filozoficznych - autonomia filozofii w stosunku do teologii - pesymizm - światem rządzą głupi, gnuśni, występni ludzie Idea monarchii światowej - zwierzchnia władzą cesarską, hegemonem miał być lud rzymski - państwo nie ma zadań pozaziemskich (boskich) - jego celem jest zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb człowieka - monarcha musi być silny (szeroki zakres kompetencji), ale jednocześnie musi być sługą państwa - dantejska jedność cesarstwa nie wykluczała odrębności pewnych królestw i republik miejskich - Włochy miały odgrywać przodującą rolę w światowym państwie - odrzucał tomistyczne podporządkowanie celów doczesnych celom wiecznym jako ostatecznym (równorzędność celów) - nie wykluczał współpracy państwa światowego z Kościołem (na zasadzie partnerstwa) - krytyka „materialistycznych ciągot” kleru SKRYPT STAROSTY 39 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Marsyliusz z Padwy - XIII/XIVw., najbardziej oryginalny twórca swego pokolenia i stulecia, z wykształcenia lekarz - pozostawał pod wpływem awerroistów, a pośrednio Arystotelesa. - sceptyczny i radykalny w kwestiach religii - antyindywidualista - dążenia i interesy jednostki nie mogą być sprzeczne z dążeniami i interesami zbiorowości - państwoma akcentować bardziej wartości ekonomiczne i społeczne, aniżeli moralne (Occam) - jego teoria państwa jest zbliżona do koncepcji nowożytnej: - państwo jest płodem ludzkiej woli - państwo to stróż bezpieczeństwa i pokoju - podstawową treścią państwa jest władza - rząd musi być monopolityczny - działający jednak w granicach prawa, pochodzącego od ludu - lud jest prawodawcą (suwerenność) - prekursor nowożytnej demokracji - ludzie chętniej przestrzegają praw, które sami stworzyli - lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej je pragnie - opowiadał się za głosowaniem większością - rozdział państwa i Kościoła - Kościół i państwo nie są równorzędnymi partnerami - dobrowolność wstępowania do Kościoła (wspólnota wiernych) - Kościół miał być podporządkowany państwu (etatyzacja Kościoła) SKRYPT STAROSTY 40 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ III – RENESANS, REFORMACJA I KONTRREFORMACJA §1. HUMANIZM I KULTURA RENESANSU - pojawia się w wieku XVI - nowe nurty - związane z postępem techniki, nauki i ekonomii - nowy obraz struktur społecznych - elementy wczesnego kapitalizmu (nowy pogląd na bogacenie się) - - „burżuazyjny duch” - zbliżenie polityki do nauk prawnych - przewrót w pojęciach religijnych i renesans w kulturze duchowej - powrót do antycznej myśli filozoficznej, prawnej i kulturowej - obok pogańskich Greków i Rzymian, czytano również słowa Chrystusa - realizm i racjonalizm – główne elementy przy ocenianiu rzeczywistości - odrodzenie nie odrzucało religii, zgłaszało jedynie kategoryczny protest przeciwko tradycji kościelnej - powrót do korzeni chrześcijaństwa - poglądy epoki podstawą dla nurtów reformacyjnych - odejście od teocentryzmu ku antropocentryzmowi - człowiek jako jednostka indywidualna, swobodna - nie jest biernym „narzędziem” w bożym planie zbawienia świata - ideałem epoki jest jednostka wielkoduszna, odważna i utalentowana - wraz z nowym nurtem myślowym zaczęły zachodzić realne procesy polityczne i walki o władzę w XVI w. - wyodrębnienie stanowego ustroju, wojny religijne i związane z tym problemy tolerancji - władza musi podjąć walkę ideologiczną (i nie tylko) z poglądami ruchów i mas plebejskich - konflikty społeczne o różnym podłożu - tendencje do reformy ustroju politycznego, zmierzające do usprawnienia i unowocześnienia aparatu władzy - określenie rzeczywistych podstaw prawnych władzy i celów organizacji państwowej - bodziec dla postępu nowoczesnej doktryny polityczno-prawnej - mnogość nurtów i ośrodków propagandowych, nowe idee SKRYPT STAROSTY 41 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §2. NICCOLO MACHIAVELLI - XV/XVI w., polityk Republiki Florenckiej, z wykształcenia prawnik - po dojściu do władzy Medyceuszy zesłany na wygnanie - największy teoretyk państwa w epoce odrodzenia - "Książę", "Rozważania nad pierwszymi księgami Tytusa Liwiusza" - przypisuje mu się tezę, iż polityczny cel uświęca środki (makiawelizm) - klasyczny republikanizm - Cyceron, Rousseau, Machiavelli - zwolennik relatywizmu i utylitaryzmu, w swoich badaniach posługiwał się empiryzmem i realizmem - z zaobserwowanych faktów i zjawisk wyciągał wnioski - rzeczywistość była dla Machiavellego punktem wyjścia do wysnuwania praw ogólnych („indukcja to gwarancja realizmu”) - wiązł założenia teoretyczne z rzeczywistością polityczną (cecha dobrego polityka) - odsłaniał tajniki rządzenia – pozbawiał je metafizycznych i irracjonalnych osłon Świat, historia i człowiek - sekularyzacja życia politycznego - w życiu politycznym nie było miejsca dla Boga, moralności, sprawiedliwości - propagator laicyzmu (popierał rozdział polityki od autorytetu religii) - doceniał społeczną funkcję religii, ale tylko w sytuacji, gdy ta kształtowała cnoty obywatelskie - religia ma być subsydiarna w stosunku do państwa - krytykował jednak papiestwo i chrystianizm, jako doktrynę bierności i lenistwa - istotne jest, jak w rzeczywistości funkcjonują systemy społeczne i polityczne - nie liczy się to, jak być powinno - w świecie można znaleźć harmonię (wszechświat to odwieczna harmonia) - jest w nim tyle dobra, co zła - różny rozdział - zło wędruje od państwa do państwa - dominuje dobro - państwo tryumfuje, dominuje zło - państwo chyli się ku upadkowi - ma to charakter cykliczny – państwo po upadku ponownie się podnosi - historia państwa, to proces tworzenia nowego ustroju i w konsekwencji jego umacniania się i stabilizowania Na ludzki los wpływ mają dwa czynniki 1. fortuna - deterministycznie pojmowany los, zespół wydarzeń od człowieka niezależnych 2. virtu - energia, aktywność, przedsiębiorczość, zdolność do przewidywania i rozumowania - jest w stanie zagrodzić drogę fortunie - np. geniusz taki, jak Cezar będzie w stanie zagrozić fortunie w wymiarze makropolitycznym ukształtować zgodnie ze swoją wolą otaczający go świat - byłby w stanie przywrócić wielkość Włoch - potwierdza humanistyczną wiarę w ludzki rozum, energię i aktywność, dzięki czemu człowiek ambitny i mądry może być kowalem swego losu - wiara w wielkość wybitnej jednostki - władca winien postępować zgodnie z owymi zasadami, kładąc bardziej nacisk na tą drugą Dyktatura księcia - ustrój właściwy do przezwyciężenia chaosu - „Książę” - podręcznik sprawowania władzy w okresie chaosu - podstawowym wymogiem jest, by władca zrozumiał czym jest polityka, a czym moralność - 1. zachowania moralne - podlegają ocenie z punktu widzenia fundamentalnego kryterium dobra i zła - w polityce kryterium bezużyteczne - Machiavelli nie był amoralny - nazywał zło po imieniu - niekiedy czyny niezgodne z kanonami moralności są o wiele skuteczniejsze w praktyce niż czyny cnotliwe - „nie można być moralnym, kiedy epoka jest niemoralna” - pragmatyzm – najważniejsze dojść do wyznaczonego celu - 2. kryterium skuteczności - zasadnicze znaczenie w polityce - w polityce odniesie klęskę ten, kto będzie stosował kryterium moralne - historia nigdy nie krytykuje zwycięzców, niezależnie w jaki sposób sukces osiągnęli Ostatecznego celem jest naprawa zepsutego społeczeństwa i utworzenie upragnionej republiki. SKRYPT STAROSTY 42 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - kierując się poczynaniami ludzi władca musi znać prawa życia społecznego, musi (odsuwając na bok sentymenty i spekulacje) znać naturę i mechanizm działania człowieka - świadomość ludzkich słabości (chciwość, obłuda) - w celu uszlachetnienia człowieczej natury pochwala presję władcy nad poddanymi (w rozsądnych granicach) - wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy („cel uświęca środki”) - w sprawowaniu silnych rządów niezbędna jest wybitna, silna i mądra jednostka - jej ostatecznym celem będzie służenie wspólnej ojczyźnie - dyktatura jest po to, aby rozprawić się z wrogami, a nie dla próżności władcy -w okresie chaosu władca nie może okazywać 1. Hojności 2. Łagodności - odebrane jako słabość - w okresie chaosu władca musi odwoływać się do terroru Terror władcy - nie może jednak stosować terroru w interesie prywatnym (przeciw osobistym wrogom) - tylko przeciw wrogom państwa - terror musi być stosowany lege artis (zgodnie z zasadami sztuki), w innym wypadku jest nieskuteczny - np. stosując terror kierując się namiętnościami - powinno się kierować rozumem- kompetentnie - sztukę terroru trzeba dobrze poznać - donosiciele, zdrajcy, szpiedzy - kłamstwo, zdrada, podstęp, oszustwo - by zmylić uwagę ofiary - trzeba działać w sposób nagły, niespodziewany, obezwładniający - nie należy się ze stosowaniem terroru obnosić - pozostałym poddanym należy okazywać łaskę - akty łaski trzeba celebrować - przedmiot propagandy państwa - zarówno terror, jak i łaska - mają prowadzić do przekonania podwładnych, że władca jest niezbędnym elementem ich pomyślności - złych surowo karze, a dobrych nagradza – prowadzi aktywną politykę społeczną Władca nigdy nie może ulec - postawie możnych (awanturnictwo, prywata) - ludowi (kieruje się własną pomyślnością) Idealny ustrój Machiavellego - tęsknił za silnym państwem narodowym, praworządnym i zjednoczonym - jako patriota włoski bardzo krytykował własny naród za anarchię, dekadencję obyczajów, brak cnót obywatelskich, naturalną skłonność do zła - nie postrzegał wizji ustroju „makiawelicznego” jako docelowego - zespół zaleceń dla władcy sprawującego władzę w okresie przezwyciężania chaosu - dyktatura była jedynie wielkim patriotycznym programem zjednoczenia kraju (Włoch) - okresem przejściowym - miało powstać państwo „stabilne i trwałe” – republika - Machiavelli gloryfikował ustrój republikański - ustrój ten zapewnia stabilność polityczną i swobodę obywateli - nie przedstawił tak szczegółowego (jak w przypadku dyktatury), opisu rządów republikańskich - podobnie jak Cyceron Cechy republiki Machiavellego 1. połączenie rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych (na wzór republiki rzymskiej) 2. pod nazwą „lud” rozumiał wielkie i średnie mieszczaństwo (gardził plebsem i „pasożytniczą” szlachtą) 3. rząd miał popierać respektowanie prawa, nietykalność własności poddanych i zalążki procesów wczesnokapitalistycznych 4. gwarantem trwałości republiki miało być prawo i silna narodowa armia 5. jedyny ustawodawca to państwo SKRYPT STAROSTY 43 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §3. JEAN BODIN - XVI w., prawnik - „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej” - podstawą badań jest doświadczenie – empiryzm - odrzucał Biblię jako źródło dowodzenia - twórca historycznej metody w prawoznawstwie - twórca tezy o suwerenności władzy państwowej - przyczyniła się ona do rozwoju nowożytnej doktryny politycznej i prawnej Państwo - uznaje suwerenność za najważniejszą cechę państwa - podstawą państwa jest rodzina (Arystoteles) - państwo bez rodziny istnieć nie może - państwo ma odwzorowywać rodzinę - twór szczęśliwy i prawny - państwo Bodina to państwo gdzie jest rząd sprawiedliwy - podlega prawu boskiemu i prawom kardynalnym (naturalnym) - państwo to najwyższa organizacja społeczna - stoi ponad wszystkimi innymi - na czele której stoi suwerenna władza - idea nietykalności własności („własność to ostoja wszelkiego porządku”) - odrzucał porządek lenny - wszyscy są poddanymi króla i winni mu posłuszeństwo - Bodin opowiadał się za ustrojem monarchicznym – ustrój naturalny - odrzuca teorie o mieszanych formach rządów - urzędnicy muszą postępować zgodnie z prawem - nawet własna wola nie może ograniczać suwerena - powinna odpowiadać ona prawu bożemu - jeżeli suweren narusza prawo boskie, poddani nie mogą czynnie przeciw niemu występować - suweren odpowiada tylko przed Bogiem - kościół powinien podlegać jurysdykcji państwa - popierał wykorzystanie Kościoła w służbie państwowej (kształtowanie miłości i szacunku dla suwerena) Suwerenność Suwerenność - absolutna i nieustająca władza, absolutna niezależność od kogokolwiek - jest ciągła, niezbywalna, niepodzielna, niezależna, nieograniczona, bezwarunkowa Znamiona władzy suwerennej - prawodawstwa (tworzenie prawa przez suwerena) - tylko do suwerennej władzy państwowej należy moc tworzenia i znoszenia prawa - prekursor pozytywistycznej teorii prawa - prawo ustanowione musi być zgodne z prawem bożym i naturalnym - są one sobie równe, jedynie różnią się pochodzeniem - wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju - rozpatrywanie spraw w ostatniej instancji - powoływanie urzędników i ich odwoływanie - nakładanie podatków - świadczenie łask i dyspensowanie od wymogów ustaw - podwyższanie i obniżenie wartości stopy monet SKRYPT STAROSTY 44 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §4. TOMASZ MOORE - największy humanista angielski, prawnik z wykształcenia - początkowo współpracował z Henrykiem VIII, popadł jednak w niełaskę - zginął na stosie - krytykował społeczne stosunki angielskie - monarcha to tyran, uciskający lud podatkami, psujący monetę, będący rozrzutnym i nie dbający o bezpieczeństwo poddanych - był za zniesieniem własności prywatnej – źródła wszelkiego zła - krytyka rozwój przemysłu i handlu - podstawą dobrobytu powinna być „produkcja rolna i rzemieślnicza, oparta na wysokim morale społeczeństwa” Renesansowa utopia - pod wpływem Platona - idealizm - opisuje w niej polityczne schorzenia Anglii, mimo iż nie czyni tego jawnie - okres rodzenia się gospodarki towarowo-pieniężnej w Anglii – grodzenia, upadek starej feudalnej struktury - indywidualizm miał uszlachetniać naturę ludzką i stać się odpowiedzią na wszelkie problemy ustrojowe - utopizm renesansowy polegał na dążeniu do umoralnienia ludzi - Erazm z Rotterdamu – twórca traktatu „O władcy chrześcijańskim” Treść „Utopii” - wzorzec ustroju „wszelkiej szczęśliwości” - gr. outopos – miejsce które nie istnieje - portugalski żeglarz Kikoteusz, towarzysz Vesputiego odkrywa wyspę Utopię - mieszkańcy wyspy - równość, wspólnota majątkowa - pracują sześć godzin dziennie, jednakową się ubierają, jedzą razem – rzetelna praca podstawą wzrostu produkcji - brak niesprawiedliwości - uniformizm („jednakowość”) - nie znają instytucji własności prywatnej - potrzeby materialne i duchowe zaspokaja państwo (własność państwowa) - brak pieniędzy, nacisk na równość obywateli - państwo wymusza wysokie standardy moralne obywateli - np. kto będzie gromadził złoto, zostanie ukarany - będzie musiał wykonywać prace przykry i ciężkie, razem z jeńcami wojennymi, których to prac obywatele Utopii nie wykonują. - ustrój polityczny - zarazem demokratyczny i hierarchiczny - rodzina jest podstawą jednostką polityczną i państwową, 30 rodzin corocznie wybiera urzędników – filarhów - ci ze swego grona wybierają wyższych urzędników – protofilarhów - zgromadzenie filarhów i protofilarhów wybiera księcia – dożywotnio - jego zadaniem jest kierowanie polityką wewnętrzną - w razie złych skłonności może zostać odsunięty - jego kompetencje są typowe jak dla innych władców ograniczonych przez prawo - celem polityki zagranicznej jest eksport tak doskonałego ustroju - Utopianie poddają się sztuce, nauce, religii - wszystko dla rozwoju duchowego - tolerancja religijna - nabożeństwa są ekumeniczne, duchowieństwa nie cechuje celibat Następcy - Thomasso Campanella („Państwo Słońca”) - Françis Bacon („Nowa Atlantyda”) - w XIX w. do utopii Moora nawiązywali socjaliści utopijni, ale i bolszewicy SKRYPT STAROSTY 45 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §5. REFORMACJA - reformacja to wynik połączenia renesansowego humanizmu z narosłymi wokół roli kościoła katolickiego konfliktami politycznymi i społecznym - do przeciwników Kościoła należeli mieszczanie - przeciw przywilejom duchownych - szlachta - występowała przeciw silnej pozycji ekonomicznej duchowieństwa - monarchie pragnęły uniezależnić się finansowo od kościoła - reformacja (różne jej odmiany) generalnie sprowadzała się do założenia, że Kościół jako instytucja nie jest potrzebny do zbawienia - należało go zlikwidować, stworzyć inny o bardzo ograniczonym oddziaływaniu, zaspokoić oczekiwania społeczne - tam gdzie reformacja zwyciężyła (Europa zachodnia) zaspokojono te postulaty - rozwój intelektualny przyczyną „odchodzenia” od sztywnych ram doktryny kościelnej - nepotyzm i symonia (kupczenie godnościami kościelnymi) duchowieństwa przyczyną destrukcji moralnej, intelektualnej i duchowej kleru - rozkład moralnych zasad społeczeństwa, w tym warstw uprzywilejowanych - pojawienie się treści narodowych, będących przyczyną protestu przeciwko „ździerstwom” Kościoła i uległych mu władców - krytyka nadmiernego materializmu kleru i warstw rządzących Luteranizm - Marcin Luter - zakonnik, teolog niemiecki, profesor w Wittenberdze - 1517 r. - przybite do drzwi kościoła w Wittenberdze 95 tez – m. in. krytyka sprzedaży odpustów poparcie książąt niektórych państw niemieckich, szlachty i mieszczaństwa - tylko jemu przysługuje prawo interpretowania Pisma - poczucie własnej nieomylności - przełożył m.in. Biblię na język niemiecki - autorytet kościoła zastępował autorytetem własnej osoby - czyściec - różni się od piekła, choć męki są takie same - cierpimy, jednak nie tracimy nadziei - gdy nasza dusza zostanie oczyszczona, idziemy do nieba - odpust - gwarancja, że przy spełnieniu określonych przesłanek teologicznych uda się ominąć czyściec - Kościół sprzedawał odpusty, dla ludzi wrażliwych teologicznie i społecznie nieakceptowane - Luter wystąpił przeciw temu, to daje mu popularność Przesłanki teologiczne doktryny Lutra - uczeń św. Augustyna - o naszym zbawieniu decyduje łaska boża - katastrofizm, pesymizm antropologiczny - nasz grzech pierworodny nie może zostać zamazany ani przez naszą wolę (dobre uczynki), ani przez sakramenty - tylko przez łaskę bożą - człowiek ma wierzyć, powinien się starać nawiązać indywidualny kontakt z Bogiem - człowiek może zbliżyć się do Boga jedynie przez wiarę, a szczególnie przez czytanie Pisma Św. - samodzielne studiowanie prawd objawionych Kościół - kościół niewidzialny - rozumiany jako związek wszystkich wiernych, na czele którego stoi Bóg - kościół widzialny - powoła go sam Luter po likwidacji kościoła katolickiego - skromna liturgia, szeroki udział wiernych w kapłaństwie Państwo - pesymizm antropologiczny - silne państwo, które będzie powstrzymywać nas surowo przed czynieniem zła - czasem państwo powinno być wręcz przykładnie surowe (okrutne) - państwo jest biczem bożym - popierał „katowską” (umoralniającą) funkcję państwa i silną pozycję władcy - milczy (podobnie jak św. Augustyn) na temat prawa oporu - totalne posłuszeństwo poddanych wobec władcy, nawet najbardziej okrutnego - wyjątek - w wypadkach przewidzianych przez prawo można stawić opór Stosunki państwo - kościół -kościół niewidzialny - nie możemy mówić o takich stosunkach - kościół instytucjonalnego - obowiązkiem państwa jest zapewnienie jedności religii na całym terytorium - państwo jest niejako interpretatorem prawd wiary - musi kontrolować duchowieństwo - nauczanie, kazanie SKRYPT STAROSTY 46 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - Kościół jest zależny od państwa Koncepcja Lutra wzmacniała niemiecki lojalizm wobec władzy państwowej, jednakże była ona przeszkodą zjednoczenia Niemiec – konflikt katolików i protestantów. Kalwinizm - Jan Kalwin, teolog i prawnik, schronił się przed prześladowaniami w Genewie, po ucieczce z Francji - "Urządzenie chrześcijaństwa" "Urządzenie wiary chrześcijańskiej" - pesymizm antropologiczny - można temu przeciwdziałać jedynie budując silne państwo - źródła w św. Augustynie, naukach Lutra, ideologii reformacji zürychskiej – Ulryka Zwingliego Państwo - władza pochodzi od Boga - konkretna władza konkretnego człowieka - Bóg kieruje postępowaniem władcy - doskonała legitymacja władzy - władza nie jest więc osobistym prawem monarchy, ani nie pochodzi od ludu - absolutyzm i boskość to jedno i to samo - wszechmoc Boga - jest suwerenem uczestniczącym w podejmowaniu państwowych decyzji - państwo jest instrumentem Boga – boży majestat władcy - w zasadzie lud nie ma prawa do oporu przeciw władzy - jeśli istnieje instytucja, która może przejąć władzę, to w określonych okolicznościach może to uczynić - jeżeli w państwie istnieją organy wyraźnie do tego celu stworzone (np. parlament), których zadaniem jest przeciwstawienie się złej władzy – sprzecznej z wolą bożą - zwolennik republiki - monarcha może też być zły, grzeszny, ułomny - oligarchiczna republika zaś jest instytucjonalną formą rządów ludzi najdoskonalszych - predestynowanych do życia wiecznego Konsystus - rządził w Genewie, jest to organ składający się zarówno ze świeckich, jak i duchownych - szerokie kompetencje - regularna kontrola moralna obywateli - Kościół wychowywał dzieci kalwińskie - cnoty kalwińskie wykluczały większość rozrywek - zakaz kontaktów z katolikami - połączenie demokratyzmu z interwencjonizmem we wszelkie sprawy społeczności Państwo a kościół - Kościół to siła samoistna, zdolna do wykonywania zadań religijnych i sprawowania władzy ściśle politycznej i świeckiej - aparat kościelny organicznie związany z państwowym - Kalwin podporządkował państwo kościołowi - wierny = obywatel - pastor interpretuje zjawiska duchowe politycznie - stanowione musi być zgodne z wartościami chrześcijańskimi - obok głębokiego konserwatyzmu, kalwinizm reprezentował również postępowe wartości: - rehabilitował pracę i zysk z kapitału - bronił kredytu i zasad obrotu pieniężnego - głosił jednolitość (ale i surowość) norm prawa państwowego - umacniał mieszczański (komunalny) porządek prawny Tomasz Münzer - początkowo był luterańskim kaznodzieją - postępował pod wpływem poglądów husytyzmu, działał politycznie - był dyktatorem „wojny chłopskiej” w Niemczech w 1525 r., stracony tego samego roku - atakował pogląd Lutra, jakoby jedynym nieomylnym objawieniem jest Biblia - rozum – to prawdy wiary i prawdziwe życie objawione - tylko dzięki rozumowi człowiek może zostać zbawiony - był zwolennikiem „królestwa sprawiedliwości społecznej” - urzeczywistnione „królestwo boże” - opowiadał się za walką z tymi instytucjami i przywilejami, które chronią prywatne interesy ze szkodą dla ogółu - reprezentował typowo „komunistyczne” poglądy - równość wszystkich, brak różnic klasowych, własności prywatnej, władza dla prostego ludu, dobro powszechne SKRYPT STAROSTY 47 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - swoje utopijne postulaty starał się urzeczywistnić podczas „wojny chłopskiej” Monarchomachowie - monarchomachizm - doktryna powstała we Francji (XVI w.) - pod wpływem wzrastających prześladowań religijnych, u jej podstaw tkwiła ideologia kalwinizmu - źródła miała w konfliktach społecznych, w separatyzmach terytorialnych, a nade wszystko w rozwoju gospodarki towarowej, hamowanej przez absolutyzm królów francuskich - przeniknęła do innych krajów Europy Zachodniej - doktryna skrajnie antykrólewska - żądano prawa do obalenia tyranii oraz do tyranobójstwa Nurt umiarkowany - krytyka francuskiego absolutyzmu (m.in. krytyka prawna – odwoływali się do dawnych praw ludu francuskiego) - gloryfikowali dawne czasy Franków - królestwo nie było dziedziczne, lud rozstrzygał o rozmiarach władzy monarchy i mógł złych władców usuwać - krytykowali arystokrację - opowiadał się za Stanami Generalnymi Nurt radykalny - suwerenność ludu - państwo miało być powołane do życia na drodze umowy ludu - władca – delegatem społeczeństwa - złamanie kontraktu społecznego było dostatecznym powodem obalenia władzy - elementy antyindywidualistyczne – nadmierna wolność jednostki może prowadzić do anarchii - hasła wolności i godności, dyskredytowali każdy przejaw despotyzmu SKRYPT STAROSTY 48 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §6. KONFLIKTY IDEOWE WIEKU XVII - mieszczaństwo stało się nowym czynnikiem sił społecznych, dążące do istotnych zmian w relacjach społeczno-gospodarczych - myśl antyfeudalna zyskała szerokie zaplecze społeczne (inaczej niż w „elitarnym” odrodzeniu) - zaczynają się rozwijać w gwałtownym tempie wszystkie dziedziny ludzkiego życia - kultura - gospodarka - rozwój form wczesnokapitalistycznych - szerszy zasięg produkcji przemysłowej, wzrost wymiany towarowo-pieniężnej - myśl polityczna - nauka - rozwój matematyki, fizyki, ekonomii, nauk przyrodniczych - racjonalizm i empiryzm to podstawowe „narzędzia” badawcze - myśl prawna - pojawienie się wielkich systemów prawa natury, rozwój nauk wspierających prawo – logika, prawoznawstwo - czas umacniania „starych” ustrojów społeczno-gospodarczych - na terenach na wschód od Łaby - zahamowanie postępu gospodarczo-społecznego, pojawienie się stagnacji i regresu, umocnienie „ciemnoty” naukowej – odwrót od tradycji odrodzenia, umocnienie kontrreformacji, wprowadzającej dezorientację w społeczeństwie - usankcjonowano rozbicie dawnej jedności politycznej Europy (kryzys papiestwa i cesarstwa) - pogłębiły się różnice w formie rządów - absolutyzm, monarchie konstytucyjne, rządy oligarchii, formy republikańskie, demokracje szlacheckie (faktycznie rządy arystokracji ziemiańskiej) Główne tematy siedemnastowiecznej dyskusji politycznej - absolutyzm władzy państwowej - prawo natury - racja stanu - suwerenność parlamentu (funkcje państwa) - istota tolerancji religijnej - walka z radykalizmem społecznym Kontrreformacja - Reformacja, humanizm i antropocentryzm wprowadziły ogromne zamieszanie w Kościele katolickim - zmuszony do wewnętrznej reformy i przywrócenia jedności religijnej - próba odzyskania utraconego status quo - w 1540 roku papież Paweł III powołał nowy zakon – Towarzystwo Jezusowe, założone przez Ignacego Loyolę - Jezuici ślubowali, obok zwykłych cnót zakonnych, bezwzględne posłuszeństwo papieżowi - głównym ich zadaniem było zwalczanie reformacji w państwach Europy - tworzenie sieci szkół parafialnych, wychowanie młodzieży arystokratycznej, uczestniczenie w życiu politycznym - w 1542 roku utworzono przy papieżu Centralny Trybunał Inkwizycyjny rozstrzygający sprawy o herezję. Sobór trydencki (1545-1563) - program kontrreformacji - wykładania Pisma Św. należy wyłącznie do Kościoła - nauka teologów katolickich ma być traktowana na równi z Biblią - podtrzymywano warunek zbawienia jakim były: podległość wierze i wykonywanie dobrych uczynków - potwierdzono naukę o odpustach, zreformowano liturgię, ustalono nowe formy kultu świętych - podkreślano zwierzchność papieża w kościele - zadbano o podniesienie umysłowe i moralne kleru - rozbudowano system cenzury i aparat inkwizycyjny Szkoła w Salamance - była to jezuicka szkoła, która wydała wielu zwolenników katolickiej reakcji - iż ideologia kontrreformacji winna uwzględniać realia polityczne i społeczne poszczególnych państw - tam, gdzie monarcha był katolicki chętniej szedł na kompromis i ustępstwa w stosunku do kościoła - jedynie silne mieszczaństwo może przynieść zwycięstwo katolicyzmowi - dopuszczali zysk od odsetek z udzielanych kredytów – lichwę (tylko w państwach o ustroju wczesnokapitalistycznym) - w społeczeństwach feudalnych, głosili sojusz kościoła ze szlachtą - ogromna elastyczność polityki kościelnej SKRYPT STAROSTY 49 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - Suarez, określając stosunki kościoła do władzy państwowej, sięgnął do teorii ideowo wspierającej we Francji kalwińskich monarchomachów - człowiek jest naturalnie wolny, to lud ustanawia konkretną władzę państwową – suwerenność ludu - dopuszczalny jest każdy ustrój, byle legalny - wyższa jest jedynie władza papieska, która pochodzi bezpośrednio od Boga (papalizm) - dobre jest tylko to państwo, które respektuje interesy Kościoła (i odwrotnie) - nietolerancja (dla heretyków jedynie kara śmierci) – powrót do starej tezy Tomasza z Akwinu Ostatecznie kontrreformacja poniosła klęskę, ponieważ nastąpił diametralny wzrost samodzielności politycznej mieszczaństwa, pogłębiały się przejawy laicyzmu w życiu społecznym. Upadek kontrreformacji otworzył drogę ku racjonalistycznej ideologii oświecenia. Doktryna absolutyzmu monarchy - w XVII wieku absolutyzm był najczęstszą formą ustroju państw europejskich („złoty wiek absolutyzmu”) - absolutyzm był ostatnią formą państwa feudalnego (wiązał się z rozwojem form kapitalistycznych) - gwarantował spokój wewnętrzny, wprowadzał ogólny porządek (społeczny, gospodarczy, prawny) - absolutyzm był syntezą ostrych konfliktów społecznych między szlachtą a arystokracją oraz między szlachtą a duchowieństwem - jego sukces wiązał się z postępem świadomości narodowej - absolutyzm monarchy w dobie zamętu i anarchii symbolizował pokój i bezpieczeństwo Klasyczny absolutyzm francuski - był wzorcem do „naśladowania” przez wielu europejskich monarchów - twórcami tej doktryny byli współpracownicy monarchy (Richelieu, Bosseut), jak i sami królowie (Ludwik XIV) - doktryna klasycznego absolutyzmu nawiązywała do tradycji Bizancjum - niczym nieograniczona władza dla monarchy - zwalczanie zgromadzeń przedstawicielskich - nowożytny ideał despoty - inaczej niż w odrodzeniu uzasadniali doktrynalne podstawy absolutyzmu - obok argumentów religijnych pojawiły się również treści racjonalistyczne i laickie - boski charakter następstwa tronu - król jest symbolem rozumu – wszelkiej mądrości, jest odpowiedzialny jedynie przed Bogiem - potępiano wszelkie przejawy buntu poddanych - król jest „identyczny” z państwem, a celem państwa jest m.in. szczęście poddanych - król jest prawodawcą, ale sam stoi ponad prawem - jednostka pozbawiona jest wszelkich praw, jeżeli wejdzie w kolizję z władcą i wolą monarchy SKRYPT STAROSTY 50 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §7. SZKOŁA PRAWA NATURY Uporczywe próby społecznej i politycznej emancypacji mieszczaństwa w Europie Zachodniej - pozycja społeczna rośnie – intensyfikacja wytwórczości i handlu - wielkie odkrycia geograficzne XVI w. - Niderlandy - realizm polityczny – podmiot polityczny tam gdzie można coś osiągnąć - Anglia – „rewolucja angielska” – mieszczaństwo wraz z innymi warstwami przeciwstawia się praktykom absolutystycznym - Francja – mieszczaństwo wspiera absolutyzm – merkantylizm, kolonializm Epoka nauk ścisłych - Galileusz, Kartezjusz, Newton - królową nauk jest matematyka, nie teologia - fascynacja wiedzą pewną – pewniki matematyczne nie ulegają podważeniom ludzkiego rozumu - kult wiedzy pewnej i uniwersalnej – matematyka jest niezmienna dla każdego - niezależna od kultury, historii, religii Natura ludzka uzewnętrznieniem ładu regulowanego prawami natury - w średniowieczu prawo natury wynika woli bożej (Ockham – tradycja woluntarystyczna) lub z ? (św. Tomasz) - pojawia się mnóstwo ludów nie znających chrześcijaństwa – postulat oddzielenia prawa natury od religii - większość myślicieli postulujących to chrześcijanie, ale szukaj wiedzy pewnej i uniwersalnej, akceptowanej dla każdego jak aksjomaty matematyczne - prawo natury równie proste i oczywiste co arytmetyka Hugo de Groot (Grocjusz) - XVI/XVII w., kupieckie środowisko Niderlandów, prawnik - konflikty polityczne, ucieka do Francji - ojciec nowożytnego prawa międzynarodowego - „O prawie wojny i pokoju”, „O wolności mórz” - zajmował się relacjami między państwami które nie mały wspólnych norm - jego poglądy ukształtowały się w ścisłym związku z walką, jaką holenderskie mieszczaństwo prowadziło o prawa gospodarcze i polityczne - jego postulaty polityczne były podporządkowane postulatom ekonomicznym Normy życia razem które nie wynikają z partykularnej kultury, religii - należy bezsprzecznie przestać wyprowadzać prawa natury z Biblii - przekaz biblijny jest istotny, ale trudny w interpretacji (różne interpretacje wśród chrześcijan) - Grocjusz nie był ateistą - oddzielenie prawa natury – poznanie fundamenty wiedzy pewnej niezależnie od przekonań religijnych - treść prawa natury jest niezależna od woli Boga – czy jest możliwe, by Bóg sprawił, że 2+2 nie jest 4? Nikczemnik który zakłada, że Bóg nie istnieje – i tak podlega prawom wspólnym dla wszystkich. Prawo natury wyprowadzać z podstawowego i fundamentalnego źródła – z natury ludzkiej - trzeba obserwować człowieka i zastanawiać się co ludzie mają wspólnego - człowiek jest istotą społeczną, która zawsze żyje z innymi w sposób zorganizowany i najczęściej pokojowy - nigdy samotnie - źródłem pomocniczym są wspólne zwyczaje różnych społeczności, niekiedy twierdzenia autorytetów naukowych - prawo natury jest nakazem prawa rozumu – wyprowadzane z niezmiennej natury ludzkiej (istnieje nawet bez Boga) - wartości samoistne, autonomiczne - jak prawa matematyki, które są uniwersalne i ponadczasowe 4 postanowienia prawa natury 1. Należy szanować własność innych 2. Jeśli komuś wyrządzimy szkodę, to należy ją naprawić 3. Prawo natury nakazuje dotrzymywać umów które zawieramy 4. Poddanie się karze jeśli dopuścimy się przestępstwa Katalog poprawnych relacji między ludźmi połączonych wspólnotą interesów. SKRYPT STAROSTY 51 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Założenie, że forma ustrojowa dominująca w państwie w zasadzie zależy od samego ludu – lud kierując się postanowieniami prawa natury może postąpić: - przekazanie władzy bezwarunkowe - lud może przekazać władcy część władzy która pierwotnie do niego należy - władza ograniczona - jeśli władca przekroczy kompetencje nadane przez lud, wówczas lud może odmówić mu posłuszeństwa i wystąpić przeciwko niemu - trzecia możliwość: władzę można zdobyć w wyniku podboju, ale można ją zdobyć jedynie w stosunku do tych, którzy podbojowi podlegają - w pozostałych wypadkach władza pochodzi od ludu Grocjusz wskazuje, że zarówno władza państwowa o ograniczonym charakterze jak i władza państwa nieograniczona – jedna i druga jest zgodna z postanowieniami prawa natury - wyprowadzenie absolutyzm z prawa natury – tak samo legitymizowana jak jej przeciwieństwa - jako relatywista, odrzucał wiarę w idealną strukturę polityczną - wybór ustroju należy do ludu, który swej suwerenności może się zrzec Popularność Grocjusza wśród zwolenników obu typów władzy. „Wolności mórz” - równe prawo wszystkich państw do korzystania z morza - prawo natury rozciągał na stosunki międzynarodowe - tolerował jedynie wojny w obronie lub egzekucji praw natury - humanizacja wojny, ale jednocześnie aprobował nierówności na arenie międzynarodowej Autor nowożytnej koncepcji praw podmiotowych - prawa przysługujące każdemu człowiekowi (później nazywane prawami człowieka i obywatela) - jako pierwszy dokonał klasyfikacji praw podmiotowych Prawo - perspektywa obiektywna - normy które regulują obiektywny porządek w którym to porządku każdy człowiek i każda rzecz znajduje swoje miejsce - perspektywa subiektywna - gdy patrzymy na prawo z perspektywy indywidualnej - każdy z nas dysponuje pewnym władztwem moralnym by podjąc jakieś działanie lub coś posiadać (lub zaniechać – byle zgodne z zasadami sprawiedliwości) - przysługujące nam prawa podmiotowe – pozwalają byśmy posiadali władzę siebie samych, - król nie włada w naturalne sposób – jego władza wynika z przekazania przez lud - władza do rządzenia rzeczą Prawa podmiotowe - oznaczają pewną kwalifikację moralną przyznaną każdemu z nas - byśmy zgodnie z zasadami sprawiedliwości coś posiadali bądź coś zdziałali. Tak rozumiane prawo podmiotowe Grocjusz podzielił na trzy części 1. uprawnienia do nas samych (wolności) 2. uprawnienia do innych osób (rodziców do dzieci) 3 uprawnienia, które dają nam władzę wobec rzeczy (własność) Samuel von Pufendorf - Niemiec, Saksonia, luterańskie duchowieństwo, - największy ówczesny autorytet w dziedzinie prawa natury, wykładał w Szwecji - zmienił się z prawnika w nadwornego historyka Szwecji i Brandenburgii - zajmował się funkcjonowaniem prawa natury wewnątrz państwa - relacje międzyludzkie i społeczeństwo - władza Korzystał z Grocjusza, choć nie zawsze się z nim zgadzał – najważniejsze wspólne poglądy to - prawo natury to prawo które obowiązuje wszystkich zawsze i wszędzie, niezależnie od epoki historycznej i pozycji człowieka - należy wyprowadzić prawno natury ze związków z religią - niezmienną cechą ludzkiej natury jest towarzyski instynkt, tyle że łączy się on organicznie z egoizmem jednostki Prawo natury trzeba wyprowadzić z natury wszystkich ludzkich – ludzka natura jest wspólna dla wszystkich - aby wyprowadzić prawo natury trzeba się przyglądać SKRYPT STAROSTY 52 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Każdego z nas cechują zawsze dwa instynkty, miedzy którymi istnieje napięcie - instynkt samozachowawczy - samobójcy - instynkt samozachowawczy zawiódł tylko raz - instynkt do życia zbiorowego Prawdy - każdego z nas cechuje – wszyscy bez wyjątku najbardziej kochamy samego siebie - bez pomocy i opieki innych nie jesteśmy w stanie przetrwać - każdy z nas potrzebuje pomocy i wsparcia innych - często lubimy innym szkodzić (nigdy sobie) Postanowienia prawa natury pozwalające na harmonijne życie razem 1. Każdy uprawniony jest do zachowania swego życia, zdrowia i mienia 2. Każdy zobowiązany jest do zachowania harmonii życia społecznego - harmonia życia społecznego ma miejsce gdy każdy może się cieszyć życiem, zdrowiem i mieniem Najwyższym celem państwa jest zapewnienie powszechnego spokoju i bezpieczeństwa - władca musi mieć absolutną władzę (Hobbes) - krytykował rozdrobnienie terytorialne Rzeszy - podporządkowanie religii władzy państwowej - Pufendorf aprobował stosunki systemu feudalnego - dobrowolne poddanie się leniwych, niezdolnych do utrzymania się samemu w warunkach wolności Teoretyk umowy społecznej Umowa społeczna ma postać aktu o 3 wymiary (stadia) 1. Ludzie którzy do tej pory żyją bez dobrodziejstwa społeczeństwa i tak żyją w rodzinach i mają relacje z innymi – zawiazują mocą swej woli społeczeństwo 2. Społeczeństwo zjednoczone i powołane nadaje sobie przez siebie wybraną formę ustrojową (własną konstytucję) 3. Jako wspólnota polityczna, społeczeństwo politycznie zorganizowane o własnych ustroju przekazuje swoją władzę monarsze – przekazuje tą władzę w całości a. Monarcha zobowiązuje się do zapewnienia ludowi bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego b. Lud zobowiązuje się do posłuszeństwa monarsze c. Nie ma możliwości na opór Benedykt Spinoza - Baruch Spinoza, Żydzi osiedli w Niderlandach, wypędzony przez Żydów - „Etyka” – dzieło z filozofii ogólnej - „Traktat teologiczno-polityczny”, nieukończony „Traktat polityczny” - odmówił funkcji uniwersyteckich – uważał że ograniczona to wolność myśli i swobodę ekspresji - został szlifierzem szkieł optycznych – nie przeszkadzało mu w pracy intelektualnej Istnieją dwa rodzaje etyki - etyka biblijna (cenił, ale nie przeceniał – pożyteczna dla tych którzy nie są dobrzy we własnych dociekaniach intelektualnych) - Pismo Św. nie jest źródłem wiedzy (prawda nie jest istotą religii, jej wykład dotyczy tylko zasad moralnych) - nie wolno mieszać filozofii z religią - religia ma być narzędziem (utylitaryzm religijny) kształtującym moralność i posłuszeństwo ludu - Spinoza był prekursorem ideologii oświecenia - etyka własnego autorstwa - początków etyki należy szukać w stanie przedpaństwowym – w stanie natury SKRYPT STAROSTY 53 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Teoria umowy społecznej - w stanie natury wszyscy mają naturalne uprawnienia – nie możemy się nimi cieszyć, bo nie ma kto ich chronić i egzekwować – nie ma państwa, dominuje przemoc - nietrwałe uprawnienia naturalne – skuteczne o tyle o ile sami je jesteśmy w stanie wyegzekwować i obronić - stan natury to kondycja wzajemnej wrogości i chaosu – rozum ludzki (wszyscy jesteśmy istotami racjonalnymi) może położyć kres – trzeba powołać państwo - pod rządami państwa możemy kierowa się rozumem - kto kieruje się rozumem, jest człowiekiem wolnym - jeśli nasze uprawnienia są skutecznie chronione, to możemy współpracować z innymi – możliwy jest wszelki postęp cywilizacyjny - władza państwa powołanego w wynik umowy społecznej ograniczona czy nieograniczona – ta sprawa nie jest istotna, żadna władza nie może być nieograniczona niezależnie od treści umowy społecznej – lud nie jest w stanie przekazać władcy rzeczy najistotniejszych, każdy z nas nie może wyrzec się – wolność myśli - każdy z nas jest autorem swoich myśli, porządkowania świata, postrzegania i oceniania - każda władza musi być ograniczona – o szczegółach nie ma sensu mówić, może być mniej lub bardziej rozległa - nawet przeciwnicy rozległej władzy muszą przyznać, że stan natury był gorszy Forma ustrojowa - opowiadał się za demokracją, opartą na wysokim cenzusie wieku i majątkowym etc. - równość w państwie pod rządami demokratycznymi - państwo zapewnia nam maksimum wolności - demokracja jest ustrojem najbardziej preferującym równość – a równość cechuje nas w stanie natury - jest zbliżona do naszej naturalnej kondycji, jednocześnie ustrój wolności pozwalający kierować się ludziom swoim rozumem - władza najwyższa powinna należeć do rady najwyższej, składającej się ze starszych lub pierworodnych (rada kierowałaby obywatelami w sposób absolutny) - demokracja powinna zapewnić ochronę wolności obywateli przed despotyzmem, wojnami domowymi oraz fanatyzmem kleru - całe społeczeństwo winno uczestniczyć w sprawowaniu rządów (zdawał sobie jednak sprawę, że jest to niemożliwe) Dla Spinozy największą wartością jest wolność myśli - bardzo ważna dla niego była idea tolerancji (Niderlandy) - panteista (utożsamienie boga z przyrodą) - doceniał wartość ograniczonego charakteru władzy państwowej - patrzy na państwo jako coś użytecznego, by służyło człowiekowi w ochronie jego neutralnych uprawnień Jego doktryna jest wzorem postawy tolerancji, utylitaryzmu i demokracji. Jeśli państwo jest instytucją, która zapewnia nam korzyści, to możemy powiedzieć, że Spinoza jest prekursorem liberalizmu. SKRYPT STAROSTY 54 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §8. REWOLUCJA ANGIELSKA - pocz. XVII w.- poważne zmiany w społeczeństwie angielskim - panowanie Elżbiety I przyniosło mieszczaństwu znaczne sukcesy - ograniczone zostały wpływy arystokracji ziemskiej, landlordów - wzrost produkcji przemysłowej wymusił nowe podejście do gospodarki rynkowej - nowe warstwy społeczeństwa zyskały duże znaczenie - gentry (nowa szlachta która przechodziła na system gospodarki rynkowej) oraz yeomeni (wolni chłopi) - struktura rządów, która skutecznie hamowała rozwój procesów wczesnokapitalistycznych - państwo było tymczasem nadal feudalne, ale absolutyzm Jakuba I i jego syna Karola I wywołał opór - zwłaszcza polityka zwrotu ku absolutyzmowi. Społeczeństwo angielskie możemy w przededniu rewolucji podzielić na dwie grupy 1. zwolennicy króla - szlachta, kościół anglikański. 2. popierające rewolucję - burżuazja, nowa szlachta, lud (miejskie pospólstwo, chłopi) W latach 40 i 50. XVII w. obóz rewolucyjny przestał być jednolity – różnorodność programów. 0 – Rojaliści - program zwolenników królewskich i samego króla - autorem wielu traktatów tego programu był sam Jakub I - władza królewska opiera się na bożych prawach królów - źródłem absolutyzmu jest odwieczne prawo bożej natury -król jest źródłem wszelkiego prawa - Robert Fihner - inny teoretyk absolutyzmu monarszego: - król, niczym ojciec nad swoimi dziećmi, ma władzę nad swoimi poddanymi -władza królewska jest starsza od parlamentu, bo ma swoje podstawy w ustawach Wilhelma Zdobywcy - program rojalistów nie był doktryną spójną, jego kontynuatorem był Thomas Hobbes 1 i 2 - Burżuazyjna prawica (prezbiterianie i independenci) - organizatorem rewolucji był tzw. Długi Parlament (1640- 1653) - dwa nurty, oba związane z purytanizmem - programem zreformowanego kościoła, wrogiego zarówno w stosunku do kościoła katolickiego jak i zreformowanego - krytyka za rozpustę, lenistwo i rozrzutność, występowali przeciw luksusowi, rozrywkom, nadmiernej liczbie świąt - wysoko cenili natomiast przedsiębiorczość, energię, ekonomiczny sukces - bieda jako efekt lenistwa i braku zmysłu oszczędności Prezbiterianie - reprezentowali prawicę - wielka burżuazja miejska i wiejska - skromny program polityczny - występowali przeciw absolutyzmowi na rzecz "monarchii umiarkowanej" – współpracującej z parlamentem - szukali porozumienia z królem w zamian za uznanie zwierzchnictwa Parlamentu - do 1648 mieli przewagę w Parlamencie Independenci - średnia burżuazja, nowsza szlachta, drobni posiadacze - w 1648 dokonali zamachu stanu i oczyścili Parlament z prezbiterianów -monarchia jest najgorszą formą rządów - władza monarsza to uzurpacja władzy należnej reprezentacji narodu - Wilhelm Zdobywca po bitwie pod Hastings - Karol I jest tyranem, władcą nielegalnym, jest niższy od ustawy, tak jak ta od parlamentu - królobójstwo uzasadniano opierając się na pismach francuskich monachomachów - dla obrony ludu i wyższych zasad można zawiesić normalną praworządność, po to właśnie by stworzyć należyte warunki dla jej działania - nie przyjęli jednak zasady suwerenności ludu - tolerowali jednak umowę społeczną, która nakładała jednak na lud pewne obowiązki - powoływali się na umowę społeczną, która również na lud nakłada obowiązek szanowania wielu zasad - prawo oporu przypada tylko magistraturze SKRYPT STAROSTY 55 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - Suwerenem jest nie naród, ale Parlament - tu skupia się wola większości narodu W okresie rządów Cromwella głoszono, że najwyższa władza ustawodawcza spoczywa w jednej osobie i w ludzie zebranym w parlamencie - Lud jest reprezentowany przez Parlament, ale parlament dzieli władzę suwerenną z lordem protektorem - pogodzenie zasady suwerenności parlamentu z dyktaturą jednostki w ramach ustroju republikańskiego - Parlament miał być kompletowany wg cenzusu majątkowego - zasada równości przy rozdziale mandatów w Izbie Gmin była sprzężona z ideą proporcjonalności, przyznającą mandaty okręgom wyborczym w zależności od ich udziału w ciężarach ponoszonych na rzecz państwa - hasło wolności bogacenia się dla posiadaczy oraz kategoryczna obrona nietykalności prywatnej własności - powtarzano purytańską tezę, że nędza jest rezultatem grzechu - w poglądach independentów tkwiły podstawy nowożytnego liberalizmu John Milton - poeta, popierał independentów, uzasadnił wykonanie wyroku na królu - oddalał się od nich wraz ze słabnącym pierwiastkiem demokratycznym w ich doktrynie - odrzucił tezę o tym, iż władza suwerenna należy do Parlamentu - Suwerenem jest naród - umowa społeczna - zawierając kontrakt z władcą, lud zatrzymał sobie substancję suwerenności - bronił republiki jako rządu równości i sprawiedliwości - wszyscy są równi, nie więc powodu by oddać władzę jednostce - władzę powinna sprawować generalna rada najzdolniejszych mężów, wybieranych na określony czas przez naród - władzę oczywiście powinni sprawować godni reprezentanci, którzy nie otrzymywaliby suwerenności (ta pozostawała przecież przy narodzie) - Parlament powinien być rozumnym wykonawcą woli narodu - akceptował pełną swobodę słowa i druku, tylko całkowita tolerancja daje postęp, a dyskusja polityczna rodzi najlepsze rozwiązania James Harrington - "Oceania" - równowaga własności (balance) w nowoczesnym państwie - warunkiem stabilizacji jest unikanie zbyt wielkich dysproporcji majątków wśród członków społeczeństwa - postulował by państwo uniemożliwiało powstawanie wielkich fortun - oczywiście nie zjednał sympatii angielskiej burżuazji 3 - Lewellerzy - drobnomieszczańska doktryna, głównym ideologiem był John Liburne ( "Umowa wolnego ludu Anglii”) - równość praw politycznych - uzasadnieniem była teza o suwerenności ludu, która zakłada sprawiedliwą wolność i poszanowanie wrodzonych praw człowieka, których nikt nie może zmieniać, nawet parlament - należy często zmieniać posłów, odrzucić cenzus wyborczy, wprowadzić powszechne prawo wyborcze, bowiem nikt nie jest obowiązany do posłuszeństwa władzy, której sam nie powołał - do parlamentu miało należeć ustawodawstwo i kontrola nad urzędnikami - żaden urzędnik ani oficer nie mógł być jednocześnie posłem - żądano gwarancji praworządności i obywatelskich swobód, tolerancji religijnej, wolności słowa i druku - z wyłączeniem pism aprobujących tyranię - wystrzegano się od egalitaryzmu społecznego i odżegnywano od naruszania własności - program lewellerów stworzył podstawy pod zasadę burżuazyjnej demokracji 4 – Diggerzy - komunizm - obejmował najuboższe warstwy miejskiego i wiejskiego plebsu - próbowały one tworzyć komuny rolnicze na ziemiach gminnych i ugorach, wobec braku siły pociągowej kopano ziemię - źródła nędzy i wyzysku tkwią we własności prywatnej - własność powinna zniknąć - prawo do środków utrzymania, szczególnie prawo do ziemie, to naturalne prawo dane człowiekowi przez Boga - własność ziemi i wszelkie manipulacje płodami to naruszenie prawa bożego SKRYPT STAROSTY 56 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Gerard Winstanley - "Program ustroju wolności" - bogacze nie wyrzekli się własności i dlatego rewolucja nie mogła zwyciężyć - apelował do Cromwella, by zmusił możnych do przekazanie ziemi we wspólne władanie - krytykował istniejące stosunki w Anglii - przedstawił państwo jako aparat wyzysku biednych przez bogatych - porawo angielskie zapewnia prawdziwą wolność tylko szlachcie i klerowi, natomiast wolność ludu polega tylko na prawie do pracy najemnej - Anglia jest wielkim więzieniem, w którym więźniami są ludzie ubodzy - król zawsze był ciemiężycielem ludu - kolej na wyzwolenie kraju i jego ludu z ucisku lordów, możnych i wielkich właścicieli ziemskich - sympatie kierował w stronę republiki - rządziłby system praw powszechnej wolności - podstawową komórką miała być gmina, w której każdy byłby panem swego gospodarstwa - ziemia byłaby wspólna - środki utrzymania dostarczane byłyby z magazynów państwowych w myśl zasady: każdemu wg jego potrzeb - praca byłaby powszechnym obowiązkiem - naczelną władzą republiki miał być parlament złożony z przedstawicieli miast i gmin - wybierany w powszechnym głosowaniu, z wyłączeniem jednak przeciwników republiki - parlament miał sprawować nadzór nad urzędnikami i stanowić prawa - ponieważ obawiał się inflacji prawa, w projekcie kodeksu dla przyszłej republiki przewidywał jedynie 60 artykułów Ślady tych poglądów można odnaleźć w utopiach następnych stuleci, a także wśród programów lewicy czasów wielkiej rewolucji mieszczańskiej we Francji. SKRYPT STAROSTY 57 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §9. THOMAS HOBBES - XVI/XVII w. - wojna domowa w Anglii, załamanie systemu konstytucyjnego - najpierw był związany z rodziną Cavendishów (rojaliści) – nauczyciel, po przewrocie Cromwella emigruje do Francji - nauczał syna Karola I, pretendenta do tronu, ucieka z Francji do Anglii - podejrzany o związki z reżimem Cromwella – uratowany przez króla Karola I - umowa społeczna, a nie władza od Boga – lojalny temu kto zapewnia bezpieczeństwo - ateista filozoficzny - pesymizm antropologiczny - państwo jest koniecznością - ostatnia mieszczańska pochwała absolutyzmu - „Lewiatan” – porównanie państwa do potwora który rośnie, pożerając jednostki Kontraktualizm – przeciwieństwo myśli holistycznej (Arystoteles) - teoria umowy społecznej - dobór stron determinuje charakter państwa - różna ilość etapów - metodologiczny twór o walorze teoretycznym (ahistoryczność) - możliwość jasnego wypowiedzenia pozycji jednostki w państwie twierdził, że prawo natury nie mogło się rozwinąć tak długo, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego respektowanie, za pomocą sankcji (w stanie natury nie było pokoju, bo nie było władzy, która stanęłaby na jego straży) Jednostka - egoista - pesymizm antropologiczny – człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb nie licząc się przy tym z wolnością czy innymi uprawnieniami innych ludz - „człowiek jest niewolnikiem swoich namiętności” - silny instynkt samozachowawczy - najwyższą wartością dla człowieka jest jego własne życie - posiada rozum - rozum podpowiada, że stan natury jest niebezpieczny - ograniczenie wolności w zamian za społeczeństwo - tradycja Arystotelesowska o człowieku i państwie jest nieprawdziwa - człowiek nie jest istotą społeczną - punktem wyjścia jest stwierdzenie, że człowiekiem rządzą namiętności - człowiek jest z natury egoistą, z natury jest zły - z natury ludzie są równi, problem polega na tym, że z równością nie chcemy się pogodzić - każdy człowiek dąży do tego by cieszyć się większym szacunkiem, władzą i majątkiem - równi i niezdolni do pogodzenia się z równością – natury rzeczy stosunku są kiepskie - konflikt, przemoc i rabunek - rozum odróżnia człowieka od zwierząt - przejawem instynkt samozachowawczy – nakazuje on człowiekowi dążyć do pokoju, dotrzymywać umów, tłumić zemstę Indywidualizm metodologiczny - jednostka jest koncepcyjnym punktem systemu - refleksja zaczyna się od jednostki Stan natury Stan natury to stan przedpaństwowy – nie istnieje prawo i władza (ew. prawo naturalne) – jednostki równe i wolne. Fundamentalne znaczenie. - jednostki żyją w osamotnieniu - każdy dąży do realizacji własnych interesów – nieufność, stała rywalizacja („Homo homini lupus est”) - stan nieustannej wojny każdego człowieka z każdym lub groźba takiego konfliktu SKRYPT STAROSTY 58 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - życie ludzkie jest „samotne, biedne, krótkie i zwierzęce” - równość – każdego człowieka można zabić w taki sam sposób - wolność – wolność subiektywna, człowiek czyni co chce, ale nikt nie liczy się jego wolnością - stan absolutnej nieograniczonej wolności - każdy dysponuje wolnością do życia, zdrowia, ataku na innych (co się nam rzewnie podoba) - stan moralnej próżni – nie można określić moralności działania, brak pojęcia sprawiedliwości - jednocześnie ludzie są równi (zdolności porównywalne, ale nie identyczne, suma zdolności) - stan skrajnych niedogodności, ludzie nie współpracują, bez dobrobytu i zdobyczy cywilizacyjnych - rozum i instynkt podpowiadają aby zawrzeć więź protekcji – powołanie organu będącego gwarantem bezpieczeństwa - w stanie natury żyją władcy państw między sobą (nie ma nad nimi państwa) Stan natury jest fikcją metodologiczną - gdyby państwa nie było, to ludzie by żyli w takim stanie natury - przykłady wojny każdego z każdym – wtedy i obecnie - przygotowania do podróży – zbroimy siebie i służbę, schować kosztowności - pomimo służby szeryfa, służby więziennej, sądów - dowód na nasze wyobrażenie o naturze ludzkiej - udanie się na spoczynek – zamknięcie obejścia, budynku, sypialni, sprawdzenie kosztowności, broń -w warownym mieście, w dobrze funkcjonującym państwie Człowiek jest istotą racjonalną – jest w stanie posługiwać się rozumem, przewidywać i wymyślać - najważniejszym instynktem jest instynkt samozachowawczy - skoro wszyscy kierują się instynktem samozachowawczym – naturalne uprawnienie do samozachowania Postanowienia prawa natury wyprowadzane z uprawnienia do samozachowania - np. za wyrządzone korzyści odpłacać wzajemnością, dotrzymywać umów - rozum podpowiada że trzeba przezwyciężyć stan natury i pozwolić stworzyć warunki w których naturalne uprawnienie do samo zachowania byłoby stosownie chronione Nieustanny strach przed gwałtowną śmiercią – nikt nie chroni naszego uprawnienia do samozachowania - potrzebne jest przestrzeganie prawa natury (niemożliwe w stanie natury) - stan natury poprzedzał utworzenie władzy państwowej, powściągającej naturalne, egoistyczne popędy ludzkie. Umowa społeczna W stanie natury nie ma społeczeństwa, jedynie jednostki (nawet jeśli zgrupowane). Strony umowy – wszystkie jednostki (Suweren nie jest stroną) Forma zawarcia – każdy człowiek zawiera osobiście (indywidualnie) taką samą umowę z każdą pozostałą jednostką - inna niż u Grocjusza i Spinozy – była to umowa każdego z każdym Treść - jednostka zrzeka się na rzecz Suwerena (władzy) wszystkich swoich uprawnień pod warunkiem, że postąpi tak każdy Umowa jednoetapowa – naraz tworzy się (symultanicznie) państwo i społeczeństwo. Każdy musi przystąpić do aktu umowy społecznej - formuła: „przekazuję moje uprawnienie do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi pod warunkiem że i wy przekażecie wasze uprawnienia do rządzenia waszymi osobami temu oto człowiekowi” - wszyscy są stronami umowy oprócz osoby rządzącej (Suwerena) - Suweren przyjmuje władzę od wszystkich ale nie jest stroną umowy - jednym aktem powołujemy społeczeństwo i państwo - wiąże ludzi osoba Suwerena – nie ma Suwerena, nie ma umowy - zobowiązani wobec siebie nawzajem - ludzie przekazują całą swoją władzę – nieograniczona władza Suwerena - przystępujemy do umowy społecznej by uprawnienie do samo zachowania doczekał osię stosowenj ochorny - państwo jest tworem konwencji, jest stworem sztucznym - jest wtórne to naszego instynktu samozachowawczego i uprawnienia do samozachowania - państwo ma chronić nasze uprawnienia - skazaniec ma prawo uciec, żołnierz ma prawo zdezerterować - wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi (pojawiło się życie społeczne, prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i gospodarki) SKRYPT STAROSTY 59 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Suwerenowi jesteśmy winni posłuszeństwo tak długo i nie dłużej jak jest nam w stanie zapewnić samozachowanie. Państwo absolutne - władza nieograniczona, niepodzielna, nie zależna. - jednostka zrzeka się wszystkich swoich uprawnień - tylko absolutne państwo jest w stanie okiełznać naturalny egoizm człowieka - natura człowieka nie zmienia się w wyniku zawarcia umowy. - „Umowy bez miecza się tylko pustymi słowami” - jednostka żyjąc powinna cieszyć się jak największą swobodą (w ramach państwa absolutnego) - jak największa wolność cywilna, ale zakaz wolności politycznej - wyrzeczenie się władzy gwarantuje bezpieczeństwo systemu - monarcha gwarantem własności - Suweren jednak nie może być zależny od społeczeństwa (w państwie nie ma dwóch sił – Suwerena i społeczeństwa) - władca z nikim nie dzieli Suwerenności, jego prawa są niepodzielne (wszelki dyskusje podważające ten pogląd były, zdaniem Hobbesa, jałowe i zbrodnicze), tylko do władcy należy decyzja jakich doktryn uczyć można ludzi - tylko Suweren może reprezentować swoich poddanych (negacja parlamentaryzmu – reprezentacyjnej formy rządów) - władza Suwerena rozciąga się również na Kościół i jego urzędników (religia ma pełnić funkcje utylitarne) - negował potrzebę istnienia partii politycznych - Hobbes argumentował, że absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalistycznych (Hobbes konkludował, że pomimo całej surowości absolutyzm i tak był lepszy od anarchii, jest zaprzeczeniem pierwotnego bezładu) - nie twierdził, że absolutyzm powinien ograniczać się wyłącznie do władzy królewskiej, może dotyczyć zgromadzeń lub całego ludu (byłoby to jednak trudne do urzeczywistnienia) Hobbes, jako utylitarysta, widział w absolutyzmie realne korzyści dla jednostek, np.: - absolutne państwo ma realizować ład i bezpieczeństwo - ma ono być stróżem własności i gwarantem gospodarczego obrotu - silne państwo hamuje wszelkiego rodzaju gwałty, zamieszki, wojny domowe, religijne - zapewnia jednostkom możliwość zaspokojenia elementarnych potrzeb i ambicji - władca absolutny, jego zdaniem, nigdy nie będzie tyranem (swoją wiedzę i władze spożytkuje w dobrych celach) - twierdził, że naród winien posłuszeństwo, dobremu władcy (kończy się ono w momencie, w którym władca przestaje być zdolny do realizacji swych podstawowych celów – zapewnienia bezpieczeństwa poddanym) Prawo oporu wobec Suwerena - nie może być oporu wobec Suwerena – jesteśmy społeczeństwem i państwem tylko wtedy gdy scala nas osoba i władza Suwerena - nie istnieje żadna inna alternatywa – groźba upadku (np. rewolucja w Anglii) - „państwo to bóg śmiertelny” - bez Suwerena nie ma ludu - władza aparatu państwowego jest delegowaną władzą Suwerena – jest niemożliwe skierowanie tej władzy przeciwko niemu - z punktu widzenia prawa pozytywnego nie ma prawa oporu - Suweren nie był stroną umowy – nie można mu jej wypowiedzieć - rozumowanie hobesjańskie – otrzymuje ją w darze - jednostki zrzekły się wszystkich praw, łącznie z prawem oporu - poddani nie mogą negować poczynań Suwerena, bowiem źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w działaniu Suwerena - zabójstwo jest niedozwolone, ale moralnie uzasadnione – egoizm, instynkt samozachowawczy - lojalność kończy się gdy państwo zagraża życiu (nie zapewnia bezpieczeństwa) Filozoficznie ateizm – wyprowadza prawo natury z uprawnienia do samozachowania, z instynktu samozachowawczego - degradacja człowieka (Stworzenia bożego) to statusu zwierzęcia Nie istnieje kategoria Boga – jednostki posłuszne monarsze bo same go wybrały (legitymizacja z umowy społecznej). Dzieło Hobbesa spotkało się z ostrą krytyką i to ze wszystkich możliwych stron. Dopiero z tej krytyki w późniejszym okresie wyłonią się koncepcje zwycięskie, m.in. liberalna doktryna Johna Locke’a. Idea przewodnia to silne państwo („Bóg śmiertelny”). Jednostka jest pierwotna i egoistyczna. Społeczeństwo to twór konwencji, tożsame z państwem (konwencjonalne – nienaturalne, stworzone przez człowieka). Władza jest konwencjonalna, nieograniczna, pochodzi od człowieka. Państwo to Suweren – instrument absolutny. Prawo to wola Suwerena. Własność to kategoria prawa pozytywnego. Porządek etyczny (pojęcie sprawiedliwości) zależy od woli Suwerena. SKRYPT STAROSTY 60 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §10. JOHN LOCKE - XVII w., - empiryk, twórca nowożytnego empiryzmu - aktywność polityczna w okresie monarchii restaurowanej, ugrupowanie wigów (pierwszych wigów, Lord Shaffsbury) - opór przed próbami wprowadzenia ustroju absolutystycznego i wprowadzeniu katolicyzmu - również emigruje dla bezpieczeństwa do Holandii - wraca po rewolucji chwalebnej - po powrocie publikuje „Dwa Traktaty o Rządzie” – fundament myślenia liberalnego - „List o tolerancji, uznawany za „klasycznego wykładowcę liberalizmu politycznego” - racjonalizm - przeciwieństwo Hobbesa - Pomimo królewskich zapewnień, odżegnujących się od idei absolutyzmu, Stuartowie realizowali dawną politykę. To doprowadziło z kolei do kolejnej w XVII wieku rewolucji (tzw. sławna rewolucja z 1688 r.), w wyniku której tron objął książę hanowerski Wilhelm Orański. W ten sposób położono kres angielskiemu absolutyzmowi, a Bill of Rights (1689) dał formalnie początek epoce monarchii konstytucyjnej. Głównym teoretykiem nowego ustroju Anglii był John Locke. Stan natury - okres powszechnej szczęśliwości („najlepszy czas w dziejach ludzkości”) - niezdemoralizowani, wolni, równi - bez społeczeństwa, ale małe grupy - empiryzm, racjonalizm i utylitaryzm – to jego podstawowe „narzędzia” badawcze rzeczywistości Jednostka - człowiek pochodzi od Boga - istota rozumna (Arystoteles, odczytuje rozumem prawa natury) - podporządkowany prawu natury (otrzymanym od Boga) - człowiek jest z natury raczej dobry – optymizm antropologiczny Człowiek obdarzony przez Boga 3 uprawnieniami naturalnymi - prawo do życia - prawo do wolności - prawo do własności Absolutne, nienaruszalne, niezbywalne – tak nas stworzył Bóg. Bóg wyposaża człowieka w dwie naturalne władze - władza sądzenia (władza decydowania jak najstosowniej należy zachować siebie i tak dalece jak to możliwe cały rodzaj ludzki przy naturalnych uprawnieniach do życia, wolności i mienia) - władza karania tych, którzy występując przeciwko postanowieniom prawa natury Lub: - władza ochrony realizacji swoich uprawnień naturalnych - władza do ścigania, sądzenia, karania wszystkich tych ludzi którzy naruszą nasze podstawowe uprawnienia naturalne W stanie natury obowiązuje prawo natury i jest przestrzegane - system norm przy pomocy którego Bóg rządzi wszechświatem - człowiek kierując się rozumem odkrywa prawa natury – odkrywa postanowienia Boga Brak państwa - człowiek osobiście wymierza sprawiedliwość - „niedogodność stanu natury” – każdy jest sędzią we własnej sprawie - stan przedpaństwowy to stan społeczny (człowiek jest istotą społeczną) - „stan wolności, równości, wzajemnej pomyślności i współpracy” Każdy może odczytać z prawa natury swoje uprawnienia – ludzie starają się przestrzegać praw natury. SKRYPT STAROSTY 61 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Umowa społeczna Umowa społeczna - podobnie jak u Hobbesa, jednostki zawierają umowę społeczną - świadomym oznajmieniem woli - jednomyślnie 1. Etap - stronami są wszystkie jednostki które jednomyślnie zgadzają się na stworzenie społeczeństwa obywatelskiego - społeczeństwo obywatelskie = społeczeństwo polityczne - społeczeństw obywatelskie – więź, wspólnota ludzi która zdaje sobie sprawę istnienia pewnych interesów jakich nie można zrealizować bez konieczności współpracy ze wszystkimi 2. Etap - umowa zawarta między społeczeństwem obywatelskim a rządem - w jej wyniku powstaje państwo - treścią umowy jest przekazanie przez wszystkie jednostki swoich dwóch władz na rzecz państwa Umowa społeczna potrzebna, bo brakuje bezstronnych arbitrów naszych sporów - w sposób niedoskonały wykonujemy prawa natury - władza karania - istnieje groźba wizji Hobbesa – wszyscy jesteśmy stronniczy Każdy człowiek przekazuje społeczeństwu (politycznemu/obywatelskiemu) cała swoją drugą naturalną władzę (karanie występujących przeciwko stanowi natury) oraz część pierwszej naturalnej władzy (sądzenia) - powstaje władza polityczna społeczeństwa obywatelskiego - podmiotem jest społeczeństwo, wykonuje większość (większość ma prawo pociągnąć wszystkich) - sprawuje władzę w wymiarze publicznym - władzę trzeba przekazać rządowi obywatelskiemu – aktem politycznego powiernictwa (z angielskiego prawa prywatnego) - społeczeństwo obywatelskie upoważnia rząd obywatelski do działania w określonych granicach i w imieniu społeczeństwa (mandat do kreślonego działalnia w określonych granicach) Liberalna wizja państwa ograniczonego Państwo-stróż - ma charakter ograniczony – treść umowy społecznej determinuje funkcje państwa - gwarancja bezpieczeństwa uprawnień naturalnych jednostki - nie ingeruje w płaszczyzny wolności, gospodarki, kultury - państwo nie może naruszać uprawnień naturalnych jednostki - Państwo-strażnik własności (własność święta i nienaruszalna) Rząd obywatelski jest pełnomocnikiem społeczeństwa obywatelskiego – aby działał skutecznie władza rządu obywatelskiego mu być odpowiednio podzielona Liberałowie lubią dzielić władzę. Locke obawia się powstania władzy absolutnej – instrumentalne ograniczenia władzy - państwo musi mieć władzy jak najmniej, aby wystarczało do realizacji celów, które były przyczyną utworzenia państwa. - Locke przedstawił jako pierwszy koncepcję podziału władzy, ma on inny charakter niż u Monteskiusza. - wiek później Monteskiusz opiera się na trójpodziale Locke’a - najważniejsze jest by nie łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej i wykonawczej (taka bowiem zależność mogłaby prowadzić do absolutyzmu) SKRYPT STAROSTY 62 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - Ustawodawcza – najważniejsza (brak równowagi) - 2 izby parlamentu (najlepiej wyraża się interesy różnych grup społecznych) - liberalizacja zasad wyborczych – cenzus majątkowy - władza stanowienia prawa (zgodnego z prawe natury) - musi służyć zachowaniu każdego członka społeczeństwa obywatelskiego przy życiu zdrowiu i mieniu - podlega jej władza wykonawcza - ma ona jednak suwerenności w stosunku do jednostki, reprezentacja jak najszerszego grona obywateli - nie może być delegowana - ograniczenia: cel powstania (pożytek człowieka), nienaruszalność własności (własność to prawo naturalne) - ustawodawstwo nie może krępować: własności, życia prywatnego i rodzinnego, wolności, religii. - ustawodawstwo ma natomiast gwarantować bezpieczeństwo. - Locke był zwolennikiem monarchii parlamentarnej, - Wykonawcza – egzekutywa i sądownictwo - nie mogą istnieć żadne zależności pomiędzy Ustawodawcza a Wykonawczą – faktycznie oddzielne - egzekutywa wykonuje prawo stanowione przez legislatywę - wykonywanie prawa to także działalność sądów - Włada federacyjna - prowadzenie polityki zagranicznej - równa władzy wykonawczej - zajmuje się relacjami państwa z innymi państwami - egzekutywa nie może bo państwa wobec siebie są w stanie natury – państwa mają wyłącznie tylko prawo natury - ci sami ludzie co egzekutywa ,tylko w innym charakterze występują Władza ma charakter wyłącznie instrumentalny - nie jest Suwerenna - to społeczeństw obywatelskie jest Suwerenne (czyli wszystkie jednostki) Prawo oporu - rewolucja jako zło konieczne – ostateczność, rozwiązanie z którego nie można korzystać zbyt pochopnie – by rewolucja nie naruszyła jeszcze większej części uprawnień - jeśli jeden członek SO uznaje, że jego naturalne uprawnienia nie są odpowiednio chronione - ma prawo się zastanawiać, bo nie przekazał w całości pierwszej władzy - indywidualne prawo secesji - jeśli większość dochodzi do wniosku, że jej naturalne uprawnienia SO nie są należycie chronione - z okazjonalnymi praktykami tyrańskimi można się pogodzić - jeśli uporczywe łamanie, to trzeba się „odwołać się do niebios” – zbrojny opór U Hobbesa gdy ginie Suweren – automatyczny powrót do stanu natury U Locke’a zabezpieczenie – pozostaje Etap 1, pozostaje społeczeństwo obywatelskie które wybiera nowy rząd, zwykłą demokratyczną większością, nie ma powrotu do stanu natury - umowa społeczna, zdaniem Locke’a, powinna przynosić społeczeństwu wymierne korzyści – utylitaryzm (np. władza państwowa ma za zadanie umacniać naturalne i niezbywalne prawa jednostki) - państwo przejęło od społeczeństwa jedynie jedno uprawnienie – możliwość karania „gwałcicieli” praw naturalnych (w ten sposób państwo zyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich egzekwowania – możliwość przymusu) - suwerenem jest społeczeństwo, które jest starsze od państwa - państwo powinno jednostkom pozostawić swobodę działalności gospodarczej, politycznej i kulturalnej którą zarazem winno chronić - państwo jako stróż, nie może wtrącać się do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego - wszelkie partie, stowarzyszenia, korporacje, spółki mają prawo do pełnej autonomii - „własność jest święta, absolutna i nietykalna” – prowadzi ona do bogactwa i ogólnej szczęśliwości - idea szacunku dla władzy państwowej, dobrze wypełniającej swoje cele (opór jako zło ostateczne) - wzorem dobrego rządu umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielna - równość wobec praw naturalnych, zdaniem Locke’a, nie oznacza równości wobec prawa pozytywnego - Locke swoimi poglądami bronił interesów dwóch czołowych sił społeczeństwa angielskiego – burżuazji i feudalnej szlachty SKRYPT STAROSTY 63 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Wolność 1) wolność naturalna - jedynie w stanie natury - człowiek jest wolny jeżeli nie podlega żadnej innej władzy na ziemi poza władzą prawa natury 2) wolność człowieka w społeczeństwie - człowiek jest wolny gdy podlega tylko i wyłącznie takiej władzy która powstała wyniku zgody społeczeństwa Ojciec myśli liberalnej -Jefferson spisał ładunek doktrynalny „Drugiego traktatu o rządzie” w Deklaracji Niepodległości - prawo oporu w konstytucji RFN - Locke jest szanowany, ale nikt z nim nie dyskutuje - podstawowa idea liberalizmu - zasada indywidualizmu i tezy o prymacie praw naturalnych jednostki Idea przewodnia to dobrodziejstwo ograniczonej władzy państwowej. Jednostka jest wyposażona przez Stwórcę w uprawnienia naturalne. Społeczeństwo to społeczeństw obywatelskie, oparta na uprawnieniach naturalnych moralna wspólnota której członkowie pragną nadać polityczny wymiar. Władza jest ograniczona i konwencjonalna, pochodzi od jednostek. Państwo jest ograniczone, służy ochronie uprawnień naturalnych. Prawo jest pozytywne, zgodne z prawem natury. Własność jest instytucją prawa natury. SKRYPT STAROSTY 64 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §11. HOBBES A LOCKE Wiek XVII- wiek racjonalizmu ( i obaj są racjonalistami). Rozum decyduje o poznaniu. Obaj reprezentowali szkołę prawa natury. Prawa naturalne- prawa człowiekowi przyrodzone. Praw naturalnych człowiek nie zawdzięcza dawcy. Wszelkie byty są przez człowieka tworzone. Droga tworzenia to umowa społeczna. Człowiek jest kreatorem rzeczywistości. A więc państwa wtedy nie było. W dziejach ludzi istniał kiedyś stan bez państwa. Ten okres to okres stanu natury. W nim człowiek kierował się tylko swoimi prawami naturalnymi, żył zgodnie z naturą. Koncepcja człowieka- wiek XVIIracjonalizm, człowiek jest istotą rozumną. Hobbes był starszy o dwa pokolenia, jego poglądy nie pasowały do epoki. Locke był ojcem liberalizmu politycznego, ideowym ojcem rewolucji angielskiej. Hobbes - pesymizm antropologiczny - w człowieku dostrzegał przede wszystkim wady, człowiek z natury jest zły. Locke - optymizm antropologiczny, w człowieku widział zalety, człowiek jest z natury dobry. Rozumność jest cechą każdego człowieka, i dobrego i złego. Hobbes - najważniejszym motywem działania jest instynkt samozachowawczy, ale zdarza się też kierować egoizmem. Ten instynkt jest realizowany w stanie natury- stanie permanentnej wojny, To nie społeczeństwo- to zakotwiczona natura ludzka. Wojna wszystkich ze wszystkimi- wszyscy zagrażają wszystkim, człowiek musi być zawsze gotowy do obrony. Stwarza ład i poczucie bezpieczeństwa, lecz tylko dla siebie. Nie ma rozwoju cywilizacyjnego. Nie ma postępu. Nie ma sprawiedliwości, nie ma prawa. Ludzi byli wobec siebie równi. Wszyscy chrzcili własny byt, wszyscy wyrażali pożądanie posiadania rzeczy. Rozumny człowiek dostrzegał wady stanu naturyczłowiek rozumny ( choć zły ) dostrzegł wady polegające na braku bezpieczeństwa, rozum człowieka kieruje się na drogę do pokoju- jest umowa społeczna. Hobbesjański zły człowiek zawiera umowę społeczną, bo nie chce żyć w stanie permanentnego zagrożenia. Locke - ponieważ jest on optymistą antropologicznym, to ludzie w stanie natury wiodą spokojny żywot, zajmują się wytwarzaniem dóbr. Wg Locke'a w stanie natury nie ma wojny- możliwość rozporządzania sobą i swoimi dobrami. Dobry człowiek Lockowski nie odczuwa wrogości wobec innych. Dlatego znacznie łatwiej jest wytłumaczyć powstanie państwa u Hobbesa- trudniej jest wytłumaczyć dlaczego Lockowski człowiek chce państwa. Są jednak pewne niebezpieczeństwa- jeśli nie ma państwa nie ma też prawa, każdy człowiek Lockowski jest dla siebie normodawcą, nie ma powszechnie obowiązującego prawa w znaczeniu przedmiotowym- jest tyle porządków prawnych, ilu ludzi. Skoro w stanie natury nie ma władzy, nie ma sądów- ewentualne spory między ludźmi rozstrzygają oni sami.. Każdy jest sędzią w swojej sprawie. Prowadzi to do anarchii. Człowiek rozumny dostrzega niebezpieczeństwa stanu natury, dlatego poprzez umowę społeczną tworzy państwo. Hobbes - człowiek z natury jest zły, tylko silne państwo wszechogarniające może ograniczyć złe cechy człowieka, skoro człowiek jest zły i jego rozumność nie uczyni go lepszym to musi istnieć państwo jako kaganiec. Stąd potrzeba państwa silnego. Locke - stan natury jest harmonią, państwo to antidotum na niebezpieczeństwa stanu natury. Państwa powinno być jak najmniej, państwo powinno być ograniczone do stanowienia prawa i rozstrzygania sporów. Zawsze tam, gdzie optymizm antropologiczny- państwo powinno sięgać jak najbliżej. Państwo jest złe, bo ogranicza wolność, ale jest użyteczne, bo realizuje prawodawstwo i gwarantuje rozstrzyganie sporów. Uzasadnienie państwo to jego użyteczność. Człowiek dobry= państwo złe, Człowiek zły= państwo dobre. Hobbes - człowiek jest wolny w stanie natury, oddaje wolność państwo, traci wolność, Locke - człowiek ustępuje państwu tylko niektóre prawa ( do tworzenia prawa, do sądów ), resztę uprawnień naturalnych zachowuje. Umowa społeczna - cechy wspólne a) powszechność- wszyscy ludzie ją zawarli, b) nieodwołalność, c) treścią umowy było wyzbycie się naturalnych praw Jeśli używamy określenia umowy społeczna, to jakie są jej strony? Zawierana jest wtedy, gdy państwa nie ma, więc stroną nie może być państwo. Stronami są wszyscy ludzie. Oznacza to, że rozum ludzki tryumfuje nad namiętnościami. Oznacza też, że państwo jest tworem sztucznym. Państwo to twór sztuczny, stworzony przez ludzi, dla ich pożytku. Umowa społeczna - różnice Hobbes - jest aktem jednorazowym, ludzie tworzą i społeczeństwo i państwo, jest nieodwracalna, Locke - umowa społeczna jest dwuetapowa: a) etap I- utworzenie społeczeństwa, b) etap II- utworzenie państwa Możliwe jest obalenie państwa, jako że wtedy sytuacja wraca do stanu społecznego, nie oznacza powrotu do stanu natury. Stąd wg Locke'a obalenie państwa nie jest nieszczęściem, bo mamy do czynienia z istniejącym społeczeństwem. Hobbes odrzuca jakąkolwiek możliwość odejścia, Locke- można modyfikować, bo człowiek jest kreatorem. Dla Locke'a kolejnym zawieraniem umów społecznych były wybory parlamentarne lub ewentualnie rewolucja. Człowiek dysponuje uprawnieniem do obalenia władzy, powstała ona bowiem dla jego pożytku. Gdy państwo narusza naturalne uprawnienia człowieka, władzę można obalić. Dlatego w przypadku rewolucji wskazane jest zachowanie ostrożności. Może być konieczna, ale jest zawsze zła. Najwartościowsza jest zmiana ustroju poprzez wybory parlamentarne. Dlatego do Locke'a odwoływali się np. Amerykanie, Do Hobbesa- władcy reprezentujący oświecony absolutyzm. Hobbes - władza państwa jest nieograniczona, człowiekowi, który zawarł umowę społeczną, nie przysługują żadne roszczenia wobec państwa, jest zdany na jego łaskę i niełaskę. Locke - państwo powstało dla pożytku ludzi, którzy wyzbyli się wszystkich uprawnień, dlatego dysponują roszczeniami wobec państwa. Hobbes - państwo stoi wyżej niż człowiek, Locke - człowiek stoi wyżej niż państwo. Locke wyprowadza prawo natury z woli Boga A Hobbes może wyprowadzić prawo natury dla wszystkich -z tej próżni moralnej możemy wyprowadzić zasady życia razem SKRYPT STAROSTY 65 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Obydwaj - podstawową cechą człowieka tworzącego państwo jest wolna wola. Zawarto umowę, bo ludzie byli wolni, państwo nie jest narzucone. CZĘŚĆ IV – OŚWIECENIE §1. TŁO EPOKI - epoka, która w przeważający sposób ukształtowała nasze dzisiejsze polityczne myślenie - początek myśli liberalnej, początki myśli konserwatywnej - epoka rozpoczęła się w Anglii - John Locke, ale większość to przedstawiciele myśli kontynentalnej - zafascynowania Anglią jako ojczyzną wzorcowego modelu politycznego Charakterystyczne cechy myśli Oświecenia: 1. uniwersalizm - natura ludzka jest wszędzie taka sama - zasady moralne, które z natury ludzkiej wyprowadzamy, są wszędzie podobne - niezależnie od czasu, miejsca, ustroju polityczne, wyjątki – Monteskiusz - interesy, ambicje i horyzonty myślowe przede wszystkim mieszczaństwa 2. racjonalizm - odrzucenie wiary w Boga jako istotnego elementu myśli politycznej - epoka deizmu bądź w skrajnej postaci ateizmu, wyjątki - John Locke, - nie brano pod uwagę kwestii zbawienia - ważne jest stworzenie szczęśliwego życia na ziemi - racjonalizm XVIII w. łączył się z materializmem, empiryzmem i sensualizmem - dobre jest to i tylko to, co jest użyteczne, że prawdziwa cnota powinna przynosić pożytek społeczny 3. masowość życia intelektualnego - założenia filozoficzne były dotychczas własnością elit intelektualnych - dotąd książki były publikowane w niewielkim nakładzie – teraz odbiorcą stały się coraz szersze warstwy społeczne - rozwinęła się działalność publicystyczna - rozwinęła się gazeta i nawyk codziennego czytania, sieć bibliotek - salony polityczne, kawiarnia polityczna, kluby polityczne, teatr polityczny, towarzystwa naukowe - filozofia polityczna przestała być więc domeną elit intelektualnych, obniżenie poziomu dyskursku - wiele nowych form polemiki ideowej, nowe programy nauczania szkolnego, zmieniała się mentalność ludzi - należy przy tym odróżnić - filozofię polityczną - ideologię Oświecenia 4. głęboka wiara w rozum ludzki - nie do pogodzenia z prawdami wiary chrześcijańskiej - wiara w postęp - potępienie wszystkiego, co stare, związane z religią – kpiny z duchowieństwa - przekonanie, ze wychowanie obywatelskie jest drogą prowadzącą do prawdy, że narodowa edukacja gwarantuje pomyślność jednostce 5. odrzucenie społeczeństwa stanowego i systemu przywilejów stanowych 6. w wielu państwach aby uzasadnić swą władzę monarchowie sięgali do myśli Oświecenia - oświecony absolutyzm - z drugiej strony Oświecenie doprowadziło do dwóch wielkich rewolucji: rewolucji amerykańskiej i francuskiej - pisarze tej doby zgadzali się w zasadzie tylko do dwóch kwestii - tradycyjne więzy poddaństwa chłopskiego hamują ogólny rozwój nie tylko rolnictwa, ale i całej gospodarki = nie do utrzymania jest absolutyzm monarchy - większość pisarzy oświecenia gotowa była zaaprobować monarchie które realizowaliby zupełnie inne cele SKRYPT STAROSTY 66 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §2. MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA Liberalizm polityczny - w drugiej poł. XVIII w. liberalizm arystokratyczny (Monteskiusz), wzbudzał już wyraźny sprzeciw - pisarze tej doby szli dalej, zastępując hasło liberalizmu arystokratycznego, głoszącego ideę przymierza wielkiego ziemiaństwa z wierzchołkiem burżuazji – hasłem liberalizmu w interesie wyłącznie lub przede wszystkim burżuazji - stan niezadowolenia pogłębiała chwiejność obozów arystokratycznych Wolter - najwybitniejszy pisarz tej epoki - pozostawał pod znacznym wpływem Monteskiusza - "Listy o Anglikach" - zafascynowany ustrojem angielskim, myślą Locke'a, przejął od nich "etykę utylitaryzmu" - to, co jest etycznie dobre, jest korzystne - zapewnia nam szczęście Podział wolności na dwie kategorie 1. wolność cywilna (wyznania, poruszanie się, wolność słowa, druku, prowadzenia działalności gospodarczej) 2. wolność polityczna (wpływania na bieg spraw politycznych, uczestnictwa w sprawowaniu władzy) - wolność cywilna jest absolutnie niezbędna - wolność można pogodzić z absolutyzmem - Locke w życiu by się z tym nie zgodził - wystarczy, że absolutny monarcha będzie sprawował władzę zapewniając wolność cywilną - zgadzał się z monteskiuszowską filozofią dziejów, koncepcją wolności jako podległości prawu, sprzeciwiał się również despocji - oświecony władca, przyjaciel filozofii sam będzie promotorem likwidacji absolutyzmu - sam ma zrezygnować z władzy absolutnej na rzecz umiarkowanej - państwo burżuazyjne (monarchia umiarkowana) miało kultywować zasadzie mieszczańskiego utylitaryzmu - (władza należy do tych, którzy posiadają – cenzus majątkowy - wolność jest sprzężona nie z równością, lecz z własnością (równość występuje jedynie w stosunku do praw naturalnych) - obalał ideę kompromisu arystokratyczno-mieszczańskiego - domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, ucisk chłopa i interwencjonizm państwa w sfery gospodarcze Denis Diderot - redaktor „Wielkiej encyklopedii”, stworzył bardziej radykalną od Woltera koncepcję polityczno-prawną - nie podzielał wolterowskiego przekonania jakoby „oświecony” monarcha doprowadzi do powszechnego szczęścia i powszechnej sprawiedliwości - jedynie suwerennym reprezentantem ludu może być parlament - bogacenie się jednostek to droga ku powszechnemu dobrobytowi - domagał się wolności handlu, poszanowania praw własności, „taniego” państwa - dostrzegał ujemne strony kapitalizmu - wyzysk, narastające problemy społeczne - odrzucał antyegalitaryzm Woltera w dziedzinie powszechnej oświaty (głosił hasło kształcenia wszystkich) Adam Smith - Anglik, był bardziej ekonomistą niż teoretykiem państwa - dokonał jednak syntezy angielskiego liberalizmu politycznego, autor „Bogactwa narodów” - społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek i że w związku z tym wszelka analiza społeczeństwa i społecznych stosunków powinna się opierać na badaniu jednostki ludzkiej, jej natury i interesów - gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej (sprzeciwiał się ideom merkantylizmu i fizjokratyzmu) - najlepszą, najbardziej naturalną ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja - nieangażowanie się państwa w życie gospodarcze, ani nawet w jakiekolwiek przejawy życia społecznego - państwo nie może być moderatorem tych przejawów - państwo – „nocny stróż” – ma dbać jedynie o bezpieczeństwo i porządek publiczny Koncepcje Smitha były wykładem klasycznego liberalizmu mieszczańskiego w ekonomice, ale zawierały również podstawowe zasady funkcjonowania liberalnego, kapitalistycznego państwa. SKRYPT STAROSTY 67 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Oświecony absolutyzm - oddziaływała na niego koncepcja Woltera - jeśli państwo miało odzwierciedlać idee oświeceniowe, to musiało zrezygnować z ideałów absolutyzmu - należało wskazać na inne pochodzenie władzy niż boskie - władza musiała pochodzić od ludu (zbliżone do umowy społecznej) - władca ma ją dlatego, bo dysponuje znakomitymi kwalifikacjami - monarcha oświecony "pierwszym sługą państwa" - szczęście ludu miało być niezmierzone - konieczność wtłoczenia elementów kapitalizmu w schemat struktur politycznych feudalizmu Wizerunek władcy - Ludwik XIV zbudował Wersal, inaczej w Oświeceniu - kto jest sługą państwa nie może zamykać się w pałacu - Fryderyk II ubierał się w mundur pułkownika, jego styl życia miał niczym się nie różnić od żołnierskiego, spał w koszarach - nie miało to nic wspólnego z rzeczywistością, rezydencja tylko z zewnątrz przypominała wojskowy budynek - Józef II - głęboką więź z poddanymi umacniał np. w ten sposób, iż odwiedzał ich w więzieniu Główne cechy absolutyzmu oświeceniowego - nawiązywał do doktryny prawa natury (elementy utylitaryzmu i argumentacji racjonalistycznej) - monarcha oświecony nie usposabia już państwa (jest on bowiem sługą państwa – pierwszym urzędnikiem) - brak boskości władzy monarszej (jego prymat wypływa z przesłanej racjonalnych, a nie metafizycznych) - mądry władca – „widzący dalej” – sam włada, ku chwale i szczęściu poddanych - monarcha oświecony jest inteligentny i nowoczesny - oświecony monarcha to ojciec całego narodu (dba o bezpieczeństwo i pokój, rozwój gospodarczy) - zwolennik tolerancji religijnej i liberalizmu ekonomicznego - jego władza jest nieograniczona - nie wiążą go opinie ludności - wyklucza się zatem wolność i równość w sferze polityki Absolutyzm oświecony „przyniósł” szereg zmian, m.in. nastąpiła wielka kodyfikacja prawa, rozwój humanitaryzmu prawniczego. Jedynie nieliczni, np. Diderot rozumieli, że praktycznie nie ma żadnych różnic politycznych i ustrojowych między absolutyzmem oświeconym a despotyzmem poprzedniej epoki. Współczesny „oświecony absolutyzm” -w II poł. XX wieku - w Chile, po przewrocie Augusto Pinocheta - władza zrezygnowała z władzy gospodarczej, pojawili się gospodarczy liberałowie pod kierownictwem Miltona Fridmana (szkoła chicagowska) - wprowadzili oni gospodarkę rynkową pod dyktatorskimi rządami - odwołania do Woltera - europejscy i amerykańscy liberałowie twierdzili, że nie da się tego pogodzić - w 1989 wielu liberałów zachodnich radziło Polakom przyjęcie wariantu chilijskiego, potem np. w Rosji za rządów Borysa Jelcyna Fizjokratyzm - fizjokratyzm był odpowiedzią na wzrastającą rolę rolnictwa w protekcjonizmie gospodarczym francuskiej monarchii - fizjokraci popierali duże, dysponujące kapitałem rolnictwo, nadwyżki pragnęli przekazać innym, deficytowym gałęziom gospodarki - podział społeczny na właścicieli ziemskich, klasę produkcyjna i klasę jałowa - prawnonaturalne pojęcie własności (dla ochrony tego prawa powstało i istnieje państwo) - przeciwni egalitaryzmowi własnościowemu – własność ma tu charakter wybitnie kapitalistyczny) wolność to prawo do swobodnego działania w sferze ekonomiki - państwo, stoi na straży „naturalnego, fizjokratycznego porządku”, strzeże prywatnej własności, bezpieczeństwa, swobody gospodarczej, itd. (pogląd podobny do idei Johna Locke’a) - popierali oni absolutyzm monarchy, stojącego na straży porządku publicznego Materializm i komunistyczna utopia - poglądy materialistów - byli przeciwnikami religii („religia to opium dla ludu”) - że świat jest materialny, poznawalny - popierali rolę racjonalnego myślenia - człowiek to istota abstrakcyjna, a światem „rządzą poglądy” (świat jest pojmowany wg wyobrażeń człowieka o otaczającej go rzeczywistości) - despotyzm monarszy jest przyczyną wszelkich nieszczęść społeczeństwa, państwo, powstało w wyniku umowy zjednoczonych ludzi, którzy narzucili na siebie wiele obowiązków wobec społeczeństwa - utopia społeczna - przeciwstawiała się - własności prywatnej („źródło wszelkiego zła”) - religii jako narzędziu ucisku, przywilejom, przesądom, ciemnocie i nietolerancji SKRYPT STAROSTY 68 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §3. MONTESKIUSZ - Charles Loius Montesquieu - z pochodzenia arystokrata francuski, prawnik - zafascynowany doświadczeniem Anglii, spędził tam 4 lata - "Listy perskie", "O duchu praw" Duch praw - duch praw polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami - odrzucał uniwersalizm - nie uważał, żeby natura ludzka bądź ludzie byli tacy sami - empiryk -co ma wpływ na ducha praw - położenie geograficzne kraju, powierzchnia, ukształtowanie terenu - sposób życia mieszkańców, poziom życia, - religia - temperament (rezerwa - Północ, spontaniczność - Południe) - jeśli takie czynniki składają się na ducha praw, to kształtują one ustrój polityczny - nie ma dwóch identycznych ustrojów politycznych Relatywizm, wyrastający z - historyzmu - historyczna suwerenność zjawisk, nie ma kraju czy państwa o tej samej historii - twórcami historii są jednostki, lecz jest to proces wypadkowej działania czynników natury fizycznej oraz natury moralnej - relatywizm zjawisk wyklucza ustroje idealne - racjonalizmu - rozum ludzki jest predestynowany do tworzenia ustrojów państwowych, Człowiek musi zanalizować ducha praw - wtedy będzie wiedział, który ustrój jest najbardziej odpowiedni - jakie prawa będą najbardziej odpowiadały duchowi praw, gdzie wolność jednostki ma się najlepiej - jeśli prawo będzie regulować nie zważając na ducha praw regulować to nasza wolność ulegnie pogwałceniu - wartość ludzkich praw bywa zawsze względna - istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli - wolność polityczna polega na tym, aby „móc czynić to, czego się powinno chcieć” - wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym - wolność to „prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają” Systematyka ustrojów politycznych Kryteria klasyfikacji - naturą rządów - istota państwa - zasadą rządów - sposób w jaki państwa funkcjonują 1. republika - suwerenność ludu - demokracja (zasada - cnota) - struktura nierealna; zasadami tego ustroju są rzadkie cechy cnoty i skromności - nierealna idea równości praw - arystokracja (zasada - umiar) - realna tylko w przypadku małych krajów - wymaga wyższego poziomu moralnego od elit - republika akurat Monteskiusza niezbyt interesowała 2. monarchia - rządy jednostki zgodnie z prawem - zasada - honor - daje gwarancję zwróconą przeciwko despotyzmowi - jest ona synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności 3. despocja - rządy jednostki poza prawem - zasada – strach - prowadzi do destrukcji życia społecznego i indywidualnego - nie ma miejsca na polityczną wolność "dobrą" monarchią jest Anglia, "złą" despocją jest Francja w połowie XVIII w (choć duch praw w Anglii i Francji jest podobny) SKRYPT STAROSTY 69 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Zasada trójpodziału władzy - Monteskiusz zaprezentował ją na przykładzie ustroju Anglii - błędne - w rzeczywistości ustrój USA odzwierciedla zasadę trójpodziału władzy w sposób najbardziej wyrazisty - jeśli władze będą się ograniczać, to wolność nasza pozostanie jak najszersza - zróżnicowanie społeczeństwa na wielkie bogate rody, zawsze przyczynia się do ograniczenia władzy monarszej - stąd jest to dobre dla naszej wolności - kultywował zasadzie złotego środka - państwo również powinno być rządzone w sposób umiarkowany (system hamulców, siły równoważące, brak nadużyć ze strony władzy) – postulował wprowadzenie ustawowych ram wykluczających nadużywanie władzy - w każdym państwie istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze, wzajemnie rozdzielone 1. władza prawodawcza - powinna być powierzona parlamentowi, jako przedstawicielstwu społeczeństwa (reprezentacyjność) - miał on odciążać lud w stanowieniu prawa - Monteskiusz domagał się parlamentu dwuizbowego - izba niższa („ludowa”) - miała być wybierana przez wszystkich w wyborach cenzusowych - izba wyższa - miała być dziedziczna i reprezentować arystokrację - zewnętrznym hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu 2. władza wykonawcza - należy do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów - król zatwierdzałby również ustawy parlamentu - hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa, a nawet od inicjatywy ustawodawczej - jedynie prawo veta - król byłby nieodpowiedzialny przed parlamentem (odpowiadaliby desygnowani ministrowie). 3. władza sądowa - wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały - hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości - egzekucja wyroków sądowych należałaby do władzy wykonawczej Te trzy władze miały być rozdzielone i stopione ze sobą - wszystkie one miały realizować w państwie ten sam cel (wolność polityczną). Istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu. Liberalizm arystokratyczny - Monteskiusz dokonał sformułowania klasycznych zasad liberalizmu arystokratycznego - jako zwolennik umiarkowanej monarchii, wyobrażał sobie, że zmiana ustroju na szczeblu centralnym umożliwi osiągnięcie kompromisu arystokracji z wierzchołkiem burżuazji - wolność polityczna i praworządność - nierówności prawa, relatywizm konwencji ustrojowych i społecznych - koncepcja prawa jako zjawiska społecznego - hasła pacyfistyczne, zwiększenia praw kobiet i zapewnienia przez państwo minimum środków egzystencji obywatelom SKRYPT STAROSTY 70 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §4. JAN JAKUB ROUSSEAU - pesymistyczna wizja społeczeństwa - "Rozprawa o sztukach i naukach" - wizja człowieka - człowiek jest z natury dobry, ale zdemoralizowała go cywilizacja - metoda - ahistoryczna i aprioryczna - musimy odrzucić wszystko to, co o człowieku powiada nam historia - trzeba posłużyć się rozumem, by wydedukować, jakim mógł być człowiek, zanim spaczyła go historia Stan natury - stan powszechnej szczęśliwości - ludzie żyli w jaskiniach, samodzielnie zaspokajali własne potrzeby, nie obcowali z nikim, nie znali języka, nie ulegali namiętnościom, - nie musieli posługiwać się rozumem - "szlachetny dzikus" - człowiek taki nie był ani dobry ani zły, ani mądry ani głupi - stan wolności i pokoju - człowiek cieszy się tym stanem, gdyż nie zna rodziny, własności, władzy - człowiek wyszedł ze stanu natury wbrew jego woli i wiedzy, z powodu klęsk żywiołowych - ludzie musieli połączyć swe wysiłki dla zapobiegania tym kataklizmom - zaczęli żyć wspólnie - życie rodzinne spowodowało, że człowiek poznał namiętności - miłość i nienawiść - powstała własność prywatna - podział społeczeństwa na biednych i bogatych - konflikty i wojny - własność i jej „płody” przyczyniły się do powstania państwa (społeczności politycznej) - ludzie zawarli ze sobą pakt dla obrony biednych przed bogatymi - nie było jednak nikogo, kto miałby to robić - kolejnym aktem przekazano władzę w ręce konkretnych osób, które miały bronić biednych przed bogatymi - nic to jednak nie zmieniło, sytuacja biednych się nie poprawiła, tyle, że teraz powstałą władza despotyczna - bogaci oszukali biednych – umowa społeczna usankcjonowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówności w społeczeństwie - despotyzm był niewątpliwie gorszy od stanu naturalnego, jednakże odwrót od tego stanu rzeczy był już niemożliwy (rozwój cywilizacji jest nieodwracalny) - wszyscy jesteśmy zdemoralizowani przez cywilizację - jednak cywilizacja jest procesem nieodwracalnym - rozwój (ewolucja) człowieka prowadzi niechybnie do nieszczęścia – człowiek zaczyna być amatorem wygody - można skonstruować wzorcowy ustrój polityczny i społeczny, który nie będzie miał nic wspólnego z współczesną mu rzeczywistością - nie będzie on oparty o fakty i zjawiska społeczne, a tylko i wyłącznie o zasady rozumu - ludzie będą w stanie żyć razem bez demoralizacji przez cywilizację Powołanie takiego ustroju poprzez zawarcie umowy społecznej - cała wspólnota, w wyniku tej umowy powstała, będzie chronić życie i mienie każdego człowieka - każdy człowiek będzie słuchał tylko samego siebie (wolność jak przed zawarciem umowy) - człowiek musi zrezygnować ze swej naturalnej wolności wyznaczonej przez sił - w zamian uzyska wolność obywatelską - wyznaczaną przez prawo - każdy człowiek w akcie umowy społecznej oddaje się wspólnocie - wszyscy po zawarciu umowy są w takiej samej sytuacji - nikomu więc nie zależy na tym, by sytuację uczynić uciążliwą dla pozostałych - wolność obywatelska nie może istnieć bez równości - może mieć to miejsce wyłącznie w państwie - jednostka wolna wyłącznie w państwie i tylko dzięki państwu - ludzie są wolni, bo podlegają swojej woli Cechy umowy - zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości - podstawa prawdziwej wolności (krytykował Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa społeczna oddawała lud w niewolę) - przynosi korzyści wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie będzie ona sprzeczna z naturą) - istotą umowy jest wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności - zwolennik egalitaryzmu - państwo nie jest złe, jeżeli realizuje podstawowe założenia umowy społecznej Suwerenność ludu (lud to ci, którzy weszli w umowę) 1. niezbywalna - lud nie może obdarzyć nikogo swoją władzą (nie może stanowić praw nad sobą) - bliska była mu instytucja demokracji bezpośredniej 2. niepodzielna - odrzuca koncepcję podziału władzy, cały lud sprawuje całą władzę SKRYPT STAROSTY 71 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - wszystko w państwie kierowane jest wolą ludu poprzez wyrażenie woli powszechnej, zbiorowej - wola zbiorowa to nie suma woli każdego z nas, nie jest to też wola większości - jest to pojęcie abstrakcyjne, które ma oznaczać wspólny interes powszechny (bez niego nie może istnieć wspólnota) - nie jest zawsze łatwo ustalić, co jest treścią woli zbiorowej, czasem nie wie tego nawet suweren (lud) - prawodawca ma ujawnić ludowi, co jest dla niego dobre (Platon) - destrukcyjnym elementem jest partykularyzm - sytuacja, gdy jakaś grupa nacisku swoje dobro własne przedstawia jako interes wspólny - polska instytucja liberum veto pozwala wyłonić interes ogólny - podstawowym zadaniem suwerena jest stanowienie prawa, oznaczającego wyraz woli zbiorowej - jeśli ktoś bierze udział w tworzeniu prawa, to potem podlega własnej woli (także zwolennicy demokracji) - czy to, że lud ma sam stanowić prawo i stanowić władzę, oznacza, że nie ma powoływać rządu? Nie. - demokracja nie jest najlepszym ustrojem - tam, gdzie wszyscy stanowią prawo, uwaga ogółu koncentruje się na szczegółach - postulat równości majątkowej, a to niemożliwe - monarchia - najtrudniej jest pogodzić ten ustrój z suwerennością ludu - jest niestabilnym ustrojem ze względu na bezkrólewie i niskie kwalifikację moralną, otaczają się doradcami - nadmiernie wykazuje skłonności ku absolutyzmowi - może być realizowana wyłącznie w bogatych państwach - najlepsza jest arystokracja - arystokrata nie dziedziczy swej pozycji i tytułu - jest to człowiek, który przewyższa innych, oddany dobru publicznemu - takim ludziom powinno się przekazywać władzę - nie zawiera się z rządem umowy o powołanie/odwołanie na podstawie ustawy - suwerenności nie można oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie - odrzucał monteskiuszowski podział władzy - władza jest niepodzielna – każda ustawa powinna traktować obywateli zawsze jako członków całości - wola powszechna symbolizuje interes ogółu (powszechny) – bez niej nie może istnieć żadne społeczeństwo - popierał głosowania większością („zdanie większości jest wolą wszystkich”) - był przeciwnikiem partii politycznych („fałszują wolę ludu”) - suwerenność ludu oznacza również wyłączność prawodawczą (ustawy tworzy lud i je respektuje) - różne formy rządów (monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne), nad którymi kontrolę sprawowałby suwerenny lud - możliwe jest pełne oddzielenie rządu od legislatywy, a suwerenność ludu jest „lekiem na wszelkie choroby cywilizacji” - wprowadzenie „instrumentów” umożliwiających ludowi realizację swych suwerennych obowiązków (walka z interesami partykularnymi) - Rousseau domagał się interweniowania w sferę wielkiej własności – opowiadał się za drobną własnością - patron drobnego mieszczaństwa i drobnej wytwórczości - podobnie jak Hobbes popierał utylitarną rolę religii Koncepcje utopijne, ale wskazuje warunki konieczne - woli zbiorowej nie może towarzyszyć sytuacja, w której grupy nacisku są w stanie doprowadzić do przedstawienia własnego interesu jako dobra wspólnego - majątek poddanych winien być porównywalny, by uniemożliwić przekupstwo - państwo powinno utrudniać zdobywanej własności większej niż przeciętna, podatki progresywne, ingerencja w porządek dziedziczenia - własność wg Rousseau jest instytucją prawa pozytywnego - państwo powinno wychowywać swoich obywateli w duchu obywatelskim Rousseau jest myślicielem krytykowanym przez liberałów. Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau był poważny. Dał on uzasadnienie mieszczańskiej demokracji, jako systemu politycznego, przyczynił się do jego rozpowszechnienia. Najlepsi jego uczniowie to jakobini. SKRYPT STAROSTY 72 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §5. REWOLUCJA AMERYKAŃSKA - idee Oświecenia wprowadzone w sposób najpełniejszy do praktyki politycznej w Ameryce Północnej - kolonie brytyjskie w II poł. XVIII w. wypowiedziały posłuszeństwo metropolii - powstały Stany Zjednoczone Ameryki Przyczyny rewolucji amerykańskiej - imperium brytyjskie na skutek wojny 7- letniej uległo zwiększeniu na zachodniej półkuli - ciężar wojny mieli zapłaći poddani Królowej w koloniach zachodnich - kolonie traktowano jako rynek zbytu dla surowców, arbitralnie nakładano podatk - Amerykanie wystąpili z hasłem: "no taxation without representation" - dotyka to fundamentalnego zagadnienia dla europejskiego parlamentaryzmu - poddani natomiast za Oceanem czuli się takimi samymi poddanymi jak ci na Wyspach Brytyjskich, styl myślenia o państwie, władzy, własności był ten sam - Parlament nakłada podatki na tych, którzy nikogo do tego Parlamentu nie delegowali - powstaje amerykańska Deklaracja Niepodległości, która stanowi fundament doktrynalny dla Konstytucji 1787 - próbowano sporządzić dokument, który uzasadniałby oderwanie się kolonii od metropolii - wybór padł na reprezentanta z Wirginii, Tomasza Jeffersona - opierał się on "Dwóch traktatach o rządzie” Locke'a - Monteskiuszowski trójpodział władz Jefferson wskazał za Lockiem, że każdy człowiek jest wyposażony przez Boga w trzy niezbywalne uprawnienia 1. życie 2. wolność 3. własność - nikt nie może ich nas pozbawić - władza musi je uznać i ich bronić - władza publiczna pochodzi od ludu - musi ona opierać się na zgodzie ludu - jeśli władza publiczna gwałci naturalne uprawnienia, przysługuje mu prawo oporu wobec tejże władzy - prawo natury jako system abstrakcyjnej sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować - naturalnym stanem jednostki jest pełna wolność i równość - państwo (rząd) utylitarne - ma stać na straży interesów jednostek (głównym zadaniem jest ochrona naturalnych praw człowieka) Amerykanie byli pragmatykami i twierdzili, że z mieniem bywa bardzo różnie. Własność jest przedłużeniem naszej osoby. Zaproponowano taką formułę, iż uprawnienia 1. do życia 2. do wolności 3. do dążenia do szczęścia (trudno sobie wyobrazić bez własności) Zasady konstytucji amerykańskiej: - treść stanowiła kompromis - dwa główne ugrupowania 1. federaliści - reprezentowali założenia wielkich właścicieli ziemskich, zamożnego mieszczaństwa - George Waszyngton, George Admams, pierwsi prezydenci USA, John Hamilton 1. silny rząd centralny niezależny od parlamentu - były postulaty aby na czele rządu stał król, ale George Waszyngton odmówił - gdyby wprowadzono monarchię to źródłem władzy byłaby siła a nie zgoda - odwoływało się do doktryny republikańskiej i wspólnej odpowiedzialności za państwo - na czele rządu miał stanąć Prezydent. 2. Senat - z wyborów pośrednich (konserwatywny element) - równoważyć miał wpływy Izby Reprezentantów (wybory bezpośrednie) 3. Sąd Najwyższy - miał orzekać o zgodności stanowionego prawa z Konstytucją - sprowadzało się to do silnej pozycji władzy centralnej kosztem władzy stanów 2. demokraci - mniej zamożne mieszczaństwo i rolnicy, nie byli biedni- byli tylko mniej zamożni od federalistów - Thomas Jefferson, trzeci prezydent USA - zwiększenie uprawnień Kongresu kosztem rządu, - relacja między stanami a rządem centralnym - bardzo silna pozycja stanów - domagali się autonomii stanów, szerokich prerogatyw dla parlamentu, rozdziału Kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta, skutecznych gwarancji praw obywatelskich, występowali w obronie Murzynów i Indian - demokraci wprowadzili 10 poprawek do Konstytucji, gwarantujących - prawa obywatelskie - rozdział kościoła od państwa - tolerancję religijną - prawo noszenia broni przez obywateli (gwarancja wolności - obywatel mógł się bronić) SKRYPT STAROSTY 73 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - zniesienie stałej armii - suwerenność stanów - ktoś był obywatelem amerykańskim, bo był obywatelem danego stanu - przysięgę składano stanowi, a nie federacji - dlatego możliwe było zawiązanie federacji - demokraci zawsze byli postrzegani jako obrońcy praw stanów, zawsze mieli większe poparcie na południu 3. nurt radykalny - Thomas Paine, "Prawa człowieka" - nie mógł wywrzeć wpływów politycznych, ale zawierał ciekawe koncepcje doktrynalne - nie da się pogodzić arbitralnej polityki rządu brytyjskiego z cnotami obywatelskimi. - suwerenność ludu, ideały republikańskie - rozróżnia państwo i społeczeństwo - państwo to zło konieczne (Locke), jest potrzebne społeczeństwu, ale ogranicza wolność - jednostka musi słuchać państwa, ale społeczeństwo nie musi - jako całość powołuje rząd i go kontroluje Zwyciężyła koncepcja pośrednia, wyrażająca zasady 1. zasada suwerenności ludu 2. zasada podziału władzy - państwo nie może regulować praw jednostek, ani pozbawiać je naturalnych praw podmiotowych - państwo jest stróżem własności - ustrój amerykański odrzucał powszechne prawo wyborcze - ustrój amerykański preferuje system prezydencki (wzmocniona egzekutywa) SKRYPT STAROSTY 74 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §6. REWOLUCJA FRANCUSKA - nie ma jednej doktryny Rewolucji Francuskiej, wszystkich rewolucjonistów łączyło jednak to, że występowali przeciw klasycznemu absolutyzmowi, który wskazuje na boskie pochodzenie monarchy. Pierwszy okres (do 1792) - większy wpływ Monteskiusza i Locke'a - "Zasady roku 1789" - tak nazywa się tę doktrynę - antyabsolutystyczna - stan trzeci to "naród francuski" - Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789) - odpowiednik amerykańskiej Deklaracji Niepodległości - "wyznanie wiary" rewolucjonistów, myśl Locke'a, Monteskiusza, Rousseau - wolność, - równość Locke, Rousseau- tak, Monteskiusz-nie) - nietykalność własność - jest "święta i nienaruszalna" (Locke) - suwerenność ludu (Rousseau) - prawo to wyraz woli powszechnej (Rousseau) - trójpodział władzy ( Monteskiusz-tak, Rousseau-nie) - nie znosiła ona jednak poddaństwa Murzynów we francuskich koloniach (nie wszyscy ludzie wchodzący w skład państwa francuskiego byli wolni i równi wobec prawa) - cenzus majątkowy - założenia te legły u podstaw francuskiej Konstytucji (03.09.1791) - idea monarchii ograniczonej, demokracja parlamentarna, 20% społeczeństwa ma prawa wyborcze - ustrój ten bardzo przypomina system angielskim, tyle że utworzony jednym aktem prawnym Drugi okres (po 1792) - większy wpływ Rousseau - Francja staje się republiką - obóz rewolucjonistów zradykalizował się w wyniku wpływu drobnomieszczaństwa reprezentowanego przez Jakobinów (Maksymilian Robespierre) - w wyborach powszechnych wybrany miał być Konwent - Jakobini opracowali własną Konstytucję 1793 - nie ma wolności i świętej, nienaruszalnej własności (po prostu instytucja prawa pozytywnego) - równość, bezpieczeństwo, prawo oporu przeciw uciskowi - interes grupowy nie może zdystansować interesu publicznego - jeden obywatel nie może być w stanie przekupić drugiego - ten, kto nie jest w stanie zapracować na swoje utrzymanie w wyniku choroby, sytuacji osobistej, ma do państwo roszczenie o zapewnienie minimum egzystencji (typowo lewicowy postulat) - religia obywatelska (nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem, Rousseau - związanie obywatela z państwem) - kult narodu (naród polityczny) - własny kalendarz, kult cnót obywatelskich - jednostka ma być gotowa do poświęcenia się na rzecz dobra publicznego - pojęcie rewolucyjnej racji stanu- co jest dobre a co złe dla narodu francuskiego - w praktyce Jakobini stosowali terror przeciw wszystkim - wrogom rewolucji, wrogom zewnętrznym i wewnętrznym, używając go jako narzędzia rozrywki politycznej Jakobini - skrajna lewica (hebertyści) - zwolennicy skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów, żądali drastycznej rozprawy ze spekulantami - prawica (dantoniści) - żądali złagodzenia terroru w stosunku do politycznych przeciwników - między tymi dwiema orientacjami znajdowali się Marat, Robespierre i Saint-Just, którzy z czasem przejęli wodzostwo w ruchu jakobińskim - odrzucali cenzus majątkowy (wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do sprawowania władzy) - władza ludu opiera się na równości, bezpieczeństwie, własności, gwarancjach społecznych i prawie do oporu przeciwko uciskowi - równość to nie tylko równość wobec praw, ale także możliwość korzystania z równych praw - prawo własności stawało się instytucją społeczną, tworzoną i swobodnie regulowaną przez państwo - postulowali zmniejszenie ogromnych dysproporcji majątkowych - państwo powinno zapewnić minimum egzystencjalne swojemu obywatelowi - za atrybut suwerenności uważali zgromadzenie ludu (niechętnie wypowiadali się o idei reprezentacji) SKRYPT STAROSTY 75 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Babuwizm - Gracchus Babeuf, pozostawał pod urokiem utopijnych komunistów oświecenia, w szczególności Morelly’ego - klasy społeczne, to wg niego, przyczyna wszelkich zjawisk politycznych - propagował równość ekonomiczną - domagał się uspołecznienia wszystkich form własności oraz zalecał produkcję zbiorową - postulował za demokracją i równością mężczyzn i kobiet, propagował ideę komun Bonapartyzm - nowa ideologia polityczna, choć bynajmniej nie przeciwstawna ideologii rewolucji mieszczańskiej - Bonaparte głosił się „wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji” - operował hasłami suwerenności ludu, równości i wolności - swoją władzę (nawet tą cesarską) wywodził od woli narodu - siebie określał jako „rzecznika” interesów bogatego chłopstwa - jednostka, przez lud powołana do sprawowania pełnej władzy, uosabia ten lud i jego wolę - odrzucał ideę parlamentaryzmu - cesarz jest wodzem swego ludu (prymat jedynowładztwa - ideologia bonapartyzmu miała kolosalne znaczenie dla oblicza doktryn pierwszej połowy XIX wieku SKRYPT STAROSTY 76 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §7. KRYTYKA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ - schyłek XVIII /pocz. XIX w. - dominowały tendencje do krytyki Rewolucji Francuskiej - w Wielkiej Brytanii krytyki tej dokonał Edmund Burke, we Francji Joseph Demestre, w Niemczech - Hegel Edmund Burke – konserwatyzm - publicysta angielski, związany z ugrupowaniem wigów, zasłynął dzięki pełnej pasji obronie prawa Amerykanów do wolności - "Rozważania o Rewolucji Francuskiej" to fundamentalne dzieło konserwatyzmu - był zażartym przeciwnikiem absolutyzmu, opowiadał się za ustrojem parlamentarnym i systemem partyjnym - w swoich dziełach ostro krytykował rewolucję – jest uważany za ojca brytyjskiego konserwatyzmu Odrzucenie uniwersalizmu Oświecenia - podstawową kategorią politycznego myślenia nie jest jednostka ludzka, a naród - każdy naród różni się od pozostałych - stanowi historyczną i kulturową wspólnotę, która jest ograniczoną całością - naród to związek przeszłych, teraźniejszych i przeszłych pokoleń - przykład Burke'a: obserwujemy procesję, widzimy dwa do trzech szeregów z przodu i z tyłu - szereg jest jak pokolenie, niewiele wiemy o przeszłych i przeszłych pokoleniach, ale coś je ze sobą łączy - uwarunkowaniem wspólnoty narodowej jest przesąd - przesąd konstytuuje tożsamość narodową - jest to szacunek dla pewnych autorytetów, pewnego rodzaju zachowań, nie podlega on racjonalnej dyskusji - np. Polsce przesądem w takim rozumieniu jest niepodległość - wszystkie te czynniki składają się na starożytny porządek narodu, do którego każdy z nas jest przyrodzony Odrzucenie racjonalizmu Oświecenia - siłą sprawczą stojącą za rozwojem każdego narodu jest Bóg - naród prowadzony przez Boga doznaje tryumfów i kataklizmów - dla narodu francuskiego takim kataklizmem była rewolucja, która oznaczała przerwanie tradycji narodowej Rewolucja Francuska zakładała, że z dania na dzień można stworzyć nowy ustrój polityczny, społeczeństwo niezależne od jego tradycji. - wszelkie próby oderwania się od doświadczeń narodowych stanowią gwałt zadawany organizacyjnej całości, jaką jest naród - rewolucjoniści francuscy doprowadzili do katastrofy też dlatego, że przyjęli racjonalizm - uważali, że zasady moralne i polityczne są możliwe do objęcia przez rozum ludzki - jest to fatalna w skutkach arogancja intelektualna - ład społeczny i polityczny posiada elementy tajemnicy, których nie da się zgłębić ludzkim rozumem - nie możemy przewidzieć wszystkich efektów naszych arbitralnych działań- tajemnica znana tylko Bogu, który jest Stwórcą człowieka, ładu społecznego - człowiek nie powinien zastępować Boga w dziele tworzenia ładu społecznego - odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy (antyindywidualizm) - naród jest odwiecznie związany z państwem (do społeczeństwa wchodzi człowiek w momencie urodzenia) - „rozum jest zawsze abstrakcyjny, oderwany od konkretnego życia” - do zagłady narodu francuskiego przyczynili się wrogowie chrześcijaństwa Burke nie był przeciwnikiem zmian i rozwoju. Był ich zwolennikiem, ale zakładał, że muszą one być zgodne z tradycją i historycznym doświadczeniem, muszą mieć charakter ewolucyjny, a nie rewolucyjny. - wtedy będą miały charakter naturalny, zniszczą hierarchii, pluralizmu i partykularyzmu konkretnego społeczeństwa - zmiany ewolucyjne nie naruszają harmonii, ładu społeczeństwa - wtedy właśnie najlepiej chroniona jest wolność obywatelska Wolność - nie jest przedmiotem abstrakcyjnych prawa człowieka, jest integralną częścią ładu społecznego, wynikającego z tradycji, zwyczaju i zgodnego z nimi porządku prawnego. Poglądy Burke’a dobrze służyły polityce legitymizmu, a także wszelkiej restauracji minionej (przedrewolucyjnej) rzeczywistości. Jego tezy odegrały w późniejszym okresie tą samą rolę, co koncepcje francuskich teokratów, m. in. jako inspiracja dla faszyzmu. Joseph Demestre - francuski arystokrata - "Wieczory petersburskie", "O papieżu" SKRYPT STAROSTY 77 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Przede wszystkim był to myśliciel katolicki - doktryna oparta na założeniu wszechobecności Boga - Bóg jest sprawcą procesu dziejowego, ładu politycznego i społecznego - ład określony jest przez prawo natury, które ma również swój początek w woli Boga - Bóg nie ograniczył się do stworzenia świata - stale ingeruje w stosunki polityczne i społeczne - pełni rolę faktycznego suwerena - na początku XIX wieku zakłada on, że wszelka władza pochodzi od Boga - wszelka władza świecka ma być podporządkowana władzy duchownej - to podporządkowanie ma mieć formę nadzoru - władza świecka musi być silna - tylko wtedy może spełnić funkcję powierzoną przez Boga (św. Augustyn) Społeczeństwo ma charakter ograniczony, strukturę hierarchiczną - każdy z nas ma w nim swoje miejsce i jest częścią tej całości, zależny jest od kogo innego - to nie jednostki tworzą społeczeństwo, a społeczeństwo jednostki - nie można żyć poza społeczeństwem - "Widziałem w moim życiu Francuzów, Rosjan, Niemców. Nigdy nie widziałem człowieka" - nie można mówić o prawach abstrakcyjnej, niezależnej jednostki, jak to miało miejsce w Oświeceniu - odrzuca założenia Deklaracji, że ludzie są z natury (rodzą się) wolni i równi - rodzimy się w społeczeństwie, w którym istnieje hierarchia, nie możemy być zatem równi z natury - odrzuca koncepcję umowy społecznej Rousseau - nigdy nie było stanu natury, władza nie powstała w wyniku umowy, umowa taka nigdy nie została zawarta - odrzuca trójpodział władzy Monteskiusza - władza reprezentuje jedno, hierarchicznie zróżnicowane społeczeństwo, do tego społeczeństwo się odnosi - nie możemy jej dzielić - Rewolucja Francuska te prawdy zignorowała, ale nie zdołała po sobie pozostawić trwałego ustroju Do Rewolucji doszło, ponieważ Bóg do niej dopuścił - kara za grzechy. Rewolucja byłą biczem bożym dla narodu francuskiego, ale i środkiem regeneracji dla narodu francuskiego. Doktryna kontrrewolucji - teokraci we Francji - najbardziej kontrrewolucyjne hasła w samej Francji - reakcjoniści francuscy - ich poglądy wyróżniały się prymitywizmem, były też wysoce anachroniczne - przyjęto bowiem zasadę negacji wszystkich nurtów współczesnego rozwoju - skrajny katolicyzm (inaczej było w Niemczech –krajny nacjonalizm) - społeczeństwo, tworząc organiczną jedność grup o zróżnicowanym statusie ma swe źródła w woli Boga - „cofali” się do dawnych, wręcz teokratycznych koncepcji władzy, państwa i społeczeństwa - suwerenność monarchy jako odbicie nieomylności papieża - społeczeństwo i narody pochodzą od Boga – dopiero społeczeństwo tworzy człowieka - człowiek nie ma naturalnej i pierwotnej wolności –człowiek nie może egzystować poza swoją grupą społeczną, nie posiada praw politycznych, wolności, demokratycznych swobód - społeczeństwo istniało od zawsze i było rządzone przez absolutnych monarchów) - prawa pozytywne są najwyższym porządkiem doczesnym – są „urzeczywistnieniem” woli Boga SKRYPT STAROSTY 78 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ V – XIX I XX WIEK – TŁO EPOKI §1. LATA 1815-1848 (w przygotowaniu) §2. ROMANTYZM I IDEALIZM NIEMIECKI (w przygotowaniu) §3. GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (w przygotowaniu) SKRYPT STAROSTY 79 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §4. LATA 1848-1918 Gospodarka, nauka, technika - bujnym i drapieżny rozwój gospodarki kapitalistycznej - świat wkraczał w erę imperializmów - wzrost demograficzny, polepszył się poziom życia (rozwój medycyny, higieny, kultury, itd.) - gwałtowny rozwój komunikacji (telegram, telefon, kolej, samochody) i większości gałęzi gospodarki Nacjonalizm - rozwój kapitalistyczny i związany z tym imperializm mocarstw europejskich, zmuszał te kraje do zwiększania ekspansji gospodarczej oraz ochrony przed zagranicznymi konkurentami (protekcjonizm państwowy) - powrót do kultu państwa jako organizacji czuwającej i aktywnie wspierającej gospodarczy interes burżuazji - wzrastały konflikty społeczne i ustrojowe, a także polityczne - rósł szowinizm narodowy - główne cechy dziewiętnastowiecznego nacjonalizmu: szowinizm, mesjanizm, rasizm Kolonializm a kwestia socjalna - istotną cechą imperializmu, na przełomie XIX i XX wieku, była intensywna polityka kolonialna (mocarstwa „dzielą się terenami bezpaństwowymi”) - kolonie miały istotne znaczenie, jako źródła surowców, jako rynki zbytu, jako tereny wywozu kapitałów oraz jako bazy wojskowe - ekspansjonizm kolonialny stał się przyczyną podniesienia, w pewnym sensie, poziomu życia robotników i tym samym pozwolił (na jakiś czas) rozładować niezadowolenie i rewolucyjne nastroje wśród proletariatu Ruch robotniczy i kariera myśli socjalistycznej - ruch robotniczy, od połowy XIX wieku, zaczynał być liczącą się siłą polityczną („był uzbrojony w zapas teorii”) - narastające, z różnych przyczyn, niezadowolenia mas proletariackich zaowocowało powstaniem w 1864 roku Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (I Międzynarodówka) – koordynatora ruchu robotniczego - w ostatnich dekadach XIX wieku, za sprawą rozwoju przemysłu i wzrostu liczebności robotników, ruch robotniczy zyskał na sile i znaczeniu - zaczynała wzrastać samoświadomość wiodącej roli klasy robotniczej (pociągało to istotne skutki – strajki) - u schyłku wieku zaczęły pojawiać się partie robotnicze i to w całej Europie i USA - dużą rolę dla idei ruchu odgrywały związki zawodowe, zrzeszające dużą liczbę robotników - w hasła socjalistyczne wpisywano rozmaite treści, to prowadziło do wewnętrznych sprzeczności i konfliktów ideowych (reformizm, anarchizm) Systematyka doktryn - przełom wieków XIX i XX przyniósł ogromne ożywienie dyskusji politycznej (przyczyna tkwiła w rozwoju techniki, nauki, w ogólnym wzroście alfabetyzmu wśród społeczeństwa, itp.) - feudalizm i jego hasła odeszły już w zapomnienie - w stan kryzysu weszły dawne ujęcia prawno-naturalne - na znaczeniu tracił socjalizm utopijny - coraz częściej myśliciele tej doby zastanawiali się jaka jest alternatywa: kapitalizm czy socjalizm - głównymi wątkami doktrynalnymi i zarazem zasadniczymi tendencjami polityczno-społecznymi tej epoki stały się: - dbałość o utrzymanie i rozwój stosunków kapitalistycznych w warunkach zdobywania przewagi przez kapitał finansowy - walka o przystosowanie aparatu państwowego do tego celu - osłabienie radykalizmu społecznego i tendencji rewolucyjnych - przeciwstawianie się marksizmowi w obozie burżuazyjnym - spór o socjalizm i drogi do niego prowadzące - walka z wyzyskiem - problem rewolucji w ruchu robotniczym Najistotniejsze doktryny epoki - pozytywizm prawniczy - liberalizm w Europie i Ameryce - doktryny antydemokratyczne, nacjonalistyczne i rasistowskie - doktryna społeczna Kościoła katolickiego - socjalizm i jego „wersje” SKRYPT STAROSTY 80 §5. LATA 1918-1989 (w przygotowaniu) DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE SKRYPT STAROSTY 81 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ VI – SOCJALIZM I NURTY POCHODNE §1. SOCJALIZM UTOPIJNY - kiedy monarchia absolutna dominować w Europie powstało pęknięcie ideowe: - środowiska mieszczańskie - bliższy im był liberalizm - środowiska robotnicze - bliższy był im socjalizm - rozwój stosunków kapitalistycznych doprowadził do definitywnego zmniejszenia zagrożenia restauracji stosunków feudalnych - także do ukształtowania nowego obrazu społeczeństwa (stan trzeci nie był już tak zjednoczony) - liberalizacja rynku pracy i rozwój techniczny doprowadziły do pojawienia się na masową skalę zjawiska bezrobocia - pogorszenie się sytuacji klasy robotniczej (zwycięski kapitalizm ujawniał swe wewnętrzne słabości i coraz bardziej odsłaniał antyrobotnicze oblicze aparatu państwowego) - robotnicy zaczęli czynnie walczyć o swoje interesy (masowe strajki i powstania) Czartyzm - czartyzm: był „pierwszym szerokim, naprawdę masowym, politycznie skrystalizowanym proletariackim ruchem rewolucyjnym” - postulaty czartystów - powszechne prawa wyborczego dla mężczyzn, zniesienie majątkowego cenzusu wyborczego - tajność głosowania - równe okręgi wyborczych - diety dla członków parlamentu - rozumna kadencja parlamentu - socjalizm utopijny to kierunek, który w nawiązaniu do Morusa proponował wprowadzenie równości społecznej - przyczyną wewnętrznych sprzeczności ideologii socjalistycznej były wielkie systemy socjalizmu utopijnego - socjaliści utopijni w mocnych i trafnych słowach krytykowali kapitalizm (odkrywali jego wady i sprzeczności) - „naiwnie” spoglądali w przyszłość (społeczeństwo wolne od wyzysku, realizacja idei demokratyzmu, współistnienie fantazji i utopi) - zwracali się oni z płomiennymi apelami nie do ludu, lecz do wszystkich klas Claude Henri Saint-Simon - arystokrata, brał udział w wojnie amerykańskiej, zrzekł się swych rodowych tytułów pod wpływem rewolucji - programowo odrzucał wszystko, co o życiu mieli do powiedzenia filozofowie i prawnicy - metodą naukową był relatywizm historyczny (historyzm) - wszystkie zmiany w życiu społecznym mają jedno źródło - produkcja dóbr materialnych i sfera nauki - „O reorganizacji społeczności europejskiej”, „Katechizm industrialistów”, „Nowe chrześcijaństwo” - twierdził, że brak oświecenia ludu to główne źródło zła - krytykował XVIII-wiecznych utopistów, za głoszenie idei bezczasowego porządku naturalnego - brak relatywizmu w poglądach reformatorskich - odrzucał zasadę egalitaryzmu – hamuje ona bowiem postęp społeczny - Saint-Simon był przeciwny rewolucji (opowiadał się za stopniowym reformizmem) - prawo trzech stadiów: teologicznego, metafizycznego, pozytywnego Ustrój industrializmu - przyszły ustrój miał być podporządkowany produkcji dóbr materialnych, a ta produkcja miał być oparta na założeniach nauki - za naukę uważał jedynie naukę polityczną - naczelną nauką w społeczeństwie industrialnym stanie się ekonomia polityczna - zasady rządzące życiem społecznym miały przypominać organizację produkcji - ustrój ten oparty miał być na wspólnym harmonijnym wysiłku industrialistów - harmonia wynikać miała z hierarchii, ta zaś miała zależeć od pracy, zdolności i wiedzy - industrializm miał zachować własność prywatną, ale w stopniu ograniczonym, bowiem miało nad nią sprawować kontrolę państwo Wprowadzenie w życie - ustrój ten zapewni największą z możliwych wydajność pracy - dobrobyt - wystarczy przekonać innych do zalet proponowanego ustroju - na wprowadzeniu industrializmu będzie zależało każdemu - przedsiębiorcy i robotnikowi - nazwał swój ustrój "nowym chrześcijaństwem", spodziewał się równie gorącego poparcia wśród przedsiębiorców SKRYPT STAROSTY 82 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - robotnicy będą chcieli uczyć się od przedsiębiorców, w związku z tym będą okazywali im posłuszeństwo, a przedsiębiorcy będą ich uczyć Saintsimonizm – Barard, Enfantin - konieczność ustanowienia nowej hierarchii społecznej, wg zasady „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług” - konieczność centralistycznej organizacji pracy w warunkach społecznej własności środków produkcji - konieczność udzielenia każdemu równych szans rozwijania swych zdolności Karol Fourier - nie godził się z zasadami gospodarki rynkowej jako podstawy życia społecznego- jedynie jako etap przejściowy od chaosu i barbarzyństwa do pełnej harmonii - mankamenty gospodarki rynkowej - barbarzyństwo rynku (anarchia rynku, anarchia produkcyjna) - instytucje państwa - „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy” - przyczyną wszelkiego zła, jest rozdrobniona własność oraz pasożytnictwo w handlu - kapitalizm jako okres przejściowy - filozofia historii - okresy pierwotny, dzikości, patriarchatu, gwarantyzmu, socjantyzmu, harmonii Falangi/Falangstery - dwutysięczne wspólnoty zastępujące rynek i państwo - gospodarstwa rolno-przemysłowe po 400 ha każde - podział dochodów miał odbywać się wg wspólnie wyłożonego kapitału i pracy - zorganizowana praca i życie zapewni likwidację bezrobocia i idyllę społeczną - uspołecznienie środków produkcji - ustrój pozbawiony przymusu – państwo ze swoimi środkami przymusu traci rację bytu - równouprawnienie płci Wprowadzenie w życie - również uważał, że jego pomyśl jest tak społecznie nośny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze perswazji - w dalszej perspektywie falangstery miały zostać jedynymi jednostkami organizacyjnymi Robert Owen - brytyjski autor pozostający pod znacznym wpływem Jeremiego Benthama - jaki charakter posiada każdy z nas, zależy od nas, ale i od społeczeństwa - społeczeństwo ma zapewnić jednostce szczęście - uda się to, jeśli znikną różnice między bogatymi i biednymi - robotnik przestanie być siłą najemną, a zacznie być partnerem - jako partner nie będzie zwalniany w okresie kryzysu, w okresie koniunktury będzie dzielił się zyskiem - „Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru” - nawiązywał do francuskich materialistów XVIII wieku - głosił poglądy o człowieku podobne do koncepcji Helwecjiusza i Holbacha (człowiek – wytwór środowiska) - postulował zmianę warunków życia społecznego („zmiana ustroju zmieni człowieka”) - występował przeciwko burżuazyjnym ekonomistom, którzy wykazywali, że ustrój kapitalistyczny jest zgodny z naturą i rozumem Postulował - uspołecznienie własności, - centralizację zarządzanie produkcją. Bazy sprawiedliwej wymiany - organizacje bankowo-handlowe podstawową jednostką życia społecznego - zajmują się kształtowaniem sfery życia gospodarczego - państwo miało zapewnić jednostce oświatę i rozwój duchowy Wprowadzenie w życie - Owen był również przekonany, że jego ustrój jest na tyle atrakcyjny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze perswazji - wierzył w siłę swej korespondencji - pisał wiele, także do koronowanych głów SKRYPT STAROSTY 83 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §2. SOCJALIZM NAUKOWY (MARKSIZM) - Karol Marks – antropolog, filozof - Engels – ekonomista - “Manifest komunistyczny”, „Kapitał” - inspirowani socjalizmem utopijnym - Obaj byli przekonani, że to, co stworzyli, nie stanowi doktryny politycznej i społecznej, a czystą naukę - rozbieżność poglądów Marksa i marksizmu Trzy główne inspiracje socjalizmu naukowego - klasyczna angielska ekonomia polityczna - Adam Smith i David Ricardo, choć oceniali ją krytycznie, w znacznym stopniu zaczerpnęli z niej aparat pojęciowy - filozofia niemiecka - materializm Feuerbacha i dialektyka Hegla - socjalizm utopijny - krytykowali wiarę socjalistów utopijnych w to, że da się socjalizm wprowadzić w drodze perswazji Materializm dialektyczny - składa się z metody dialektycznej i materializmu filozoficznego - metoda badania rzeczywistości, opisuje świat i sposób jego rozwijania się - dialektyka = antymetafizyka - marksowska dialektyka powstała z „przezwyciężenia” metody metafizycznej i krytycznego przyswajania dialektyki Hegla - świat i rządzące nim prawa są w zupełności poznawalne, aczkolwiek jeszcze nie w pełni poznane Metoda dialektyczna - autorstwa Haegla (idealista, Duch Historii) - założenia 1. świat ma charakter dynamiczny, jest w nieustannym rozwoju 2. świat jest jedną spoistą całością - oddziaływanie wzajemne na siebie wszystkich zjawisk (współdopełnianie) 3. walka starego porządku zastępowanego nowym (ruch) - kiedy znajdzie ku temu odpowiednie warunki - różne od ewolucjonizmu 4. przemiany mają charakter postępowy - nowy porządek lepszy od poprzednich - postęp po linii wstępującej 5. wszystkie przedmioty są wewnętrznie sprzeczne, a walka przeciwieństw jest treścią procesu rozwoju Dialektyka starożytna – określone pytania w celu uzyskania określonych odpowiedzi Synteza (Teza3) / \ Synteza (Teza2) – Antyteza2 / \ Teza – Antyteza Nowy porządek /\ | | Stary porządek Materializm filozoficzny – świat ma charakter tylko materialny, Materia jest podstawą, źródłem nieskończonej różnorodności formy. Ruch materii jest zasadniczą formą jej istnienia (inne to czas i przestrzeń). Nie da się zredukować jednej formy do drugiej. Materia jest pierwotna – świadomość jest wtórna. Świadomość jest cechą wysoko zorganizowanej nauki. Materia natomiast istnieje niezależnie od świadomości. Materia istnieje odwiecznie, nie jest przez nikogo stworzona – jest obiektywną rzeczywistością. Brak miejsca w doktrynie socjalizmu naukowego dla Boga. Materializm historyczny Materializm historyczny – przeniesienie założeń materializmu dialektycznego na opis przemian społecznych - źródłem kształtowania się ludzkich idei są warunki życia społeczeństwa („człowiek myśli tym co je”) - warunki życia społeczeństwa wynikają ze sposobu produkcji dóbr materialnych - cały czas następują zmiany – nowe sposoby produkcji wypierają stare - metoda ta odkrywa prawa rządzące społeczeństwem - rozwój jako o przechodzeniu zmian ilościowych w jakościowe, od dawnego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego SKRYPT STAROSTY 84 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - proces rozwoju w przyrodzie i społeczeństwie odbywa się skokami (wszelkie zmiany zjawisk przyrody i zjawisk społecznych ujmowali oni „sinusoidalnie”) Podłożem wszystkich rewolucji społecznych jest konflikt starych sił wytwórczych z nowymi siłami wytwórczymi. Sfery życia społecznego - materializm historyczny to przeniesienie zasad materializmu i materialistycznej metody dialektycznej na badanie życia społecznego i realnych procesów społeczno-historycznych - krytyka stosunków społecznych umożliwiła wyprowadzenie wniosków teoretycznych i praktycznych o wielkiej doniosłości dla przekształcenia rzeczywistości społecznej i ustrojowej przez rewolucyjny ruch robotniczy - materializm historyczny miał jego twórcom dostarczać interpretacji wyników oraz orientacji w zawiłościach ówczesnych stosunków społecznych - źródeł kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji należy szukać w materialnych warunkach życia społecznego („byt określa twoją świadomość”) - postulowano wprowadzenie uspołecznionej własności dóbr produkcyjnych (prowadzi bezpośrednio do zmian w siłach wytwórczych – te zaś uzależnione są od zmian narzędzi pracy) - konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a przestarzałymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych (stąd w nauce o społeczeństwie niezbędne jest zbadanie rządzących w nim praw ekonomicznych) - zmiana ustroju polityczno-ekonomicznego przyczyni się do zmian świadomości (mentalności) społeczeństwa Klasy i walki klasowe - istotnym składnikiem materializmu historycznego była teoria klas i walk klasowych - Marks nie odkrył istnienia klas i walk klasowych, sprecyzował jedynie teorię klasy i wyciągnął z niej teoretyczne wnioski - istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji - walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu - owa dyktatura jest sama tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego - społeczeństwa klasowe powstały w wyniku rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej - klasowy podział społeczeństwa charakteryzuje się wzajemnym stosunkiem klas w dziedzinie produkcji dóbr materialnych (wypływa z różnego stosunku klas do środków produkcji) - walka klasowa jest prawem historycznym – wynika z narastających antagonizmów klasowych („walka klasowa jest siłą napędową rozwoju społeczeństwa”) - klasy prowadzą walkę ekonomiczną, o rolę społeczną i polityczną, a także ideologiczną - jedynie najliczniejszy proletariat może tę walkę wygrać Państwo i prawo - uważali oni, że państwo i prawo to zjawiska historyczne, są rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowią instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi - o kształcie państwa i prawa decyduje niewątpliwie klasa rządząca, a więc ta, która zdobyła hegemonię nad pozostałymi – państwo to oparte jest na wyzysku klas poddanych (w takim państwie władza musi być oddzielona od mas ludowych i sprawowana przez specjalne siły, np. wojsko) - państwo to nic innego jak „machina kierownicza” dysponująca własnym aparatem przymusu - państwo działające w obronie określonego ustroju ekonomicznego tworzy również prawo, tzn. określony system norm, odzwierciedlających wolę klasy rządzącej, podniesionej do rangi ustawy - marksizm stworzył swoistą teorię typów i form państw, które w XX wieku z różnym skutkiem wprowadzano w życie - w historii występowały po sobie następujące formy państw: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne – wszystkie one odzwierciedlały wolę klasy wyzyskiwaczy - forma państwa uwarunkowana jest od określonego ustroju ekonomicznego społeczeństwa, od jego rozwoju, świadomości, itd. - ideałem było państwo socjalistyczne – prawdopodobnie miała to być republika demokratyczna „nowego” typu (sprzeciwiali się koncepcji państwa socjalistów utopijnych) Rewolucja - centralnym członem marksowskiej refleksji o państwie była ideologia rewolucji (jest to o tyle zrozumiałe, że doktryna ta wyrosła z programu obalenia kapitalizmu) - istnienie rewolucji jest historycznie uzasadnione, że rewolucja proletariacka jest koniecznością - stale zaostrzająca się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną, czyli walkę o władzę (niezbędne dla realizacji ich idei jest przejęcie władzy państwowej z rąk klasy reakcyjnej w ręce klasy przodującej – realizacja tego celu jest możliwa tylko i wyłącznie na drodze przemocy) - pod wrażeniem Wiosny Ludów koncepcja rewolucji nieustającej (permanentnej) – czyli walki, aż do zwycięstwa proletariatu i chłopstwa (połączenie sił proletariatu i chłopstwa) SKRYPT STAROSTY 85 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Rola mas ludowych i jednostki w historii - poprzednio w doktrynach odrodzenia, oświecenia i innych dominowało przekonanie o idealistycznie pojmowanej roli jednostki i mas w dziejach, pogląd ten zmienił marksizm - siłą określającą rozwój społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych – historia społeczeństw, musiała być historią wytwórców dóbr materialnych, historią mas ludowych, ludu - w ludzie widzieli dźwignię dziejów ludzkości (dzięki niemu rozwijała się technika, walka polityczna, itd.) - nie negowali, nie pomniejszali roli jednostki i jej wpływu na bieg wydarzeń – gloryfikowali rolę jednostki wybitnej, kierującej masami (przywódców, polityków, ideologów) i rozumiejącej potrzeby proletariatu Świadomość społeczna - marksizm uznawał społeczną świadomość za wytwór społecznego bytu, za produkt materialnego życia społeczeństwa („jaki jest byt społeczny ludzi, taka jest też ich świadomość społeczna”, a więc idee i teorie polityczne, poglądy prawne, moralne, religijne, artystyczne i filozoficzne) - nie negowali aktywnej roli idei w życiu narodów, była ona „materialną potęgą”, która może „porywać masy” (pochwała potęgi propagandy) Teoria bazy i nadbudowy - Baza - całokształt stosunków produkcji (odpowiadający określonemu szczeblowi sił wytwórczych) - ekonomiczna struktura społeczeństwa - wszystko wyprowadzane jest z ekonomii - Nadbudowa - prawo i wszystkie inne instytucje tworzące państwo - jednym z elementów jest świadomość społeczna - przejawiana religią, sztuką, filozofią - wynika z warunków życia społeczeństwa - ma charakter klasowy Relacje baza – nadbudowa - to baza wpływa na nadbudowę (stosunki są wprawdzie dwustronne, ale bardzo słabe) 1. istnieje konieczność zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych 2. konieczność zgodności bazy z nadbudową - jeśli brak, to jest rewolucja - jeśli są, to rozwój Klasa społeczna – podział klasowy wynika z różnych stosunków danych klas do środków produkcji - związane z wytworzeniem się własności Państwo i prawo są zjawiskiem historycznym, związanym z określonym stadium rozwoju społecznego – odpowiadają temu, która klasa rządzi którą. Rozwój ludzkości z punktu widzenia materializmu historycznego - podział państw na typy i formy – oblicza, normatywne formuły, odzwierciedlenie stosunków - typ uzależniony jest od tego, która klasa jest przy władzy 1. Państwo niewolnicze T: Władcy niewolników – A: niewolnicy (sami są środkami produkcji) \ / 2. Państwo feudalne T: Wielcy właściciele feudalni – A: burżuazja \ / - inne stosunki produkcji – równość stron zamiast hierarchii - kapitalistyczne warunki ekonomiczne 3. Państwo kapitalistyczne T: burżuazja – A: proletariat - burżuazja przestała być dynamiczna, jest statyczna SKRYPT STAROSTY 86 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Wspólnota pierwotna - formacja społeczno-ekonomiczna - wszelkie zmiany w życiu politycznym mają źródło w siłach wytwórczych - narzędzia pracy i ludzie, którzy potrafią się nimi posługiwać - nie ma własności prywatnej - nie ma podziału klasowego na właścicieli i niewłaścicieli - brak jest antagonizmów, interesów klasowych, odmiennej świadomości klasowej - nie ma państwa i prawa Formacja niewolnicza - pojawiają się nowe narzędzia produkcyjne, zmieniają się narzędzia pracy - komplikacja produkcji – pojawia się własność prywatna - podział klasowy na właścicieli i niewłaścicieli - podział ten wzmacnia odrębna świadomość klasowa - dominuje klasa posiadająca, musi ona bronić swego interesu przed pozostałymi klasami - do tego potrzebne jest prawo baza społeczno-ekonomiczna - środki produkcji, sposoby produkcji - nadbudowa społeczno-polityczna - jej celem jest uzasadnienie istniejących stosunków własności - prawo, religia, moralność, filozofia - sankcjonowały niewolnictwo i podział klas - przedmiotem własności są narzędzia i środki produkcji, do których zaliczano także ludzi - dwie klasy: właściciele niewolników i niewolnicy Feudalizm - trójpolówka, młyn - znów grupa ludzi, którzy znają te narzędzia - klasy: feudałowie (właściciele), chłopi (niewłaściciele), Kapitalizm - manufaktury i robotnicy - klasy: burżuazja, drobnomieszczaństwo - państwo burżuazyjne, świadomość burżuazyjna - konflikt klasowy poprzez prawa człowieka - prawnie robotnika z kapitalistą łączy jedynie umowa o pracę, jednak prócz tego istnieje również przymus ekonomiczny Socjalizm - nie ma klas antagonistycznych - państwo, prawo, świadomość socjalistyczna - dyktatura proletariatu Komunizm - dalszy rozwój sił wytwórczych - następuje to tak dynamicznie, że obumiera państwo - nie ma własności prywatnej, jest własność wspólna - władzy nie sprawuje się nad człowiekiem, administracja dóbr przypomina wspólnotę pierwotną - państwo nie jest konieczne (środek przymusu klasy przy władzy) - znika podział klasowy (społeczeństwo bezklasowe) - wszelka własność i środki produkcji uspołecznione - przestanie istnieć alienacja jednostki - „od każdego wg zdolności, każdemu wg potrzeb” Kluczowe pojęcia alienacja jednostki – człowiek nie jest właścicielem tego, co sam wytworzy władza – element nadbudowy, celem istnienia władzy jest panowanie klasowe świadomość społeczna – narzucona przez świadomość klasy panującej - narzucanie światopoglądu - fałszywa świadomość klasy która nie jest u władzy państwo - wyposażone jest w aparat przymusu, przy pomocy którego klasa rządząca realizuje swe interesy klasowe i wyzysk klasowy prawo - wola klasy panującej wyrażona w postaci ustawy. partia – awangarda proletariatu, wybitni intelektualiści którzy są w stanie zdjąć fałszywą tożsamość SKRYPT STAROSTY 87 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - prowadzi proletariat do rewolucji rewolucja – historyczna konieczność, konflikt klasowy przerodzi się w konflikt polityczny (o władzę) - żadna z klas nie odda władzy bez walki – rewolucja jest koniecznością - docelowo dążenie do społeczeństwa komunistycznego - etapem pośrednim jest dyktatura proletariatu (proletariat przy władzy) - uspołecznienie środków produkcji - własność kolektywna – oparta o strukturę państwa - „rewolucja to parowóz dziejów” Kierunki rozwoju, sukcesy i porażki - pomimo wielu mankamentów (ideologicznych, prawnych, ekonomicznych, itd.) marksizm budził najwyższe zainteresowanie teoretyków i praktyków – m.in.: R. Luxemburg, E. Bernstein, W. Lenin, W. Liebknecht a także zażartych krytyków, np. A. Struve - zyskał ogromny wpływ na partie robotnicze, eliminując z nich idee drobnomieszczańskie i utopijne - porażki: nie potrafił opanować II Międzynarodówki, wyjść zwycięsko z konfliktu z rewizjonizmem i reformizem, nie potrafił powstrzymać narastającego nacjonalizmu, definitywnie został „okaleczony” przez leninizm - odegrał również, mimo chwiejności, dość istotną rolę w polskim ruchu robotniczym (L. Waryński) – walczącym o wprowadzenie socjalizmu na ziemiach polskich Idea przewodnia to walka klas. Jednostka jest klasowo zdeterminowana, społeczeństwo odzwierciedla antagonizm klasowy. Władza to zjawisko klasowe w ramach bazy. Celem władzy jest panowanie klasowe. Państwo to instrument klasy panującej. Prawo to wola klasy panującej. Własność jest pierwotna wobec struktury klasowej. SKRYPT STAROSTY 88 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §3. REFORMIZM - nurt ten objął liczne środowiska angielskie i francuskie - postulaty z I i II Międzynarodówki traktowane były jako bardzo radykalne - postrzegano reformy jako alternatywę dla rewolucji - im mniej zradykalizowane było dane środowisko robotnicze, tym bardziej skłonne było do porozumienia z państwem kapitalistycznym Ferdynand Lasalle - głównym przedstawiciel reformizmu w Niemczech - stawiał na państwo - reprezentuje ono ponadklasową organizację całego społeczeństwa, służy dobru powszechnemu - socjalizm państwowy - klasa robotnicza powinna skłonić państwo do wykonywania jego naturalnych zadań, łamiąc opór klas posiadających - powinna wymóc na państwie przeprowadzenie reform socjalnych oraz powszechnego prawa wyborczego - odrzucał teorię rewolucji socjalistycznej - najskuteczniejszym środkiem jest zorganizowanie przy pomocy finansowej państwa robotniczych zrzeszeń wytwórczych, które stopniowo zastąpią przedsiębiorstwa kapitalistyczne Lujo Brentano i socjalizm ex catedra Podobne do Lasalle'a poglądy reprezentowali przedstawiciele socjalizmu ex catedra - ta wersja socjalizmu znajdowała najliczniejszą grupę zwolenników wśród sfery inteligencji uniwersyteckiej - przedstawiciele tego socjalizmu udzielali aktywnego poparcia polityce Bismarcka, polemizowali z miłośnikami marksizmu i liberalizmu Otto von Bismarck - wprowadził ustawodawstwo socjalne, doprowadził do legalizacji partii socjaldemokratycznej Głównym teoretykiem był profesor ekonomii w Monachium – Lujo Brentano - jedynie poprawa losu proletariatu przyczynić się może do zminimalizowania napięć między masami robotniczymi) - państwo nie powinno zwalczać ruchu robotniczego - państwo powinno przeprowadzać reformy postulowane przez robotników, by zapobiec rewolucji Reformizm angielski - Towarzystwo Fabiańskie (Fabius Cunctator był bardzo powolny, ale wygrywał bitwy) - stawiano na reformy samorządowe - socjalizm municypalny - oświata, służba zdrowia - utożsamiali tę działalność z równoznaczną z urzeczywistnieniem ideałów socjalistycznych i socjalistycznego budownictwa - poważny wpływ na program brytyjskiej Labour Party - to, co robili utożsamiali z socjalizmem. - socjalizm brytyjski był mniej radykalny od kontynentalnego Najmniejsze tryumfy reformizm święcił we Francji - tam myśl była zdominowana przez proudhonistów i blankistów. SKRYPT STAROSTY 89 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §4. REWIZJONIZM II Międzynarodówka - rozwiązanie w I Międzynarodówki przyczyniło się do wzrostu ideowej chwiejności w ruchu robotniczym - w 1889 roku powołano II Międzynarodówkę - celem była koordynacja prac międzynarodowego ruchu robotniczego i walka z ustrojem kapitalistycznym - początkowo w Międzynarodówce żywe były tendencje marksistowskie - pod koniec wieku XIX do głosu zaczęły dochodzić hasła oportunistyczne, zwane rewizjonistycznymi - przeciwstawiające się podstawowym tezom rewolucyjnego marksizmu - w II poł. XIX w. w środowisku robotniczym, rozgorzała dyskusja na temat stosunku do kapitalistycznego państwa 1. profil rewolucyjny - naukowy socjalizm Marksa i Engelsa - właściwym rozwiązaniem tej kwestii jest rewolucja 2. skłaniał się raczej ku reformom (reformizm) - rezygnowano z rewolucji - w II połowie XIX w. reformizm był kierunkiem zyskującym coraz większą popularność - wzrost zamożności osłabiał radykalizm klasy robotniczej - koncepcja rewizjonizmu zakładała współpracę miedzy robotnikami i kapitalistycznym państwem - odrzucała rewolucję jako sposób wyzwolenia klasy robotniczej - rewizjonizm bazował na poczuciu „pokojowego rozwoju kapitalizmu” i możliwości bezkonfliktowej współpracy proletariatu z kapitalistami - rozwój tzw. arystokracji robotniczej oraz napływ do poszczególnych partii socjaldemokratycznych elementów drobnomieszczańskich i inteligenckich - bazę społeczną rewizjonizmu tworzyli m.in.: drobni kupcy, rzemieślnicy, inteligencja Edward Bernstein - twórcą rewizjonizmu, działacz II Międzynarodówki, socjaldemokrata, współpracownik Engelsa - "Zasady socjalizmu i zasady socjaldemokracji" - przeciwstawiał się dyktaturze proletariatu, partiom polecał głównie zajmowanie działalnością reformatorską Zaproponował rewizję socjalizmu - analiza i krytyka stosunków społecznych, której dokonali Marks i Engels w XIX była trafna - robotnicy byli wtedy przedmiotem niekontrolowanego wyzysku - zrozumiałe było postrzeganie rewolucji jako jedynej skutecznej formy rozwiązania takich problemów - na przełomie XIX i XX wieku perspektywa rewolucji jest bezzasadna z dwóch względów 1. u schyłku XIX wieku funkcjonowała już zupełnie inna klasa robotnicza - kapitalizm rozwinął się wbrew przewidywaniom Marksa - nie nastąpiła dalsza pauperyzacja klasy robotniczej - rozwarstwienie klasy robotniczej - ludzie należący do najwyższej warstwy robotniczej uzyskiwali takie dochody, że można je zakwalifikować do klasy średniej, nastąpił także wzrost dochodów robotników z innych klas - wzrost płacy roboczej doprowadzi do wydatnego ograniczenia, a nawet do całkowitej likwidacji kapitalistycznego wyzysku jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego 2. XIX/XX wiek to nie tylko państwo kapitalistyczne, ale i państwo wspólne – demokratyczne - reprezentuje już nie tylko interes burżuazji - złagodzenie walki klasowej Ogólna wizja przyszłego ustroju socjalistycznego - proporcjonalny do nakładów pracy przydział dóbr będzie dokonywał się za pomocą bezpłatnego użytkowania - już w państwie kapitalistycznym istnieją pierwiastki nowego ustroju - dziedziny, których produkcja trafia do konsumenta nie drogą wymiany towarów, lecz przez bezpłatne użytkowanie - pierwiastkiem socjalizmu były związki zawodowe, a także spółdzielczość handlowa - stopniowa likwidacja kapitalistycznego wyzysku w połączeniu z rozbudową pierwiastków socjalistycznych doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu w socjalizm bez konieczności gwałtownego przewrotu - kapitalizm wzrośnie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrząsów Droga rewolucji nie jest odpowiednia (destrukcja) - należy budować, umacniać pierwiastki socjalistyczne w łonie ustroju kapitalistycznego. Ruch robotniczy powinien stosować środki w ramach ustroju - walczyć o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym. SKRYPT STAROSTY 90 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §5. ANARCHIZM I SYNDYKALIZM - starożytni prekursorzy anarchizmu- cynicy - w wielu kwestiach nawiązywał do podstaw ideowych socjalizmu (anarchizm to doktryna skrajna) - anarchizm uważa za złe każde państwo - także państwo socjalistyczne jest złe - państwo jest przyczyną nierówności społecznych - kluczem do wyzwolenia człowieka jest likwidacja państwa - człowiek jest z natury dobry - jeśli się położy kres państwu, które stosuje przymus, to nastanie stan ładu społecznego - sięgnięcie do terroru wynikało z przekonania, że jeśli się uderzy w głowę państwa (np. króla), to wtedy państwo się złamie, a więc będzie można przystąpić do budowy anarchistycznego społeczeństwa - anarchia to dobrowolna, harmonijna wspólnota ludzi, z której wyeliminowano przymus - jest to najlepszy z ustrojów - program „polepszenia świata Podstawowe cechy doktryny anarchizmu - zasada bezwzględnej wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm - wiara w dobroć natury ludzkiej - woluntaryzm – tendencja do traktowania woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka - idealistyczne pojmowanie historii Pierre Proudhon - anarchoindywidualizm - "Co to jest własność?", "System sprzeczności czyli filozofia nędzy", "O wojnie i pokoju", "Wyznanie rewolucjonisty" - historię cechuje konflikt pomiędzy instytucjonalnymi i żywiołowymi formami życia społecznego - we współczesnej rzeczywistości brak zasad sprawiedliwości i wolności - odrzucał istnienie państwa, był za wolnością i równością ludzi - wolność to przyrodzona własność natury ludzkiej i główny cel człowieka - człowiek może osiągnąć władzę tylko w społeczeństwie. - potępiał rozwój techniczny i cywilizacyjny - w społeczeństwie człowiek uświadamia sobie, że wolność to wzajemne poszanowanie równości - w społeczeństwie ma miejsce wzajemna współpraca - jego koncepcja naturalizmu (wzajemności) - ludzie świadczą sobie dobra i usługi - stanowisko umiarkowane – anarchia nie w drodze rewolucji, lecz propagandy - trzeba znieść nie tylko państwo, ale i jego atrybuty np. pieniądz - własność będzie tylko pracy, a nie kapitału - własność jest kradzieżą, gdy wynika z kapitału - opowiada się za utrzymaniem własności banków (udzielanie kredytów w naturze) - państwo należy zastąpić federacjami wspólnot lokalnych – system mutualistyczny - podstawowe podmioty stosunków międzynarodowych - świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek Michał Bakunin - anarchokolektywizm - "Bóg i państwo", " Państwo i anarchia" - naczelne wartości to dobro i wolność jednostki - najważniejsze zagrożenie stanowi państwo - likwidacja państwa jest konieczna by stworzyć warunki dla rozwoju jednostki - jednostka wtedy będzie rozwijać się w społeczeństwie - nie będzie podlegać prawu, lecz zwyczajom - anarchizm oznacza społeczną harmonię. Organizacja społeczna po krwawej rewolucji, po zniesieniu własności prywatnej - wolne zrzeszenia i kolektywizm - wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji - kolektywizm wyraża solidarność miedzy ludźmi, równy udział w korzystaniu z dóbr niematerialnych - powszechna afirmacja jednostki SKRYPT STAROSTY 91 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Piotr Kropotkin - anarchokomunizm - "Wyznania zbuntowanego", "Anarchizm, jego filozofia i ideały" "Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju" - dokonuje rozróżnienia między społeczeństwem a państwem - na początku istniało tylko społeczeństwo, kierowało się zwyczajem - bogaci zapragnęli przypisać tym zwyczajną sankcję - powstało państwo (realizował interesy mniejszości) - anarchia miała być wolna od państwa, w wyniku umowy ludzi zawartej na czas określony - społeczeństwo anarchistyczne miało w sobie rozwijać, powoływać stowarzyszenia produkcyjne - wspólna własność środków produkcji i dóbr konsumpcyjnych - kolektywna praca oraz wzajemna pomoc - wszystko, co się dzieje w społeczeństwie - na zasadzie dobrowolności - element przymusu miał zniknąć wraz z państwem - anarchia wyniku rewolucji, przygotowanej przez propagandę i agitację George Sorel - anarchosyndykalizm - wszelkie środki produkcji, dobra materialne przejdą w ręce związków zawodowych – syndykatów - odrzucali polityczne ciągoty proletariatu, krytykowali parlamentarne formy walki - opowiadali się za „bezpośrednią” rewolucją - „Rozważania o przemocy” - potwierdzał dwuklasowy podział społeczeństwa, w którym dochodzi do nieustannych konfliktów - krytykował zasady moralne burżuazji (jej cechami są tchórzostwo i skłonności do ustępstw) - opowiadał się za rozwiązaniami rewolucyjnymi - wykluczał jakąkolwiek współpracę burżuazji z proletariatem - doktryna programowo antyintelektualna - postulował stworzenie nowej – proletariackiej moralności i kultury - podstawową komórką spajającą więzi robotników powinien być syndykat robotniczy - pragnął zniesienia organizacji państwowej nie widział bowiem żadnej różnicy między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym - był antyegalitarystą – uważał, że jedynie sprawna, aktywna i silna mniejszość może narzucić swe rozwiązania pasywnej większości Przełom, gdy elity wciągają do konfliktu bierne masy - hasła społeczne, z którymi elity będą się utożsamiać – tzw. mity społeczne - proponuje mit strajku powszechnego - Elity robotnicze (wykształcone w syndykatach) muszą rozpocząć wiele akcji strajkowych, w różnych częściach kraju - jeśli strajki będą utrzymywane, spowoduje to wzrost świadomości, co z kolei doprowadzi do strajku powszechnego - runie państwo - początek anarchistycznego, socjalistycznego społeczeństwa SKRYPT STAROSTY 92 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §6. KOMUNIZM - z jednej strony komunizm oznacza doktrynę polityczną i system społeczny, będący wynikiem interpretacji marksizmu przez Lenina i jego intelektualnych zwolenników (Stalina, Mao Tse Tunga) - z drugiej strony jest to formacja społeczno-ekonomiczna - wizja bezklasowego, bezpaństwowego społeczeństwa, które wynika z materializmu historycznego Marska i Engelsa Włodzimierz Ilicz Ulianow Lenin - był działaczem SD rosyjskiej, po rozłamie powstała frakcja bolszewików, na której czele stanął właśnie Lenin - od 1912 działała jako samodzielna partia, od 1918 Partia Komunistyczna, później Partia Komunistyczna ZSRR - "Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu", "Dwie taktyki socjaldemokracji”, "Co robić", "Państwo i rewolucja". Całe życie podkreślał wierność ideom Marksa, ale dokonał ich rewizji, radykalizacji, dostosowania do warunków rosyjskich - Zachód na początku XX wieku całkowicie wyczerpał swój potencjał, może go spotkać tylko stagnacja - kres temu może położyć jedynie rewolucja - rewolucja ma powodzenie w Rosji - proletariat jest tu słaby, ale słaba jest też burżuazja - wbrew stanowisku starych socjalistów rosyjskich - „wierzył” w istnienie kapitalizmu w Rosji, co miało być podstawą dla rewolucji W XX wieku kapitalizm ostatecznie wkroczył w imperialistyczną fazę rozwoju - koncentracja produkcji i monopole - nowa rola banków, które zaczęły współdecydować o produkcji - rozwój kapitału finansowego i zastąpienie typowego dla kapitalizmu konkurencyjnego eksportu towarów przez eksport kapitałów, typowy dla monopoli - stworzenie rynku światowego i międzynarodowych karteli, walka o podział wpływów między wielkimi mocarstwami - wzrost znaczenia państwa w funkcjonowaniu imperialistycznych monopoli Postulował walkę zarówno z imperializmem jak i kapitalizmem. Koncepcja partii rewolucyjnej - stworzył ją w odpowiedzi na rozwój dwóch nurtów SD europejskiej - reformizmu i rewizjonizmu - rewizjoniści negowali zasadność rewolucji proletariackiej - osłabienie ruchu rewolucyjnego - proponują strajki, dla osiągnięcia celów ekonomicznych - zgodnie z nauką materializmu historycznego, w Rosji musi zaistnieć najpierw państwo kapitalistyczne, potem burżuazyjne, a dopiero potem rewolucja proletariacka - Lenin wystąpił ze swoją broszurą "Co robić?" - podstawowe sformułowania dotyczące partii rewolucyjnej - z wizją utożsamiło się później państwo leninowskie - Komunistyczna Partia Robotnicza Rosji, Komunistyczna Partia Chin Partia rewolucyjna - najważniejsza jest świadomość rewolucyjna - jeśli robotnicy zostaną pozostawieni sami sobie, nie zdołają uświadomić sobie fundamentalnego konfliktu klasowego, jaki dzieli ich z burżuazją - nie będą dążyć do rewolucji - partia musi być awangardą, organizatorem, przywódcą, ideologiem ruchu robotniczego - musi składać się z profesjonalnych, zawodowych rewolucjonistów - musi być mała, zorganizowana, zdyscyplinowana - powinna być niezależna od aktualnych dążeń klasowych - partia powinna mieć tylko jedną, jasną ideologię, prowadzącą do rewolucji (nie może być klubem dyskusyjnym) - gdy decyzja zostanie już podjęta, każdy członek partii ma się jej podporządkować - nie ma w partii miejsca dla koncepcji klasowo-neutralnych - albo świadomość proletariacka, albo świadomość burżuazyjna - nie mogą one mieć wspólnego mianownika - Lenin trzymał się takiej wizji partii do końca życia - nazywa ją leninowską Rewolucja proletariacka i warunki jej powodzenia 1. rewolucja nieuchronna i nieunikniona - zwalczał reformistów i rewizjonistów - początkowo aprobował ideę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej popartej przez ruch socjaldemokratyczny - sojusz z chłopstwem Lenin uznawał za etap przejściowy 2. ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego, choć nie aprobował wszystkich żądań narodów uciskanych przez carat do samostanowienia 3. wykorzystanie I wojny światowej i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji - wojna to skutek imperialistycznej polityki - zatem obowiązkiem ruchu robotniczego jest zwalczanie wojny SKRYPT STAROSTY - wznieceniem wojny domowej i rewolucji 93 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE SKRYPT STAROSTY 94 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Państwo i prawo - państwo jest produktem i przejawem nieprzejednanego charakteru przeciwieństw klasowych - państwo musi pozostawać aparatem klasy rządzącej, służyć do dławienia innych klas - każde państwo jest dyktaturą, także demokratyczne i liberalne - w państwie burżuazyjnym panuje hipokryzja i nie przyzna się ono do tego, że jest dyktaturą - dopiero komunizm nie będzie dyktaturą, socjalizm natomiast jest dyktaturą proletariatu - w państwie socjalistycznym nie panuje hipokryzja - będzie ono przyznawać się do dyktatury, państwi autentycznej dyktatury - nie będzie miejsca na przesądy, maskujące dyktaturę, jak demokracja parlamentarna, równość wobec prawa - dyktatura proletariatu pozostaje najwyższą formą demokracji - pierwszy raz w dziejach większość będzie sprawować władzę nad mniejszością - akcentował z jednej strony konieczność zburzenia startej, biurokratycznej machiny, z drugiej podkreślał, że kontrola i ewidencja to filary państwa proletariatu - dyktatura proletariatu powinna istnieć tak długo, jak długo istnieje kapitalizm Dyktatura proletariatu istnieje do czasu zbudowania społeczeństwa komunistycznego - sukces rewolucji był niekwestionowany, ale państwa burżuazyjne, pozostające w konflikcie z państwem dyktatury proletariatu stwarzają realne zagrożenie - walka klasowa w wymiarze międzynarodowym trwa - Stalin twierdził, że w miarę rozwoju państwa socjalistycznego zaostrza się walka klasowa - im większe państwo odnosi sukcesy przy kolektywizacji, tym więcej znajduje ona przeciwników - uzasadnienie terroru stalinowskiego w latach 30tych. Po śmierci Lenina pozostali dwaj rywale - Trocki i Stalin. Lew Trocki - Leon Dawidowicz Bronstein - bolszewik, twórca Armii Czerwonej, postać niezwykle popularna, odpowiedzialny za stworzenie gułagów (obozów pracy) - proponował on odwołanie się w pewnym zakresie do sił rynkowych - atakował aparat partyjny, który utracił ducha rewolucyjnego - ducha rewolucyjnego nie utracił ruch robotniczy - aparat partyjny to jedynie biurokracja - domagał się w partii frakcji, chciał by robotnicy mieli swą frakcję Stał na stanowisku permanentnej rewolucji - sukces budowy socjalizmu w ZSRR będzie zależał od ruchów rewolucyjnych na całym świecie - socjalizm w ZSRR nie przetrwa, jeśli będzie otoczony przez państwa burżuazyjne Trockizm - jak długo istniał ZSRR, była ona potępiana - sukcesów politycznych w Rosji Trocki nie miał, opozycję, do której należał, Stalin ostatecznie rozbił w 1927 - w końcu 1940 w Meksyku Trocki został zabity przez agenta Stalina Źródło konfliktu doktrynalnego - NEP (1921, Nowa Ekonomiczna Polityka) - ograniczono wpływ sił rynku na kształtowanie gospodarki, państwa i społeczeństwa - Trocki twierdził, że w okresie wojny inicjatywę ekonomiczną przejęli chłopi, państwo nie wspierało przemysłu - postrzegał tę politykę jako osłabienie potencjału rewolucyjnego - konflikt pomiędzy robotnikami i chłopami Józef Stalin - Józef Wissarionowicz Dżugaszwili - czasie walki z Trockim Stalin wystąpił z własną koncepcją socjalizmu - socjalizmu w jednym kraju - przyszłość socjalizmu w ZSRR zależy nie od zwycięstwa permanentnej rewolucji, a od bazy gospodarczej i militarnej ZSRR - jeśli zdoła ją dostatecznie rozbudować, zdoła też współzawodniczyć z innymi państwami - będzie można uzyskać to w ramach gospodarki państwowej, planowej - można uniknąć strat, jakie niesie ze sobą gospodarka rynkowa - zapewni harmonijny i dynamiczny rozwój, a w efekcie zwycięstwo socjalizmu. Stalinizm – to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię. SKRYPT STAROSTY 95 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Aby przygotować społeczeństwo do takiego wysiłku zrezygnowano z NEPu i zdecydowano się na kolektywizację - celem miało być położenie kresu gospodarce indywidualnej na wsi - chłopi musieli przystępować do kołchozów, odbierano im ziemię - nie otrzymywali oni zapłaty za swą pracę, nie mieli też prawa sprzedawać swych płodów rolnych - bezpłatne dostawy żywności, gwałtowana industrializacja miast . Do zadań państwa w gospodarce planowej należało - wyznaczanie celów gospodarczych - transferu środków, dóbr - regulowanie poziomu konsumpcji Priorytet uzyskały inwestycje w sektorze przemysłu ciężkiego. W latach 50-tych przekonanie o sukcesie gospodarki planowanej było zasadne - odnosiła onaspektakularne sukcesy - gdyż cały wysiłek gospodarczy skoncentrowany był na przemyśle ciężkim i zbrojeniowym - styl polityczny przetrwał do Breżniewa - ostatnim, który go propagował był Chruszczow Komunizm powojenny – realny socjalizm - w 1977 roku ogłoszono oficjalnie, że w ZSRR zbudowano zręby komunizmu, a ustrój państw tzw. satelickich określano mianem „realnego socjalizmu” - oficjalną doktryną pozostawał nadal marksizm-leninizm, jednakże ideologia komunizmu przestała być wyznacznikiem polityki partii rządzącej, raczej stała się fasadą, umożliwiającą rządy partii - rządzące partie komunistyczne tolerowały niektóre zachowania obywateli, jawnie sprzeczne z obowiązującą ideologią, jeżeli te nie zagrażały ich władzy (ogromny relatywizm rządzących) - w państwach „realnego socjalizmu” nie wolno było dyskutować nad zasadnością ideologii, podważać autorytetu partii Eurokomunizm - wyraz ewolucji zachodnioeuropejskiego ruchu komunistycznego - miała być to doktryna, która miała umożliwić komunistom zachodnim wejście na scenę polityczną nie tylko w charakterze partii opozycyjnych, ale i przyjęcie odpowiedzialności za rządy - eurokomuniści odrzucali ideę dyktatury proletariatu i akceptowali zasady demokracji (wolność polityczna, rządy parlamentarne, zachowanie praw obywatelskich) - propagowali solidarność wszystkich klas, rezygnując z hasła walki klas - programowym novum eurokomunizmu było odstąpienie od wymogu jedności światopoglądowej członków partii (zarzucono propagowanie ateizmu, uznano pluralizm i swobodę religijną), pozostawiono koncepcję rozdziału Kościoła od państwa - odrzucono oficjalnie leninizm, a marksizm uznano za teorię, która winna być twórczo rozwijana, a nie traktowano jako doktryna - eurokomuniści odchodzili również od idei całkowicie upaństwowionej i centralnie sterowanej gospodarki (państwo ma ograniczać się do kontroli nad wielkimi i kluczowymi przemysłami) - odżegnanie się eurokomunizmu od idei, że państwo radzieckie jest naturalnym przywódcą światowego ruchu komunistycznego - wiele z poglądów eurokomunistów zostało zaczerpnięte od postulatów europejskich socjaldemokratów SKRYPT STAROSTY 96 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE §7. MARKSIZM INTELEKTUALISTÓW, TEORIA KONWERGENCJI (w przygotowaniu) §8. LIBERALIZM SOCJALNY I SOCJALDEMOKRACJA (w przygotowaniu) SKRYPT STAROSTY 97 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE CZĘŚĆ VII – NACJONALIZM I JEGO POCHODNE §1. DARWINIZM SPOŁECZNY, RASIZM I NACJONALIZM Rozwój socjologii - druga połowa XIX wieku to okres wzmożonego rozwoju socjologii - nauki zajmującej się w sposób usystematyzowany badaniem struktur życia społecznego oraz ich ruchu - socjologia wspierała i nadal wspiera wyobrażenia o państwie i prawie. August Comte - francuski pisarz, jeden z „ojców” socjologii - twierdził, społeczeństwa mu współczesne przechodziły kryzys - ustrój społeczny zależny jest od stanu obyczajów, one zaś zależne są od poglądów - postulował wprowadzenie idei, która wyrażała by aktualnego ducha epoki –pozytywna filozofia - uważał się za konserwatystę – był przeciwny rewolucji - wyróżniał dwie klasy – kapitalistów i proletariuszy - ci pierwsi za sprawą moralnych obowiązków i altruizmu mieli „wspomagać” tych drugich Pozytywistyczna teoria nauki -jedyną rzeczą dostępną poznaniu są fakty - nauki powinny zajmować się zjawiskami bezpośrednio dostępnymi dla obserwacji - rezygnował z badania prawd absolutnych - socjologię postrzegał jako naukową metodę badania zjawisk społecznych (metoda historyczna) Społeczeństwo - traktował jako całość – struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym chroni się przed anarchią i rozkładem Herbert Spencer - angielski filozof i socjolog - był liberałem Determinizm - traktowanie społeczeństwa jako części przyrody i interpretowanie jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu przyrodniczego - społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji - współczesne społeczeństwo jest industrialne - wolność osobista jednostki oraz inne prawa nie naruszające dóbr innych osób Państwo nie powinno - interweniować w ekonomikę - zakładać kościoła państwowego - pomagać biednym - narusza to prawo doboru naturalnego - kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza Ludwik Gumplowicz - wybitny socjolog i prawnik, autor wielu prac, pisanych po niemiecku i po polsku. - darwinowska teoria walki o byt – tzn. darwinizm społeczny walka o byt nie jest uwarunkowana od cech biologicznych jednostek, ale od organizacji walczących grup - w społeczeństwie nie działa autonomiczne prawo doboru naturalnego - utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras - rasa –historyczna zbiorowość etniczna) - dawne walki toczone przez hordy i gromady ludzkie przekształciły się w walki klas społecznych - teoria powstania państwa - teoria podboju SKRYPT STAROSTY 98 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE Émil Durkheim - francuski socjolog i filozof, uchodził za jednego z twórców tzw. francuskiej szkoły socjologicznej. - nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte’a - sformułował szereg dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych - zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze - koncepcja świadomości zbiorowej - społeczeństwo to coś więcej niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek - społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w jego skład nie posiadają - teza solidarności społecznej –jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa - podział pracy, rodzący konieczność współpracy - organizacja państwowa winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli - religię to wytwór świadomości społecznej - kryzys światopoglądowy i moralny mieszczaństwa - propagował zasady moralności świeckiej, zwalczał klerykalizm - krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm - prawo ucieleśniało solidaryzm społeczny - solidarność mechaniczną urzeczywistniało prawo karne - solidarność organiczną prawa wywodzące się z prawa cywilnego Vilfred Pareto - włoski socjolog i ekonomista, autor m.in. „Traktatu o socjologii ogólnej” - teoria nielogicznego działania - irracjonalny charakter ludzkiego postępowania - człowiek działa pod wpływem określonych popędów, emocji, namiętności - irracjonalne zachowanie ludzi nazywał „derywacjami” - popędy determinujące ludzkie zachowanie – „rezyduami” - rola ideologii ogranicza się do „logicznego” uzasadniania „nielogicznych” poczynań człowieka twórca teorii elit - społeczeństwo składa się z elit i nieelit - walka jaka toczy się między nimi jest siłą napędową społecznego rozwoju i tkwi u podłoża wszystkich wydarzeń historycznych - elity rządzące utrzymują pozostałe klasy w karbach przy pomocy terroru - elity zmieniają się, gdyż „stara” elita, zamykająca się coraz bardziej na nowych członków, przyczynia się do powstania nowej ideologii, która z kolei tworzy „nową” elitę, dążącą do przejęcia władzy - cykliczność procesów historycznych Kierunek rasowo-antropologiczny - nazwa pochodzi od teorii, które tłumaczą społeczne zachowania się jednostek i zbiorowości ludzkich - rasizm, znany już wcześniej w historii, dopiero od XIX wieku został podniesiony do rangi doktryny politycznej i społecznej - istnieją rasy wyższe (silne, mądre, władcze) i rasy niższe (psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane) - różnice między rasami wynikają z odmiennej budowy genetycznej i fizycznych cech - krzyżowanie ras jest szkodliwe (należy utrzymywać czystość krwi) - społeczna popularność rasizmu wynikała z: etnocentryzmu, nacjonalizmu, szowinizmu i postępów polityki imperialnej Artur Gobineau - francuski arystokrata, pisarz, przedstawiciel teorii społeczeństwa opartego na rasizmu, „Szkice o nierówności ras ludzkich” - szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu - o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki (ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie - (tylko przy rasistowskim założeniu można tłumaczyć bieg ludzkich dziejów - rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych zdolności Podstawowe cechy „białej rasy aryjskiej” - mała zmysłowość, wysoka inteligencja, energia, talent organizacyjny - odwaga, poczucie honoru - bezinteresowność, zmysł ładu i harmonii, - rasa biała to „rasa panów” – przywódców - pozostałe rasy (żółta i czarna) są w różnym stopniu „upośledzone” Historia jest historią mieszania się ras SKRYPT STAROSTY 99 DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE - mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi (przestali być arystokratami) Rasistowski obraz społeczeństwa: - arystokracja – to rasa „aryjsko czysta” - burżuazja – to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi - lud – niższe rasy tubylcze Niekorzystne skutki mieszania się ras to - szerzenie się demokracji („jej promotorami są Żydzi”) - zastój kulturalny - brak silnych, arystokratycznych rządów propagatorami i kontynuatorami teorii Gobineau byli - Georges Vacher de Lapouge - rasy europejskie podzielił na: aryjską, alpejską i śródziemnomorską - Stewart Chamberlain - jeden z „głównych proroków” Trzeciej Rzeszy, kładł większy nacisk na rolę ludzkiej psychiki - rasa to nic innego jak „upostaciowione człowieczeństwo” - za wszelkie zło świata odpowiadają: rasa żydowska i „sługusy” kościoła Friedrich Nietzsche - kontrowersyjny filozof niemiecki, autor książki pt. „Wyjść poza dobro i zło” - pozostawał pod urokiem nauk Darwina i Spencera - samo życie jest celem ludzkiej egzystencji (ludzką działalność determinują życiowe potrzeby) - koncepcje pluralizmu moralnego - przeciwstawiał moralność niewolników – moralności panów - krytykował współczesną sobie moralność - chciał przewartościować znane mu zasady i pojęcia moralne - przyczyn dekadencji dziewiętnastowiecznej kultury doszukiwał się w zaniku „woli mocy”, w filisterstwie mieszczaństwa, w jego konformizmie i oportunizmie, w ograniczeniu instynktu i natury, wreszcie w szerzeniu się demokracji (tyle trudnych słów, to na pewno musi być złe – Starosta) Propagował ideał „nadczłowieka” – władcy wybitnego, charyzmatycznego, doskonałego „biologicznie”, dążącego do władzy i panowania. Jego poglądy wywarły wpływ na różne nurty myślowe, m.in.: na poglądy anarchistów i faszystów. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 100 DOKTRYNY POLITYCZNE I §2. FASZYZM I NAZIZM - w wielu państwach po I wojnie światowej pojawiły się partie polityczne apelujące nie do interesu klasowego, a ogólnonarodowego. - ludzie młodzi, bezrobotni, wykształceni, nie mogący znaleźć sobie miejsca w powojennej rzeczywistości - w Niemczech i Włoszech dodatkowo zdemobilizowani wojskowi, rozgoryczeni porażką lub brakiem korzyści ze zwycięstwa - kryzys gospodarczy po I wojnie światowej - Wielki Kryzys przełomu lat 20- tych i 30- tych - realne zagrożenie Europy przez komunistów - powstanie ZSRR - próba eksportu komunizmu - Węgierska Republika Rad, Bawarska Republika Rad Cechy charakterystyczne partii faszystowskich - zmierzały one stać się partiami masowymi, powszechnymi - organizacja ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej (uniformizm) - posiadały często oddziały zbrojne (tzw. bojówki) - całe swoje istnienie opierały na autorytecie i uznaniu charyzmatycznej pozycji swego przywódcy - wszystkich członków łączyło rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego Faszyzm - wł. fascio - związek, wiązka - symbolem stał się pęk rózg liktorskich Źródła insipracji - faszyzm włoski - doktryna Hegla z zawartym w niej kultem państwa - niemiecki nazizm - filozofia Nietzschego (nadczłowiek, przestrzeń życiowa) - istotną rolę odgrywała przedchrześcijańska przeszłość tych narodów (imperium rzymskie, Germanie) - „filozofia czynu” - negacja prawdy w sensie zgodności z obiektywną rzeczywistością – prawdą jest to, co się czuje, w co się wierzy powrót do pewnych koncepcji romantyzmu Przeciwnicy ideowi - faszyzm występował przeciw 1. liberalizmowi - koncepcyjne źródła liberalizmu to indywidualizm i jednostka, dla faszystów - naród lub państwo - od jednostki wymagano bezgranicznego poświęcenia - liberalizmowi wykreował styl życia opartego na uczuciach niższych (interes własny) - jednostka powinna być kierowana ideami wyższymi - miłość do państwa 2. socjalizmowi - występowali przeciwko materialnej motywacji działań ludzkich - krytykowali też podział społeczeństwa na klasy - jedność narodowa 3. chrześcijaństwu - w płaszczyźnie politycznej, a nie ideowej - krytyka chrześcijańskiej miłości bliźniego, odpowiedzialności za słabszych - idee humanizmu i pacyfizmu - wyraz słabości - kult silniejszego, okazywanie współczucia jest dla nich oznaką słabości - odrzucali demokrację - marnotrawstwo sił i środków - debata sejmowa była dowodem na to, że nie można skonstruować jednej myśli politycznej (ogólnonarodowej) nacjonalizm - ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi - w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę - połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami Wódz w doktrynie faszystowskiej - miał sprawować dyktatorskie rządy najpierw nad ruchem faszystowskim, a po jego dojściu do władzy nad państwem - szczególna zdolność rozwiązywania wszelkich problemów - wódz narodu i państwa - bezgraniczne zaufanie społeczeństwa wobec nieprzeciętnych zdolności przywódczych wodza SKRYPT STAROSTY PRAWNE 101 DOKTRYNY POLITYCZNE I Państwo w doktrynie faszystowskiej - instrument sprawowania władzy przez wodza - starano się nawet nie odróżniać pojęcia państwa, narodu wodza.- Jeden wódz, jedna Rzesza, jeden naród - państwo nowego typu - autorytet państwa jest absolutny - nic wbrew państwu, poza państwem, nie dla dobra państwa - państwo wskazuje model życia rodzinnego, erotycznego, wskazuje kanony estetyczne - kontroluje wszystkie sfery życia Prawo - prawo nie ogranicza władzy państwa (jak w liberalizmie) - prawo jest instrumentem sprawowania władzy przez wodza - uzewnętrzniona wola wodza - duch narodu niemieckiego jest dynamiczny - wola Fuhrera wyraża tego ducha - również musiała być dynamiczna - nic nie mogło ograniczać woli Fuhrera, ale i nic nie mogło ograniczać jego woli w przyszłości (nawet jego własna wola) Myśl gospodarcza i społeczna w doktrynie faszystowskiej - alternatywa, barykada dla liberałów i wolnego rynku - postulat nowego ustroju społecznego, opartego na sprawiedliwości społecznej - odrzucali wolną grę sił rynku - zasadę wolnej konkurencji zastępowali zasadą pracy dla dobra wspólnego - pracodawcy w połączeniu z pracobiorcami, nadzorowani przez państwo mieli tworzyć korporację -miało to osłabić i zniwelować walki klasowe - doprowadzić do harmonii społecznej - dla faszystów znaczenie miał jedynie fakt, czy ktoś jest czy nie członkiem narodu niemieckiego - nie miał znaczenia status społeczny - państwo faszystowskie ograniczało własność, kontrolowało gospodarkę - starało się zapewnić integrację społeczną - faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej - faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”) - faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem” - pochwała elit, miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu (skrajny antyegalitaryzm) Nazizm - w ideologii nazistowskiej mamy do czynienia głównie z nacjonalizmem, najczęściej połączonym z rasizmem i antysemityzmem - naród stanowi najważniejsze kryterium etyczne - dobre było to, co służyło interesowi narodowemu - nazizm zawsze łączył się z ksenofobią - przekonanie o wyższości własnego narodu - dążenie do narzucenia swego zwierzchnictwa pozostałym - naród w ujęciu nazistów to zawsze wspólnota rasowa - wyraża się to szczególnie cechami biologicznymi - naród nie był czymś zastanym, był dopiero przedmiotem projektu, dopiero należało go stworzyć - w 1933 wcale nie było narodu niemieckiego - jedynie materiał, z którego miano go tworzyć - wyodrębnienie elementu obcego (Romów, Żydów), potem zdecydowane ich usunięcie - inkorporacja innych narodów germańskich i germanizacja (np. Skandynawowie) - pozostała ludzkość- hierarchia ras - moralne prawo rasy wyższej do panowania nad rasami niższymi - jako wspólnota biologiczno-duchowa stali też wyżej kulturowo od pozostałych - po zwycięstwie rasa panów miała być uprzywilejowaną klasą społeczną Tak jak w przyrodzie, zwycięża silniejszy. Pokonany ma do wyboru służyć albo zginąć. Wojna - nie tylko permanentny stan ludzkości, ale i stan pożądany i gloryfikowany - pozwala ona zapewnić jednostce i narodom nobilitację - zapewniała oczyszczenie - przeżywali silniejsi, doskonalsi - w wojnie mogły wykształcić się cechy nazistowskiego nadczłowieka - doskonalili się, swoją wolę, w walce - kult wojny, bohaterów - dzieci uczono pogardy dla śmierci - część większej mistyki - mistyki nazizmu - celem wychowanie nowego człowieka, nowej osobowości SKRYPT STAROSTY PRAWNE 102 DOKTRYNY POLITYCZNE I Jednostka taka miała być z gruntu irracjonalna, utożsamiać się z państwem i wodzem. Wiązało się to z krytyką i zwalczaniem postawy racjonalnej. §3. AUTORYTARYZM, TOTALITARYZM I ICH KRYTYKA Doktryny autorytarne - w okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne - bazujące na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym. - głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki - przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, choc unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza - od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa - wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu - autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa - choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych - zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji - nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo) - przykłady państw autorytarnych: sanacyjna Polska, Portugalia za Salazara, Turcja za Atatürka Totalitaryzm - totalitaryzm przeciwstawiany był pluralizmowi, rządom demokratycznym, liberalizmowi - wprowadzony przez włoskich faszystów i dotyczył państwa totalnego, totalitarnego, „wszechobejmującego” - uznawany za XX-wieczną dyktaturę, wcześniej nieznaną - przymiotnik totalitarny odnoszono zarówno do państw faszystowskich, jak i do państw „realnego socjalizmu” Definicje totalitaryzmu - cecha państwa, polegającą na nieograniczonym rozszerzeniu funkcji państwa - reżim chcący ukształtować człowieka na obraz własnej doktryny, zakładający i dążący do totalnej kontroli jego myśli - społeczeństwo totalitarne istnieje oficjalna ideologia, składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji - musi być ona biernie akceptowana przez ludzi - istnieje jedna masowa partia, z liderem na czele - kontrolny monopol takiej partii nad wszelkimi siłami zbrojnymi - wszelkie media są pod ścisłym nadzorem ze strony władzy - występuje system terrorystycznej kontroli policyjnej, skierowanej zarówno wobec „wrogów”, jak i ludności państwa - istnieje centralnie zarządzana gospodarka i kontrola nad nią Hanna Arendt - określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury - istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego - terror jest irracjonalny – istnieje sam dla siebie - źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych - ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym - niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej Karl Popper - krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa - stworzyli systemy oparte na założeniu, iż historia ma obiektywny sens - cel który można poznać naukowo) - źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii - „ci którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia społecznego” - występował w obronie społeczeństwa otwartego - uznaje różnice między faktami a wartościami - uznaje możliwość błędu w każdej teorii - dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów - „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”) - oparte na ustroju demokratycznym - odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) –prowadzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji SKRYPT STAROSTY PRAWNE 103 DOKTRYNY POLITYCZNE I Raymond Aron - krytykował utopijny charakter marksizmu – „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów” - popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego - wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej - „wolność od biedy” miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych - zwolennik demokracji i wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej) - problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości Polityczna funkcja krytyki totalitaryzmu - krytyka totalitaryzmu była zarazem krytyką ideologii utopijnych, faszystowskich i komunistycznych - krytyka konstruktywnie wpływała na szerzenie wartości pluralizmu politycznego i społecznego, znaczenia jednostki ludzkiej - była ona obroną demokracji, wolnego rynku, wolności politycznej SKRYPT STAROSTY PRAWNE 104 DOKTRYNY POLITYCZNE I CZĘŚĆ VIII – LIBERALIZM §1. XIX-WIECZNY LIBERALIZM - pojęcie użyteczności – korzenie w epikureizmie, Locke - utylitaryzm XIX w. jest utylitaryzmem etycznym – opis przestrzeni wewnątrz jednostki. - Wielka Brytania to centrum i serce liberalizmu. Liberalizm na kontynencie jest skierowany przeciw monarchii niekonstytucyjnej - Liberalizm angielski (końca XVII wieku) związany z "chwalebną rewolucją" i osobą J. Locke'a. - liberalizm był sztandarowym nurtem myśli polityczno-prawnej XIX wieku - jego początki zostały już wcześniej opisane (Locke, Monteskiusz, Wolter, Diderot, fizjokraci, Smith) - liberalizm przeciwstawiał się „starej” rzeczywistości -dużą rolę przy kształtowaniu się tej myśli politycznej miały wielkie rewolucje angielska, amerykańska i francuska. Cechy charakterystyczne liberalizmu politycznego - ideologia mieszczaństwa (liberalizm utożsamiał się z poglądami, interesami i problemami tej warstwy społeczeństwa) - doktryna najbardziej typowa dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym Główne założenia liberalizmu politycznego - zasada leseferyzmu (sł. fran.: „pozwólcie działać”), wg której gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez interwencji państwa - określał człowieka jako jednostkę gospodarującą (dąży on do maksymalizacji zysku i minimalizacji strat) - idealne warunki do działalności to nieograniczona własność prywatna, całkowita wolność umów, doskonała znajomość sytuacji na rynku, racjonalne postępowanie w stosunkach społecznych - skrajny indywidualizm (np. autonomia gospodarcza producenta i jego niezależność od państwa) Role państwa - „stróż nocny” (ochrona własności prywatnej, porządku publicznego, bezpieczeństwa zewnętrznego) - kontrola reguł „uczciwej gry” na wolnym rynku - prawo prowadzenia takich agent gospodarczych, które przerastają możliwości prywatnego kapitału, a których pożyteczność nie może budzić wątpliwości (np. budowa dróg, poczta, kolejnictwo, miejska komunikacja, itd.) Prawa jednostek - autonomia myśli i sumienia - wolność słowa i druku - prawo do zrzeszania się - prawo do wyboru zawodu - liberalizm nie od początku utożsamiał się z demokratyzmem – rozwijał się on w wielu nurtach - liberalizm był przeciwnikiem państwa absolutnego i policyjnego - rozwijał się w krajach o ugruntowanej pozycji mieszczaństwa, jednakże nie zawsze tak samo (wiązało się to z odmiennymi czynnikami historycznymi poszczególnych państw) Jeremy Bentham – aspekty polityczne utylitaryzmu - XVIII/XIX w., angielski prawnik i ekonomista - "Wprowadzenie do moralności i ustawodawstwa", "Fragment o rządzie", "Kodeks konstytucyjny", " Traktat o dowodach sądowych" - reprezentant „nieskazitelnego” liberalizmu - ludzkie działanie można określać przez pryzmat pojęcia przyjemności i przykrości - człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to, co mu sprawia przyjemność – hedonizm etyczny - użyteczne działanie maksymalizuje przyjemność i minimalizuje przykrość - dążenie do zapewnienia sobie i innym przyjemności jest działaniem moralnym, a dążenie do wyrządzenia przykrości jest niemoralne - każdej przyjemności i przykrości można nadać określoną wartość - możliwe staje się dokonanie rachunku przyjemności - moralny imperatyw to zasada użyteczności SKRYPT STAROSTY PRAWNE 105 DOKTRYNY POLITYCZNE I - dążenie do zapewnienia sobie szczęścia jest w pełni zgodne z interesem ogółu (szczęście społeczne jest sumą szczęść indywidualnych obywateli) - bogactwo jest jednym z największych źródeł przyjemności - im bardziej się bogacimy, tym większe jest szczęście społeczne - wszelkie działania winny być oceniane z punktu widzenia ich użyteczności dla społeczeństwa (przyjemności, jaką dają one ludziom) - więzienie Panopticon Państwo - powinno dążyć do maksymalizacji szczęścia jak największej liczby obywateli jednocześnie minimalizując cierpienie jak największej liczby obywateli - zgodnie z założeniami utylitaryzmu, był zwolennikiem państwa użytecznego i taniego (krytyka rozbudowanego aparatu państwowego i reliktów feudalnych) - polityka jest zastosowaniem moralności do całego społeczeństwa (nie ma różnicy w treści zasad etycznych i politycznych) - rząd utylitarny poprzez wprowadzenie dobrych praw (praw pozytywnych, bowiem odrzuca on istnienie prawa natury) - bronią własności, zapewniają nietykalność, bronią równości obywateli - równość - każdy z nas równą miarą szczęścia - demokracja jest najlepszym systemem - interesy rządzonych i rządzących są w nim najbardziej zbliżone - republika najlepiej i najpełniej realizowała zasadę równości Uprzedmiotowienie człowieka - każdy człowiek ma tę samą wartość - nie liczy się wola pojedynczego człowieka - środek do realizacji szczęścia najliczniejszej grupy - mniejszość może być uciskana, jeśli zapewni to szczęście większości (niedopuszczalne dla myśli politycznej liberalizmu) - na te wady wskazał jako pierwszy John Stuart Mill Prawo - prawo jest wyrazem woli suwerena, ogłoszonym w należyty sposób (prawo to ustawa) - zrywa więc z koncepcją prawa naturalnego - poprzednik pozytywizmu prawniczego - celem prawa jest ochrona praw podmiotowych jednostek, dla zapewnienia im możliwości pogoni za szczęściem, która jest sensem życia ludzkiego - powinno być proste, jasne i dostępne dla wszystkich - prawo karne - zróżnicowanie kar i powiązanie kar z celami przestępstwa i cechami osobowymi sprawcy - odrzucał idee kompromisu z tradycją feudalną - reprezentował doktrynę jednoznacznie mieszczańską - Bentham głosił zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury - uważał, że czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu - głosił teorię „atomizmu społecznego” – społeczeństwo to luźny agregat jednostek, podobny do skupiska atomów, będący czymś wtórnym w stosunku do wchodzących w jego skład indywiduów - jego system etyki utylitarystycznej opierał się na dwóch zasadach: - zasada użyteczności - zasada najwyższej szczęśliwości - Bentham swoje etyczne rozważania rozciągał także na płaszczyznę rozważań społecznych (w tym na prawo) - zasada użyteczności wyrażała również etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalistycznej polityki, która miała zabezpieczyć rozwój ekonomiczny społeczeństwa - opowiadał się za racjonalnym prawem (prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, tzn. potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość) - Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej (sprzeciwiał się natomiast państwu monarchicznemu) - opowiadał się za parlamentem (chciał zniesienia izby lordów) - aprobował liberalne kwestie dotyczące ekonomii - państwo ma być „nocnym stróżem” SKRYPT STAROSTY PRAWNE 106 DOKTRYNY POLITYCZNE I John Stuart Mill - nie mylić z ojcem – Jamesem Millem, również utylitarystą - rewizja utylitaryzmu, liberał - działał w czasach, kiedy kapitalizm zaczynał odsłaniać swe słabości - "O wolności", "Utylitaryzm", "o rządzie reprezentatywnym", "System logiki", "Zasady ekonomii politycznej", "O równouprawnieniu kobiet" - liberalizm Milla nie był już optymistyczną, benthamowską wizją społeczeństwa i państwa – był natomiast sceptyczny i krytyczny - Mill dopuszczał niewielką interwencję państwa w sfery społeczno-ekonomiczne (odejście od „czystej” zasady państwa jako „stróża nocnego”) - reprezentował on kierunek demoliberalizmu Każdym człowiekiem targają dwa elementy – egoizm i altruizm Nie można sprowadzać wszystkich przyjemności i cierpień do jednego poziomu - wyższe – duchowe - niższe – cielesne Nowe ujęcie Szczęścia - ostateczny cel ludzkiego życia - dążymy do niego poprzez dokonywane wybory - cel ludzkości to dobro ogółu, zaś dobro ogółu to szczęście wszystkich - szczęście wszystkich można osiągnąć, gdy jednocześnie wystąpią - inicjatywa jednostek (społeczna, gospodarcza) - właściwy rząd (taki którego celem jest ochrona własności) Pluralizm jest koniecznością funkcjonowania państwa - Cel 1 – zapewnia warunki bezpieczeństwa - Cel 2 – zapewnia warunki korzystania z autonomii - demokratyczne, oparte na rządzie reprezentatywnym - zasada Suwerenności ludu - delegacja reprezentacji - ustrój przedstawicielski wyrazem dojrzałości społeczeństwa - dozwolone ingerencje państwa - państwo działa czynnie by skutecznie chronić wolność człowieka - np. wolność słowa, prawa polityczne kobiet Wady demokracji - wola większości - siła ruchów masowych - przeciwdziałanie, jeżeli mniejszość będzie miała reprezentację - „rządy miernoty” - bez uprawnień politycznych dla bezdomnych i analfabetów Autonomia – zdolność i możliwość samodzielnego myślenia i działania - wolność negatywna (wolność od nacisków) - konieczna by realizować cele życiowe - wymogiem jest stałe jej użytkowanie (aktywność) - człowiek autonomiczny cały czas się rozwija i dokonuje wyborów, nie jest bierny - jednostka jest dynamiczna, nigdy nie jest ostatecznie uformowana - nie wszyscy są autonomiczni – nie wszyscy korzystają Społeczeństwo - naczelnym zagrożeniem dla wolności jest społeczeństwo (tyrania większości - opinii publicznej) - ochrona wolność jednostki przy pomocy postanowień prawa - zadanie państwa - państwo może także ingerować w życie społeczne, ale tylko wtedy, gdy społeczeństwo może wyrządzić szkodę jednostce - teoretyk dojrzałego społeczeństwa liberalnego - opinia publiczna może skrzywdzić ludzi, a państwo nic na to nie poradzi - skuteczną obronę mogą podjąć ośrodki opiniotwórcze. Mogą próbować oświecić, wychować społeczeństwo w duchu tolerancji, poszanowania odrębności SKRYPT STAROSTY PRAWNE 107 DOKTRYNY POLITYCZNE I - ludzie, których większość nie akceptuje, postrzegać jako jednostki autonomiczne, mogące dokonywać samodzielnych, racjonalnych wyborów, mogą realizować je, biorąc za nie odpowiedzialność - gdy tacy ludzie będą pozostawieni sobie, będą szczęśliwi (wzrośnie poziom szczęścia w społeczeństwie, zwiększy się dobro ogółu) - takie społeczeństwo, które będzie w stanie tolerować takie jednostki, będzie mogło bez udziału rządu, przez dyskusję rozwiązać większość swoich problemów - rząd będzie musiał ingerować coraz rzadziej - w zacofanym społeczeństwie rolę do odegrania ma rząd, nawet despotyczny - podobnie, jak u większości liberałów, tak i u Milla punktem wyjścia był indywidualizm (postulował za ochroną interesów jednostek, która jest nadmiernie wchłaniana przez społeczeństwo) - w kwestii wolności powtarzał tezy swych poprzedników (jednakże czynił „wyłom” w „niewzruszonej” zasadzie leseferyzmu – mówił, że wolność sumienia i opinii w praktyce może prowadzić do naruszenia porządku publicznego, więc należy je w rozsądnych granicach ograniczać; mówił także, że człowiek wolny powinien świadomie ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym) - Mill miał świadomość podziałów współczesnego mu społeczeństwa kapitalistycznego („bogaci vs. biedni”) - państwo powinno, jego zdaniem, chronić interesy jednostek – ma działać tam, gdzie dzieje się „krzywda innych” (twierdził przy tym jednak, że nadmierna pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i większej populacji) - państwo, którego ambicją jest skutecznie chronić wolność, musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do swych obywateli - Mill występował w obronie interesów ekonomicznych i politycznych warstw posiadających - był szczerym demokratą (walczył o powszechne prawa wyborcze, zniesienia dyskryminacji kobiet) Utylitaryzm ma dla Milla charakter pośredni – realizacja zasady użyteczności jest możliwa tylko gdy zagwarantujemy ludziom wolność i autonomię – „Autonomia jest istotą społeczeństw” Herbert Spencer - koniec XIX w., publicysta, inżynier - próba zastosowania teorii rewolucji do życia społecznego - "Zasady socjologii", "Jednostka przeciwko państwu" Walka o byt - siłą napędową społeczeństwa jest walka o byt - w tej walce kształtuje się jednostka, doskonali się - walka o byt ma miejsce w każdym społeczeństwie - w społeczeństwach prymitywnych jest ona niezwykle brutalna, w cywilizowanych zaś inne środki walki o byt - zaspokajając swe potrzeby każdy stara się zdobyć władzę, powiększyć majątek - walka o byt ma charakter konkurencyjny - chcemy więcej od pozostałych - tylko ona zapewnia postęp materialny i moralna, bo im trudniejsza staje się walka o byt, tym większa jest motywacja jednostki do samodoskonalenia - ci, którzy okazali się silniejsi (fizycznie, intelektualnie) znajdują się na górze, mają dostęp do władze, największe bogactwa. - ci, którzy okazali się najsłabsi, znajdą się na dole hierarchii społecznej, mają bardzo mały dostęp do władzy, bogactwa. Podziału metodologiczny na społeczeństwa - wojskowe- wojskowa organizacja, pierwszoplanowa jest wojna - jej cele to obrona, agresja, władza jest wojskowa, społeczeństwo zmilitaryzowane - takie społeczeństwo tłamsi naturalną walkę o byt - przemysłowe - cele pokojowe - nie ma organizacji społecznej krępującej rozwój społeczny jednostki - nie ma powszechnie powielanych wzorów zachowania, jest wolność i autonomia. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 108 DOKTRYNY POLITYCZNE I Benjamin Constant - Szwajcar, XIX wiek, mieszkał we Francji - teoretyk-doktryner francuskiego okresu Restauracji - "O lojalności i rękojmi władzy publicznej", "O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością dzisiejszych", "Wykład polityki konstytucyjnej" - postanowienia Karty konstytucyjnej z 1814 roku były dla jego doktryny punktem wyjścia - odrzuca rozwiązania Rousseau - myśl starożytnych nie ma zastosowania do dzisiejszej - wolność dla starożytnych (bezpośredni udział w sprawowaniu władzy) - wolność DO - tak rozumiana wolność nie chroniła jednostki przed dyktatem ogółu- nic i nikt nie chronił jednostki przed wolą ogółu - współczesne rozumienie wolności - wolność OD dyktatu woli ogółu + wolność DO - wolność ta wynika z suwerenności jednostki - wolność do osobista, druku, poruszania się, zgromadzeń, działalności gospodarczej. - własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa - legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie - wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa, nie jest też jakimś abstrakcyjnym prawem natury; wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia (wolność to sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce – obywatelowi, chronione przez państwo) - popierał skrajny indywidualizm (jednostka jest wyższa od władzy państwowej, zwycięstwo indywiduum nad masami) - władza suwerenna należy do jednostki (nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele, ani król, ani państwo) – odrzucał zasadę suwerenności ludu - poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau - ustrój państwa, wg niego, miał się opierać na podziale władz, jego podział wskazywał znaczne odchylenia od monteskiuszowskiego. Constant mówił o sześciu władzach: - pojawienie się władzy królewskiej miało świadczyć o kompromisie z tradycją feudalną Prawo - na straży stoi ustawa (prawo stanowione) i niezawisłe sądy - bronią jednostki przed ingerencją z zewnątrz - jednostka cieszy się wolnościami tak długo, jak nie narusza panującego porządku prawnego - w ramach tego porządku nie można jednostki pozbawić wolności Państwo - suwerenność króla, parlamentu, ludu jest zawsze ograniczona - tam gdzie kończy się ta suwerenność (władza) zaczyna się wolność jednostki - gdy tej granicy nie ma, mamy do czynienia z tyranią Podział władzy - władza monarchy - król nie rządzi, a panuje, jest ostatecznym arbitrem w fundamentalnych sporach politycznych - władza wykonawcza rządu ustanawianego przez monarchę - wykonuje prawo stanowione przez parlament - władza reprezentacyjna stała (wyższa izba parlamentu) - dziedziczna szlachta i arystokracja. Sprawują funkcje dziedziczne, więc nie ulegają presji bieżących zdarzeń - ciągłość, stabilność, rozwaga, - władza reprezentacyjna opinii (niższa izba parlamentu) - ludzie wybierani okresowo i mają oddawać nastroje opinii publicznej - władza niezawisłych sądów - orzekają na podstawie ustawy - władza municypalna (samorządowa) - ma kanalizować inicjatywy obywatelskie, które miałyby być przeciwwagą dla państwowej biurokracji Dwie zasady 1. zasada odpowiedzialności rządu przed parlamentem - rząd funkcjonuje tak długo, jak cieszy się poparciem większości parlamentarnej 2. zasada praworządności - obywatel podlega tylko ustawie - władzy, organowi państwa, podlega tylko wtedy, gdy działanie ich jest zgodne z ustawą - wszystko, co nie jest zakazane przez ustawę, nie może być przedmiotem ingerencji organów władzy w życie obywateli SKRYPT STAROSTY PRAWNE 109 DOKTRYNY POLITYCZNE I Alexis de Tocqueville - francuski arystokrata, XIX w. - wysłano go do Ameryki, aby zbadał amerykańskie więziennictwo - "O demokracji w więziennictwie", "Dawny ustrój i rewolucja" - zajmował się zagadnieniem masowej demokracji - był empirykiem, pisał, jak państwo funkcjonuje naprawdę Analiza amerykańskiego społeczeństwo początku lat 30-tych XIX wieku - społeczeństwo amerykańskie i demokratyczne - w przyszłości będzie to model charakterystyczny również dla Europy (zafascynowany amerykańskimi instytucjami demokratycznymi). - demokracja to nie tylko procedury podejmowana decyzji zbiorowych, to nie tylko funkcjonowanie instytucji demokracji - to przede wszystkim ogromna siła kształtująca ideę, postawy, style życia całych społeczeństw - demokracja to siła niwelująca różnice między ludźmi, siła tworząca społeczeństwo ludzi równych i podobnych do siebie Społeczeństwo arystokratyczne - ton życiu publicznemu nadają arystokratyczne rody, przedstawiciele są przygotowani do życia w życiu publicznym (cnoty obywatelskie) - są odpowiedzialni za dobro publiczne, którego uzewnętrznieniem jest państwo - ich aktywność w życiu publicznym ma służyć dobru publicznemu - nie szukają w życiu sławy i bogactwa - obecność arystokratów powoduje, że wszyscy cieszą się wolnością - władza państwa ograniczana jest przez arystokratów. Społeczeństwo to wolność. Społeczeństwo demokratyczne - społeczeństwo, w którym istnieje równość, ale wolność cierpi - w demokracji każdy z nas oddaje się realizacji prywatnych interesów, powiększaniu dóbr materialnych - demokratyczne społeczeństwo to społeczeństwo jednostek odizolowanych - więzi społeczne są słabe - jeśli zajmujemy się interesami prywatnymi, nie interesem publicznym - w życiu politycznym i społecznym powstaje próżnia W polityce próżni być nie może, więc kwestie, którymi obywateli się nie interesują, są w naturalne sposób przejmowane przez państwo - państwo ma ogromną władzę - władza to rozrasta się, chce wpływać na coraz więcej obszarów naszego życia - ekspansja władzy powoduje, że obywatele państwa demokratycznego stają się coraz bardziej równi i podobni do siebie - są to procesy negatywne, przyszłość rodzaju ludzkiego ucieka w prywatność Można w demokratycznym społeczeństwie bronić wolności - tworząc instytucje "społeczeństwa obywatelskiego" - stowarzyszenia, korporacje, związki zawodowe, itp. - instytucje, które oferują aktywność polityczną dla jednostek - zaangażują się wtedy w życie społeczne, nauczą się brać odpowiedzialność za państwo - te instytucje społeczeństwa obywatelskiego będą pełniły rolę arystokratycznych rodów - im bardziej aktywne jest społeczeństwo, tym bardziej ograniczony zostanie zakres władzy, tym więcej wolności Emile Faguet - francuski publicysta, profesor Sorbony, autor dzieła pt. „Liberalizm”. - odrzucał teorię „przyrodzonych” praw jednostki - nie można zdefiniować pojęcia „prawa człowieka” - prawo jest wynikiem konwencji, umowy - prawa posiada tylko społeczeństwo, a jego obrońcą jest państwo („państwo to zło konieczne”, ma być „dobrym urzędnikiem”) - należy akceptować wolność myśli, prasy, słowa, stowarzyszeń, wyznania, nauczania - krytykował swych poprzedników za abstrakcjonizm SKRYPT STAROSTY PRAWNE 110 DOKTRYNY POLITYCZNE I Kierunki rozwoju - liberalizm w XIX wieku najsilniej oddziaływał na życie polityczne i ideowe w USA, Anglii i Francji - znajdował on także zwolenników w Europie Środkowej i Wschodniej (Niemcy, Rosja, Polska – Hotel Lambert) - liberalizm był dla mieszczaństwa doktryną trwałą i fundamentalną, choć na arenie politycznej niezrealizowaną w „czystej i nieskazitelnej” formie - w drugiej połowie XIX wieku zaczęło słabnąć intelektualne „zaplecze” liberalizmu (po śmierci Tocqueville’a i Milla zabrakło wybitnych filozofów tej doktryny), choć nie tracił wpływów - rozwijał się pomimo ostrych ataków i to ze wszystkich stron, wiązało się to prawdo podobnie z ogromnymi sukcesami jakie odnosił on na arenie ekonomicznej - okres sukcesów liberalizmu stał się również okresem jego zmierzchu – liberalizm końca XIX wieku odbiegał i to znacznie od jego „klasycznej” wersji z poprzedniej epoki - kultywował podstawowym ideałom, ale był już jednak bardziej demokratyczny niż poprzednio, a zatem i bardziej skłonny do odgraniczania tradycyjnej formuły leseferyzmu - liberalizm tego okresu odchodził od twardej zasady państwa jako „stróża nocnego”; nie był już optymistycznym wyznaniem wiary w doskonałość struktur teraźniejszości i przyszłości - doktryna ta odegra ogromną rolę w XX wieku Idea przewodnia to wolność. Jednostka jest autonomiczna, społeczeństwo to suma jednostek. Władza jest reprezentacyjna, państwo jest pluralistyczne, stoi na straży autonomii jednostki. Prawo jest pozytywne, pochodzi o Suwerena – społeczeństwa. Własność to instrument prawa pozytywnego. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 111 DOKTRYNY POLITYCZNE I §2. WSPÓŁCZESNY LIBERALIZM Demokracja w okresie międzywojennym - w początkach wieku XX doktryna liberalna była postrzegana już nie tylko jako przewodnia idea kapitalizmu, stała się również promotorem demokracji politycznej - liberałowie zaczęli angażować się w walkę o równość praw wyborczych, emancypacji kobiet, o utrzymanie pokoju - po I wojnie światowej zaczęto wprowadzać w wielu krajach ideę ustroju liberalno-demokratycznego, jednakże z coraz częściej z krytyką zaczęli występować jego przeciwnicy - na rzecz demokracji najczęściej występowali zwolennicy pozytywizmu prawniczego (optowali za pluralizmem politycznym, równością praw, kompromisem) Max Weber - niemiecki uczony, współtwórca konstytucji weimarskiej, znany socjolog i działacz polityczny - nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy - jedynie partie posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie społeczne, natomiast politycy parlament traktują jako miejsce gry politycznej - miejsce realizacji własnych partykularnych interesów - nawoływał polityków do poczucia odpowiedzialności i kierowania się etyką. Neoliberalizm - stanowił on reakcję na interwencjonizm państwowy w gospodarce - zwolennicy wolnego rynku w USA (prezydenci Warren G. Harding, Herbert Hoover) - państwo zabija inicjatywę jednostki i zagraża wolnościom i swobodom - krytyka tych doktryn i ideologii które ograniczały wolność jednostki w jakiejkolwiek mierze - odrzucenie programu pomocy społecznej (pomoc zabija inicjatywę jednostki i musi prowadzić do zagrożenia wolności i swobód) - obrona tradycyjnych wartości klasycznego liberalizmu Colloque Lippmann – 1938, dyskusja w Paryżu nad książką Waltera Lippmanna „Dobre społeczeństwo”, w której brali udział najwybitniejsi luminarze liberalizmu (przez przeciwników nazywany był liberalizmem konserwatywnym), m. in. F.A. von Hayek - największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy - triumf kolektywizmu nad indywidualizmem - należy bronić wolności jednostki (reakcja na lekceważenie wolności w doktrynie faszyzmu, nazizmu i komunizmu) - krytyka liberalizmu socjalnego, - prawa ekonomiczne są niezmienne i działają jak prawa przyrody, dlatego jest nonsensem korygowanie ich w jakimkolwiek stopniu - społeczeństwo jest dobre, gdy jest wolne - każdy człowiek ma prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los - „mrówki żyją życiem kolektywnym, człowiek żyje indywidualnym” - Walter Lippman - postulowali ożywienie i przypomnienie filozofii liberalnej - ich niepokój wzbudzały te doktryny i ideologie, które w swych programach lekceważyły dobro jednostki na rzecz „abstrakcyjnego” ogółu – narodu, rasy, państwa - kwestionowali ideę liberalizmu socjalnego, zwłaszcza w tym punkcie, gdzie głosiła ona możliwość wpływu na organizowanie przez ludzi harmonijnego i racjonalnego społeczeństwa - liberalne prawa ekonomiczne traktowali jako prawa przyrody, tak więc, wg nich, nonsensem byłoby zmienianie tychże praw („nie można zmieniać tego co jest zgodne z naturą”) - uważali, że społeczeństwo rozwija się najlepiej, gdy jest wolne, przeciwstawiali się tzw. „planowaniu życia społecznego” - Lippmann protestował przeciw tezie, że demokracja mogłaby mieć wpływ na zakres wolności – nie może być tak by wolność jednostki zależała od woli większości, są bowiem prawa, które obowiązują z samej natury człowieka (np. prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los) Po IIWŚ hasła neoliberałów nie znajdowały poparcia - rozwijała się bowiem doktryna socjalnego państwa prawnego, przeciwko liberalizmowi występowała także katolicka doktryna społeczna Socjalne państwo prawne było formą pośrednią pomiędzy państwem dobrobytu a formułą klasycznego liberalizmu SKRYPT STAROSTY PRAWNE 112 DOKTRYNY POLITYCZNE I Teoria państwa prawa Państwo liberalno- demokratyczne – podstawowe zasady - pewność prawa - bezpieczeństwo prawne - zakaz działania prawa wstecz - zasada równości prawa - zasada kontroli konstytucyjności ustaw Socjalne państwo prawne - po zakończeniu wojny, rządy wielu państw, wolały propagować ideę interwencjonizmu państwowego – przejawiało się to m.in. w doktrynach zachodnich socjaldemokratów, „socjalnych” liberałów i komunistów - państwem, które po wojnie starało się ograniczyć interwencjonizm, była RFN – twórcy jej konstytucji określili, że będzie to „socjalne państwo prawne”. - obowiązkiem państwa było zapewnienie jednostce wolności (szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich, m.in.: wolność osobista, wolność przekonań, wyznania, słowa i prasy, wolność zrzeszania się, wolność inicjatywy gospodarczej) - niemieccy chadecy, mając świadomość, że konstytucja nic nie wspomina o zabezpieczeniach socjalnych, rozwijali pojęcie państwa socjalnego w duchu nauki Kościoła (własność prywatna to rzecz święta) - interwencjonizm państwa powinien mieć miejsce wtedy, gdy koncentracja własności zagraża wolności: państwo powinno stworzyć takie ramy prawne dla działalności jednostek, aby zlikwidować brak równowagi i ograniczyć władzę ekonomiczną, pochodzącą z akumulacji kapitału i środków produkcji w jednym ręku (krótko mówiąc ma państwo ma strzec przed praktykami monopolistycznymi) - wielu teoretyków uważało, że termin „socjalne” pozostaje w sprzeczności z terminem „prawne” – państwo prawne musi bowiem traktować obywateli na równi wobec prawa, natomiast państwo socjalne traktować ludzi nierówno, dając przywileje biednym (gorącym zwolennikiem takiej teorii był Hans Hubert, który twierdził, że ludzie, którzy nie są skłonni wziąć odpowiedzialności za swój los, w rzeczywistości nie są ludźmi wolnymi) - państwo socjalne było rozwiązaniem pośrednim między formułą państwa dobrobytu, a formułą klasycznego liberalizmu. Duży nacisk kładziono na przymiotnik „prawny” państwa, chodziło głównie o zapewnienie zasady pewności prawa, bezpieczeństwa prawnego, zasady „lex retro non agit” i zasady równości prawa i jego zgodności z konstytucją. Friedrich August von Hayek - XX w., profesor ekonomii laureat Nagrody Nobla w 1931 (razem z Gunnarem Myrdalem, twórcą teorii państwa dobrobytu kompromis) za dzieło "Czysta teoria kapitału" - "Droga do niewolnictwa", "Konstytucja wolności", "Prawo, ustawodawstwo i wolność" - odrzucał przedimek "neo" dla swojego liberalizmu, mówiąc że jest to ten sam liberalizm "Błąd myślenia kartezjańskiego" - wiara w rozum ludzki i racjonalizm - można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne - wnioski - postęp dokonuje się przez przypadkowe działania ludzkie - podstawową wartością jest wolność Sprawiedliwość społeczna i wolność ekonomiczna - idea sprawiedliwości społecznej jest nonsensem, sprawiedliwy może być jedynie pojedynczy człowiek, ale nie rynek - nie ma sprawiedliwej płacy - co najwyżej płaca informuje o tym, co należy zrobić, żeby zarobić więcej - nie ma wolności politycznej bez wolnego rynku – zniesienie interwencjonizmu państwowego - sprzeciw wobec wszelkich form pomocy państwa, subwencjom - wolny rynek w zakresie usług medycznych SKRYPT STAROSTY PRAWNE 113 DOKTRYNY POLITYCZNE I Prawo - funkcją państwa jest tworzenie norm prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie: - wolność - własność - zasada podziału władzy - zasad rządów prawa (rule of law) - prawo ma być formą, przez którą państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń Liberalizm tym różni się od konserwatyzmu, że chociaż liberał wie, że pewne wartości są lepsze od innych, nie jest w stanie i nie chce narzucić innym swojej wartości i swych celów. Żadna demokracja nie może odebrać jednostce prawa do wolności. Dla liberała ani moralne, ani religijne ideały nie są przedmiotem przymusu, a podstawową zasadą jest pluralizm. Największe niebezpieczeństwo leży w idei sprawiedliwości społecznej, bo doprowadzi do zniewolenia jednostki ("Droga do niewolnictwa"). Projekt rządów gerontokracji - ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności. Konserwatyści - postęp nie istnieje Hayek - wolność prowadzi do postępu Milton Friedman - laureat nagrody Nobla za pracę "Kapitalizm i wolność" - najbardziej bezkompromisowy rzecznik liberalizmu ekonomicznego Istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich - totalitarna kontrola, - wolny rynek, którego bronił jako metody organizowania życia społecznego, nie tylko gospodarczego - zasada swobody umów, jeśli transakcja jest obustronnie dowolna i obie strony są odpowiednio poinformowane - wielkie kryzysy to nie efekt praw rynku, ale błędów politycznych tych, którzy wtrącają się w te prawa - płace minimalne prowadzą do bezrobocia, państwowe budownictwo powoduje podrożenie mieszkań - przeciwny kontrolowaniu wykonywania wolnych zawodów - izby lekarskie jedynie ograniczają konkurencję - monopol państwa w dziedzinie poczty prowadzi do pogorszenia jakości usług i rozwoju biurokracji - krytykował państwowe szkolnictwo i system ubezpieczeń społecznych - każdy ma prawo wyboru czy chce uczęszczać do szkoły czy nie - niesprawiedliwy jest podatek progresywny - kontrola cen złota czy kontrola eksportu ograniczają wolny handel międzynarodowy - bez wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani indywidualnej - rząd ma jedynie określać reguły gry, a nie prowadzić ją samemu - nieograniczoną demokracja - gdyby wszystko pozostawić większości, zagrażałoby to wolności Zagrożenia wolności: - zewnętrzne- komunizm z Kremla - wewnętrzne- pochodzące od ludzi o dobrych intencjach i dobrej woli, którzy chcą reformować Nie ma żadnej różnicy pomiędzy państwem totalitarnym a państwem socjalnym (albo jest wolny rynek albo go nie ma). Poglądy Friedmana znalazły zastosowanie praktyczne w programach Margareth Thatcher i Ronalda Reagana. - Reaganomics - wprowadził ożywienie gospodarcze, ograniczył bezrobocie, obniżył podatki - Thatcheryzm - zmniejszenie wydatków socjalnych państwa, biurokracja rujnuje państwo, prywatyzacja państwowych przedsiębiorstw, zamknięcie nierentownych państwowych kopalń, gazowni, stoczni SKRYPT STAROSTY PRAWNE 114 DOKTRYNY POLITYCZNE I §3. JOHN RAWLS - przedstawiciel kontraktualizmu - teorii umowy społecznej (Locke, Rousseau, Hobbes) - próbuje odpowiedzieć na pytanie jakie reguły funkcjonowania społeczeństwa byłyby zaaprobowane i uznane za sprawiedliwe przez racjonalnie myślących ludzi - "Justice as Fairnesss", "Teoria sprawiedliwości" -skupia się na uzasadnieniu demokracji liberalnej której zasady są gwarantowane konstytucyjnie - próbuje połączyć dwie cechy - wolność i równość - wyznaje współczesną koncepcję umowy społecznej Umowa społeczna Rozwój koncepcji umowy społecznej jest wyrazem dwóch tendencji - odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne, a przede wszystkim przez rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny, - demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego Umowa nie dotyczy przekazania władzy, ale przyjmowanej reguły sprawiedliwości, według której będzie toczył w społeczeństwie gra polityczna. Moralność i polityka nie idą w parze, politolog i filozof to dwie różne profesje. Teorie umowy mają duże znaczenie dla współczesnego kształtu teorii prawa. Stan natury to dla niego stan niewiedzy - skupia się na teorii sprawiedliwości - podstawa relacji między ludźmi Pojęcie zasłony niewiedzy dzieli się na 4 płaszczyzny 1. jednostki nie znają szczegółów odnośnie miejsca w społeczeństwie jakie przyjdzie im tworzyć - jednostki nie znają swojej pozycji społecznej, klasowej 2. jednostki nie znają własnych predyspozycji, nie wiedzą jakimi szczególnymi umiejętnościami obdarzył je los, przez co nie dostrzegamy różnic pomiędzy ludźmi. Jednostki nie znają też swoich wzajemnych ułomności. 3. jednostki nie posiadają określonej z góry wizji dobrego życia, z góry założonych celów jakie chciałyby realizować 4. jednostki nie znają szczegółów dotyczących własnego społeczeństwa - nie znają reżimu politycznego, ustroju gospodarczego czy nawet poziomu kulturowego - ludzie posiadają jedynie pewną ogólną wiedzę dotyczącą ludzkich społeczności a więc zdają sobie sprawę z pewnych powszechnych faktów - człowiek jest z natury istotą rozumną, jest racjonalny - dokonujemy wyboru teorii sprawiedliwości posługując się jedynie logiczną kalkulacją, a nie emocjami czy estetyką - nieobecność zawiści, czy dokonywania wyborów w sposób klasowy Teoria maximum-minimum - jednostka racjonalna dąży do maksymalizacji wolności, uprawnień, jednocześnie minimalizując ograniczenia i obowiązki. najbardziej racjonalnym jest wybór społeczeństwa równych ludzi - cała sytuacja człowieka odgrywa się w sprawiedliwym otoczeniu, wszystkie dobra są w ilościach umiarkowanych - społeczeństwo sprawiedliwe - chcące przestrzegać zasady sprawiedliwości - jeżeli zestawimy niewiedzę z racjonalnością to możemy stwierdzić że każdy człowiek postąpi w sposób identyczny Państwo powstaje w wyniku 4-etapowego procesu którego wspólną cechą jest metaforyczne zanikanie osłony niewiedzy 1. ludzie dokonują wyboru zasady sprawiedliwości, oczywiście wybierając model Rawlsa 2. jednostki zawiązują konwencję konstytucyjną - tworzą konstytucję, naczelny akt normatywny, szkielet państwowości 3. jednostki zdają sobie sprawę iż państwo które ma realizować zasadę sprawiedliwości - państwo opiekuńcze 4. zasłona niewiedzy znika i jednostki w pełni świadome potrafią stosować zasady sprawiedliwości w życiu publicznym SKRYPT STAROSTY PRAWNE 115 DOKTRYNY POLITYCZNE I Teoria sprawiedliwości - ma być teorią uniwersalną, odniósł ją jednak do funkcjonowania wyłącznie państwa - intelektualne uzasadnienie liberalnej demokracji, renesans koncepcji umowy społecznej - równość jako element umowy - współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości - założenie wyjściowe- równość i wolność uczestników procedury ustalania tej zasady - umowa zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” - nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności - wówczas strony stosowałaby zasadę minimum - maximum - maksymalnych korzyści i minimalnych strat - rozum nakazywał im przyjąć zasadę maksymalnej wolności - wolność to pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej (tradycyjny liberalizm) - wolność musi być równa Nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno - z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń, - związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans. Nierówności społeczne mają służyć najmniej uprzywilejowanym. - Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności) - nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były - z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń - związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans - potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych Sprawiedliwość oznacza bezstronność - zasada sprawiedliwości jest narzędziem, środkiem porządkującym stosunki społeczne - każdy człowiek chce zagwarantować sobie dostęp do tzw. dóbr pierwotnych, których to obecność warunkuje możliwość realizacji odmiennych celów każdego człowieka Dobra pierwotne - prawa i uprawnienia - wolność i możliwości - dochód i bogactwo - szacunek do samego siebie Jeżeli każdemu zagwarantujemy dostęp do dóbr pierwotnych to każdy z nas będzie w stanie zrealizować swoje życie - założenia identyczne ze współczesną wiedzą psychologiczną. Zasada sprawiedliwości - każdy człowiek winien mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych i podstawowych wolności dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich. Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk w warunkach autentycznej równości szans 1. sprawiedliwość rozdzielcza - jak najwięcej możliwej wolności dla każdego człowieka 2. sprawiedliwość wyrównawcza (Arystoteles) – różnice między ludźmi - część z nich jest upośledzonych (np. społecznie, ekonomicznie), dlatego państwo musi zapewnić każdemu równe możliwości - główna różnica między socjalizmem a liberalizmem, socjalizm mówi o równości materialnej, liberalizm o równości możliwości Istnieje priorytet sprawiedliwości nad efektywnością i dobrobytem. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 116 DOKTRYNY POLITYCZNE I Państwo Państwo powstałe w wyniku tego procesu to stowarzyszenie wolnych obywateli - ingeruje ono w wolny rynek korygując jego siłę żeby zapewnić równość możliwości - zabiera uprzywilejowanym by pomóc pośledzonym - jest niezależnym podmiotem prowadzącym własną gospodarkę, ingeruje w regulacje dotyczące zrzeszeń czy przedsiębiorstw prywatnych - walka z monopolistami - posiada rozbudowaną działalność socjalną, posługuje się całym arsenałem zasiłków, zapomóg itp. - posiada także odpowiednie instytucje - działy - alokacyjny - dążący do zapewnienia konkurencyjnego systemu cen - stabilizacyjny - dążący do pełni zatrudnienia - transferu - zapewniający minimum socjalne - dystrybucji - dążący do realizacji równości szans Zdaniem Rawlsa jego zasady można wprowadzać tak w liberalizmie jak i socjalizmie czy kapitalizmie. Podstawową zasługą Rawlsa jest przyjęcie reguł sprawiedliwości. Obiektywnie teoria Rawlsa wspiera i uzasadnia demokratyczne procedury podejmowania decyzji, osłabia wszelkie teorie autokracji i technokracji, a także ideę nieograniczonej konkurencji jako zasadę funkcjonowania społeczeństwa. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 117 DOKTRYNY POLITYCZNE I §4. ROBERT NOZICK - poprzedni dwaj liberałowie byli typowymi ekonomistami - patrzyli na liberalizm z punktu widzenia gospodarki - Nozick przeniósł te rozważania na grunt teorii państwa - profesor uniwersytetu Columbia, "Anarchy, State and Utopia" - polemika z ideami sprawiedliwości społecznej Rawlsa - przedstawiciel libertarianizmu, uważanego za najbardziej radykalną formę liberalizmu - dzielimy go na - minarchizm - państwo to państwo minimum - anarchokapitalizm - państwo w ogóle nie jest potrzebne każdy człowiek ma nienaruszalne prawo do życia, wolności oraz własności - dla Locke’a uprawnienia naturalne wynikają z woli Boga - Nozick - uprawnienia są nienaruszalne ponieważ jesteśmy istotami ludzkimi i z naszej natury wynika że nie możemy zostać uprzedmiotowieni - człowiek nie może być środkiem do realizacji jakichkolwiek nawet szczytnych celów innych ludzi - uprawnienia naturalne mają charakter negatywny, niczego nie nakazują a same nie mogą być naruszalne - uprawnienia naturalne nie kolidują ze sobą między ludźmi Powstanie państwa minimalnego - rozważa, jak doszło do powstania państwa - punktem wyjścia są założenia zbliżone do założeń Locke'a - jednostki mają prawo - państwo powstało, bo niedogodna była ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki - powstanie państwa było powstaniem swego rodzaju agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych - jedna z agencji zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem-minimum - monopol agencji powstał dlatego, iż oferowała najmniejsze koszty usług, a zatem chroniła i gwarantowała prawa jednostek - tylko państwo-minimum da się uzasadnić umową społeczną - państwo-minimum różni się od anarchii, bo jedynym jego zadaniem jest ochrona praw - jest zarazem jedynym państwem które da się usprawiedliwić - ultraindywidualizm Państwo minimalne - powstaje i funkcjonuje nie naruszając przy tym niczyich uprawnień naturalnych Swoista umową społeczna - przedstawia ewolucyjny, 4 etapowy proces powstawania państwa - państwo nie powstaje docelowo, jest konsekwencją podjętych przez jednostkę decyzji 1. odpowiednik stanu natury Locke’a - pojawia się podział pracy - najważniejszy zawód to zawód ochroniarza - każdy może z nią podpisać umowę - treść jest taka sama jak 2 etap umowy społecznej u Locke’a 2. na rynku pracy istnieje już mnogość agencji ochroniarskich - rosnąca konkurencja wolnorynkowa jest zdrowa 3. na rynku pozostaje 1 agencja, pozostałe nie wytrzymały konkurencji albo połączyły się z tą jedną 4. ostatnia jednostka podpisuje umowę z agencją ochrony - powstaje państwo minimalne - dysponuje ono jedynie monopolem na terytorium i na stosowanie przemocy Sprawiedliwość Koncepcja sprawiedliwości - zasada sprawiedliwych udziałów (teoria legalistyczna) - składa się ona z 3 zasad, które razem uzasadniają jedyne możliwe formuły zdobywania własności prywatnej 1. Zasada sprawiedliwego nabycia pierwotnego udziału - Nozick dokonuje rewizji Lockeańskiej koncepcji - człowiek może zostać właścicielem rzeczy którą wydobędzie ze stanu natury pod warunkiem że dokona tego samodzielnie pod wpływem własnych racji i zadośćuczyni reszcie społeczeństwa brak możliwości wydobycia tego dobra - libertarianizm stawia na aktywne jednostki, samodzielnie podejmujące działanie 2.Zasada sprawiedliwego przepływu udziału 3. Zasada sprawiedliwości - niesprawiedliwe udziały muszą zostać naprawione Dystrybucja jest sprawiedliwa jeżeli każdy jest uprawniony do posiadania udziałów jakie otrzymał w jej wyniku. Niesprawiedliwym jest zarabianie dużych sum przez jedną osobę, należy wówczas obciążyć ją możliwie świadczeniami społecznymi. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 118 DOKTRYNY POLITYCZNE I Utopia ustrój funkcjonujący w sposób doskonały, nie mogący się zdegenerować - zdaniem Nozicka istnienie utopii wynika z rzekomego przeświadczenia jakiegoś myśliciela iż odkrył on jedyną obiektywną prawdę dotyczącą natury ludzkiej i w oparciu o nią przedstawił wizję państwa doskonałego - Nozik przedstawia alternatywę – utopia utopii (pluralizm utopii) - jednostki dysponują możliwością dobrowolnego zrzeszania się w celu realizacji własnej wizji dobrego życia ale gdzie nikt nie może narzucić pozostałym ludziom własnej wizji utopii SKRYPT STAROSTY PRAWNE 119 DOKTRYNY POLITYCZNE I CZĘŚĆ IX – KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA §1. LEON XIII W I połowie XIX w. chrześcijaństwo nie było jednolite - wiele doktryn pozostawało w opozycji wobec Kościoła katolickiego - współpraca katolików z burżuazyjnymi liberałami (Belgia) - zręby socjalizmu chrześcijańskiego (ks. H. F. R. Lamennais) - Lammenais uważał, że katolicyzm powinien zerwać z monarchami i stanąć po stronie uciskanego ludu - tylko wyjście na przeciw społecznym oczekiwaniom pozwoli przywrócić poparcie sprzed 1789 r. - katolicyzm utożsamiono z reguły z monarchią i chęcią zachowania dotychczasowego ancient regime, zwłaszcza koncepcji boskiego pochodzenia władzy - konserwatywny Kościół katolicki nie był w stanie od razu przystosować się do nowych warunków - występował przeciw Rewolucji Francuskiej, ruchom liberalnym jak i powstaniom narodowym - broniąc zasady legitymizmu będącego ostoją ancient regime - papież Grzegorz XVI zakazał nawet wprowadzania na terytorium państwa kościelnego kolei żelaznej i oświetlenia gazowego. - broniono też zasady nieomylności papieża w sprawach wiary i kościoła na soborze w 1870 r. - 1864 r. - encyklika Quanta Cura - odrzucono zasadę wolności sumienia oraz zasadę rozdziału kościoła od państwa - broniono tradycyjnych ideałów scholastyki przed nowożytną myślą racjonalistyczną, intelektualnym i społeczno-politycznym liberalizmem, koncepcją wolności badań naukowych - zagroziłoby dogmatowi o istnieniu Boga Papiestwo musiało ze zwykłego zdrowego rozsądku zrezygnować z antykapitalistycznych i antyburżuazyjnych demonstracji - burżuazja, przerażona rewolucyjnymi ideami mas, sama zaczęła szukać sprzymierzeńca, jakim mógł być Kościół Leon XIII Leon XIII (pontyfikat 1878 - 1903) - papież, dzięki któremu Kościół zaaprobował kapitalizm - wprowadził on politykę aggiornamento (uwspółcześniania) - stanął po stronie ustroju kapitalistycznego (widział większe zagrożenie w ruchach robotniczych) - przeciwny jakimkolwiek radykalizmom (radykalna zmiana stosunków społecznych jest niezgodna z wolą bożą i naturą) Doktryna neotomizmu - zaadoptowanie średniowiecznej doktryny sw. Tomasza z Akwinu do wymogów współczesności - Tomasz z kolei zaadoptował doktrynę Arystotelesa - ergo: doktryna Arystotelesa podstawą otwierania Kościoła na świat - stara funkcja tomizmu - poddanie wszystkich czynności i dążeń ludzkich nauczaniu kościoła pozostała aktualna 1891 - Encyklika „Rerum novarum” („Rzeczy nowe”) - założenie, że pobyt na ziemi jest incydentalny wobec wieczności, ale jest niezwykle ważny – musimy zasłużyć na zbawienie wieczne - kwestie społeczne – cnoty Uległości, Pokory (chrześcijańskiej), Opieki wobec innych (słabszych) - Leon XIII zakłada, ze z natury nie jesteśmy sobie równi - poza fundamentalną kwestia równości w statusie moralnym – wszyscy jesteśmy dziećmi bożymi - różne zdolności fizyczne i intelektualne, pracowitość, przedsiębiorczość - dlatego stosunki społeczne charakteryzuje hierarchia społeczna - miejsce w hierarchii zależy od cech osobowych - potwierdzenie w społecznym podziale pracy - tam nasze zdolności się uwalniają i znajdują potwierdzenie - nie wszyscy dysponujemy taka sama władzą, prawami i obowiązkami (oczywiście w wymiarze społecznym, a nie politycznym) - nie wszyscy nie zasługujemy na równy szacunek - wszyscy należymy do rodziny ludzkiej – wszyscy znajdujemy swoje miejsce w tej naturalnej wspólnocie - wszyscy zasługujemy na szacunek (choć każdy na inny) - nie może być wśród nas ludzi zbędnych – wszyscy są rodzinie potrzebni SKRYPT STAROSTY PRAWNE 120 DOKTRYNY POLITYCZNE I Idea solidarności (solidaryzmu społecznego) - ludzie żyją razem i musza wzajemnie się wspierać - w naturalnym porządku ważną rolę odgrywa własność – - kategoria prawa natury, odpowiada też ludzkiej naturze - jednocześnie porządkuje stosunki społeczne, jest podstawa ładu społecznego - przygotowanie kościoła do ideowej walki z nurtem socjalizmu - socjaliści zakładają, ze społeczeństwo jest podzielone klasy - większa waga wartości kolektywistycznych, kres własności prywatnej, zmiana stosunków społecznych na drodze rewolucji - „jeśli pozbawimy robotnika własności, to nie tylko pozbawimy go czegoś co jest zgodne z jego natura ale odbierzemy mu motywacje do poprawy swego losu i jego rodziny – pozbawienie także kryterium dla jego pracowitości” - rewolucja wprowadza jedynie chaos, niedostatek i nędzę - Bernstein i rewizjonizm to dopiero 1900 r. – na razie króluje nurt rewolucyjny - naturalny charakter własności prywatnej - własność podniesiono została do rangi zasady fundamentalnej, świętej i nienaruszalnej - po raz pierwszy Kościół uznał własność prywatną za prawo natury, a nie tylko wniosek wysnuty z tego prawa - uznanie nierówności społecznej i hierarchii za zgodne z naturą - podział społeczny pracy utożsamiano z podziałem klasowym - marność życia ziemskiego, prymat celów nadprzyrodzonych, konieczność cierpień - celem życia doczesnego jest jak najlepsze przygotowanie się do korzystania z dóbr pozaziemskich - aby nie dopuścić do rewolucji, pracodawcy będą opiekowali się swoimi pracownikami, a pracownicy będą im posłuszni - państwo powinno tworzyć mechanizmy pozwalające robotnikom nabywać akcje przedsiębiorstw w którym pracują (Lasalle) - napięcie miedzy kapitałem a praca ulega złagodzeniu (robotnik współwłaścicielem) - upowszechnienie prawa własności, zapobieżenie koncentracji kapitału na zasadzie dobrowolności - założenia ustrojowe – współpraca partii politycznych, organizacji społecznych i związków zawodowych kierujących się katolicką nauką społeczną – program chrześcijańskiej demokracji - kwestia społeczna będzie możliwa do rozwiązania tylko w drodze wyrównania nierówności majątkowych - program uwłaszczenia proletariatu - upowszechniania własności w masach, ograniczenie wyzysku, zlikwidowanie bezrobocia, poprawa warunków pracy, wprowadzenie ustawodawstwa chroniącego sprawiedliwość w przedsiębiorstwie, popieranie rozwoju chrześcijańskich związków zawodowych - ideałem społeczeństwa miało być społeczeństwo drobnych właścicieli Chrześcijańska demokracja - chrześcijańska demokracja ma stanowi przeciwieństwo i zaporę dla socjalnej demokracji - winna ona oprzeć się na zasadach ustanowionych przez wiarę boską, mając na względzie pożytek słabych, by doskonalić dusze, do rzeczy wiecznych stworzone - najważniejszą wartością miała być sprawiedliwość, własność miała być nietykalna, nierówność jest koniecznym elementem państw, forma urządzenia społeczeństwa taka, jaką dał Bóg - demokracja chrześcijańska to dobroczynna akcja chrześcijańska dla ludu - początkowo papieże zabraniali katolikom udziału w partiach politycznych, później złagodzili stanowisko Nowe wzywania – demokratyzacja procesów politycznych i laicyzacja życia społecznego - w krajach tradycyjnie katolickich (Francja, Hiszpania Meksyk) dochodzi do radykalnego rozdziału kościoła i państwa - ustawodawstwo francuskie, republika hiszpańska, meksykanka rewolucja społeczna - do głosu dochodzą siły polityczne ideowo nawiązujące do dorobku Oświecenia, przeważnie nieżyczliwego kościołowi - liberałowie i socjaliści - laicyzacja kultury i edukacji – teoria Darwina (kwestionująca podstawowe prawdy wiary) SKRYPT STAROSTY PRAWNE 121 DOKTRYNY POLITYCZNE I Państwo - ważna rola państwa – ma stać na straży własności prywatnej która jest prawem naturalnym ale nie ma charakteru absolutnego – może być ograniczone jest takie ograniczenie służy dobru wspólnemu - państwo nie może być tylko stróżem nocnym – ma także wtedy gdy konieczne ingerować w życie społeczne i gospodarcze, - samo może sięgać do działalności charytatywnej, ale najważniejsze to wprowadzanie regulacji prawnych chroniących najsłabszych społecznie i socjalnie – dzieci i kobiety na rynku pracy - państwo musi zadbać o ustawodawstwo socjalne, gwarantujące wypoczynek pracownikom, określony czas pracy i zasiłki chorobowe - państwo zapewnia odpowiednia progresje podatkowa – biedniejsi mniej, bogatsi więcej - państwo powinno być silne i prężne, tylko takie bowiem może nieść wydatniejszą pomoc Kościołowi - władza pochodzi od Boga i jest uczestniczeniem w jego najwyższej władzy monarszej - teza tomistyczna - dla wzmocnienie autorytetu państwa chrześcijańskiej demokracji Zadania państwa - strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno- gospodarczego, kapitału i pracy, - solidarne interesy podstawowych klas obywateli, - można ograniczyć prawo swobody właściciela w przypadkach koniecznych - kiedy domaga się tego interes całego społeczeństwa albo jego części składowej - byleby ingerencja nie prowadziła do naruszenia istoty własności - zadania filantropijne Benedykt XV wyraził także kompromisowe stanowisko w sprawach dogmatów, przyjmując, że jak długo nie zapadło rozstrzygnięcie jakiejś kwestii przez papieża, dyskusje może być prowadzona, a poszukiwanie prawdy dozwolone. SKRYPT STAROSTY PRAWNE 122 DOKTRYNY POLITYCZNE I §2. KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA W I POŁ. XX WIEKU Społeczna koncepcja „uwspółcześnienia” Kościoła, zapoczątkowana przez Leona XIII, została podjęta z całą konsekwencją dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku Najistotniejsze problemy Kościoła w I połowie XX wieku - gwałtowna laicyzacja życia politycznego, połączona z upowszechnieniem się republikańskich i demokratycznych form państwa (np. koncepcje rozdziału kościoła od państwa) - ostra walka z religią władz radzieckich w ZSRR - w samym Kościele rozwinął się ruch modernistyczny, który podważał niezmienność dogmatów - moderniści kwestionowali monopol Kościoła na interpretację wiary - zakwestionowano tradycyjną, hierarchiczną strukturę Kościoła Krytyka systemów totalitarnych – komunistyczny, faszystowski, nazistowski (i liberalizmu też, a co – Starosta) - komunizm – zredukowanie człowieka do wymiaru materialistycznego, podział społeczeństwa na klasy - zaprzeczenie idei solidaryzmu społecznego - gloryfikacja rewolucji, oficjalna ateizacja państwa - faszyzm i nazizm – Układy Laterańskie (powstaje państwo watykańskie) - teoria rasowa (podział na rasy) - kult wodza państwa i narodu, koncepcja boga narodowego - socjaldarwinizm społeczny (kult silniejszego) - Pius XII nie wydał żadnej encykliki na temat Holocaustu - klasyczny liberalizm - wolność ekonomiczna - Kościół wskazuje, ze regulacje rynkowe nie mogą zapewnić sprawiedliwości społecznej - idea sprawiedliwej płacy (nie zapłaty!) - liberałowie za sprawiedliwa uważają taka, jak ja wycenia rynek 1931 r. - Encyklika „Quadragesimo Anno” - jedna z najważniejszych encyklik okresu międzywojennego wydana przez Piusa XI - papież potwierdził w niej, że rozważając ustrój sprawiedliwości społecznej należy wyrzekać się zarówno indywidualizmu, jak i kolektywizmu - krytykował zarówno elementy kapitalizmu, np. wyzysk, jak i socjalizmu, np. koncepcje własności społecznej - formułował zasadę subsydiarnej roli państwa w sferę ekonomiki - Pius XI opowiadał się za korporacjami, stanami zawodowymi, jako formami organizacji społeczeństwa - aprobował stosunki kapitalistyczne, jednak praca powinna być słuszna, nie mogła rujnować przedsiębiorstwa ani zwiększać bezrobocia - państwo miało obowiązek organizowania sprawiedliwego porządku społecznego, miało jednak pełnić rolę subsydiarną - naturalnymi formami organizacji społeczeństwa są korporacje - stany zawodowe łączące ludzi nie na zasadach klasowych, ale przez fakt, że wykonują wspólnie pewne usługi czy wytwarzają pewne dobra - w drodze dobrowolnego akcesu obu stron - inaczej niż w praktyce gospodarczej faszyzmu i nazizmu – korporacjonizm zakłada 3 strony – pracowników, pracodawców i państwa kontrolującego - stanowczo sprzeciwiał się wszelkim ideom socjalistycznym, nawet reformistycznym Zasada subsydiarności (pomocniczości) - współcześnie w administracji i prawie wspólnotowym - alternatywa na wolnej gospodarce rynkowej i rozwiązań socjalistycznych - te wspólnoty, które same nie są wstanie rozwiązać swoich problemów mogą słusznie oczekiwać wsparcia od innych, ale pod warunkiem ze sam są dostatecznie motywowane by swoje problemu samemu rozwiązać - np. bezrobotny – najpierw sam szuka pracy, potem wspiera go rodzina, dopiero wtedy wspólnota pomaga (np. parafia), potem państwo (ale dopiero wtedy) - klasyczny liberalizm – żadnej pomocy, społeczeństwo trzyma kciuki - socjalizm – od razu zasiłek dla bezrobotnych – nie ma motywacji dla bezrobotnego, jego wspólnoty i najbliższych - zasada subsydiarności była także skierowana przeciwko rozwiązaniom faszystowskim SKRYPT STAROSTY PRAWNE 123 DOKTRYNY POLITYCZNE I §3. KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ II Sobór Watykański – 1963-1965 - Jan XXIII – Paweł VI - dzieło posoborowe miał zamiar kontynuować Jan Paweł I (imiona – polaczenie, zmarł po 33 dniach) - kontynuuje Jan Paweł II - do soboru KNS posiadała jeden filar –neotomizm, od drugiego soboru dodano drugi filar – personalizm - ekumenizm - liturgia w językach narodowych - nowy podział ról w relacjach między klerem a świeckimi - papież pozostał głową Kościoła, zreorganizowano kurie i kongregacje, zniesiono przysięgę antymodernistyczną - wezwanie do nowego katechizmu (ogłoszono w 1992) Personalizm - prace Jacques Maritaina („Humanizm integralny”) i Emmanuela Mouniera („Personalizm a chrystianizm”) - odzwierciedlenie fermentu intelektualnego wśród lewicowych katolików - neotomizm skoncentrowany na wspólnocie – personalizm skoncentrowany na osobie ludzkiej - człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo boże, najsilniejsze związki posiada z Bogiem i cechuje go przyrodzona godność - nadana przez Boga i niezbywalna - w godności jest osadzona tez ludzka wolność – prowadzi ona nas z powrotem do Boga - reakcja na doświadczenia totalitaryzmu - jedli człowieka cechuje naturalna przyrodzona godności, to on nie może być w żaden sposób poświęcone dla dobra rasy, państwa, wizji społecznej etc. – sam stanowi wartość sama w sobie, a godność jest niezbywalna - personaliści polscy – np. Tadeusz Mazowiecki 1963 - Encyklika Jana XXIII „Pacem in Terris” - koncepcja władzy w życiu społecznym – za św. Pawłem - władza pochodzi od Boga - cały ład społeczny tez pochodzi od Boga, nie ma ładu społecznego jeśli nie ma w nim idei władzy - władza nie jest kreacją człowieka, nie powstała mocą ludzkiego autorytetu, ale treść tej władzy nadaje człowiek - skoro człowiek wybiera treść, to należy pamiętać aby wybrana forma ustrojowa nie naruszała godności i wolności człowieka - demokracja to ustrój, gdzie godność i wolność ludzka ma się najlepiej – ale Kościół rezerwuje sobie dla wiernych prawo do niewykonywania woli większości (która jest częścia demokracji) jeśli ta wola jest niezgodna z zasadami wiary i moralności chrześcijańskiej - państwo i kościół to różne instytucje które mają różne cele, ale powinny z sobą współpracować dla dobra wspólnego - także dobro niewierzących – dobro wspólne - ta współpraca nie wymaga uprzywilejowanej pozycji kościoła – relacje są takie jak w państwie strony uznają za najlepsze, ale zawsze kościół musi się cieszyć niezbywalnym prawem do krytyki rozwiązań politycznych które nie są zgodne z jego nauczaniem – integralna część współpracy państwa z kościołem 1965 - „Gaudium et Spes” (konstytucja soborowa) - przeniesienie personalizmu do gospodarki - takie systemu polityczno-społeczne w których będą zaspokajane podstawowe potrzeby istoty ludzkiej tak by nie pozbawiać jej godności ludzkiej - żywność, odzież, dach nad głowa, zasiłki, edukacja, walka z bezrobociem – zadania państwa - własność prywatna jest instytucja naturalna , ale nie może służyć wyłącznie właścicielowi (atomizm) – w niektórych sytuacjach musi także służyć innym którzy znajdują się w biedzie - np. III świat Jan Pawel II – „Centesimus Annus” 1991 SKRYPT STAROSTY PRAWNE 124 DOKTRYNY POLITYCZNE I 1981 – „Laborem Exercens”, Jan Paweł II - pod wpływem ks. Tischnera - istota ludzka bierze udział w dziele Stwórcy poprzez powołanie do pracy – praca jest religijnym i moralnym powołaniem człowieka, naśladując Stwórcę w dziele człowiek wykonuje jego wole czyniąc sobie poddanym okalający go świat - praca ujawnia godność człowieka i jego twórczy charakter - praca musi być świadczona w godnych warunkach - praca nie może być tylko towarem na rynku, bo wówczas towarem jest także ten kto świadczy prace - praca nie może mieć charakteru przymusowego – pozbawienie godności człowieka SKRYPT STAROSTY PRAWNE 125 DOKTRYNY POLITYCZNE I CZĘŚĆ X – Z LOTU PTAKA §1. DOKTRYNY POLITYCZNE I PRAWNE – ZAGADNIENIA WSTĘPNE (w przygotowaniu) §2. POLSKA MYŚL POLITYCZNA (w przygotowaniu) §3. DOKTRYNY PRAWNE (w przygotowaniu)
