Sudety
advertisement
Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 SUDETY 1 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 1. Geologia ługa przeszłość geologiczna oraz wielokrotne fałdowania, wypiętrzania i zalewy morskie sprawiły że Sudety mają mozaikową budowę geologiczną. Nigdzie na terenie Polski nie występują tak licznie na powierzchni skały magmowe i metamorficzne jak w Sudetach. Najstarsze skały spotykamy w G. Sowich pochodzą one z archaiku(ok.3mld. lat). Sudety powstały podczas fałdowania kaledońskiego(sylur ery paleozoicznej), w karbonie1 nastąpiło kolejne fałdowanie skał związane z hercyńskimi ruchami górotwórczymi. Trwający od karbonu do trzeciorzędu spokój tektoniczny spowodował, że Sudety zostały niemal całkowicie zniszczone przez siły zewnętrzne. Ponad zrównana powierzchnię sterczały tylko pojedyncze wzgórza twardzielcowe, które ze względu na odporniejsze skały niszczone były wolniej. Pejzaż Sudetów pod koniec kredy przypominał pofalowaną równinę ze sterczącymi pojedynczymi wzniesieniami. Obecnie wygląd taki posiada Przedgórze Sudeckie. Kolejnym ważnym etapem w dziejach tego łańcucha górskiego to fałdowanie alpejskie(trzeciorzęd ery kenozoicznej). Sztywne skały sudeckie nie poddały się już fałdowaniu, naciski tektoniczne spowodowały potrzaskanie górotworu i przemieszczenia warstw skalnych. Na linii Złotoryja-Paczków powstał olbrzymi uskok-uskok sudecki brzeżny, na południowy zachód od tej linii górotwór został podniesiony o 300 m niektóre środkowe partie Sudetów podniesione zostały nawet o 1000 m. Doprowadziło to do odmłodzenia rzeźby. Potrzaskane na bloki poszczególne części Sudetów były podnoszone lub obniżane. Wyniesione nazywamy zrębami, natomiast obniżone rowami tektonicznymi2. Obecnie rowy tektoniczne stanowią kotliny śródgórskie(np. Jeleniogórska, Kłodzka). Wraz z trzeciorzędowymi ruchami tektonicznymi wzdłuż głębokich spękań przedzierała się magma powodując wylewy lawy i tworzenie stożków wulkanicznych(na pogórzach wyraźnie odznaczające się w krajobrazie). D 2. Rzeźba udety należą do gór o średniej wysokości, mozaikowa budowa geologiczna wpłynęła w sposób znaczący na krajobraz tych gór. Urozmaicona rzeźba związana jest z występowaniem malowniczych skałek, płaskich wierzchowin masywów, elementów górskiej rzeźby polodowcowej oraz stożków wulkanicznych. Charakterystyczne jest także występowanie dużych kotlin i obniżeń śródgórskich. Odmienny charakter rzeźby ma Przedgórze Sudeckie. Znajduje się na północny wschód od uskoku sudeckiego, obszar ten nie został podniesiony więc jego rzeźba nie uległa odmłodzeniu. Jak i przed milionami lat Przedgórze Sudeckie jest falistą równiną z wyraźnymi wzniesieniami o charakterze twardzielcowym3 – np. Ślęża(718 m n.p.m.). Przemieszczenia skał w Sudetach i wydźwignięcia doprowadziły do powstania rzeźby zrębowej. Charakterystyczne są tutaj stoliwa(płaskie wierzchowiny) ograniczone stromymi stokami. S Okres ery paleozoicznej trwający ok. 70 mln lat. Blok skorupy ziemskiej obniżony wzdłuż uskoków. 3 Wzniesienie powstałe w wyniku większej odporności budujących je skał. 1 2 2 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 Ponad płaskimi wierzchowinami sterczą jeszcze twardzielcowe kopuły szczytów – np. Śnieżka(1602 m n.p.m.), wysokości względne wynoszą w granicach 200-500 m. Wietrzenie granitów doprowadziło do powstania fantazyjnych skałek spotykanych w Karkonoszach, kształtem przypominających postacie ludzi czy zwierząt. Ważnym w dziejach Sudetów jest okres zlodowaceń plejstoceńskich. W trakcie kiedy Przedgórze zostało zajęte dwukrotnie przez lądolód, loby lodowe wlały się także do kotlin Jeleniogórskiej i Kłodzkiej pozostawiając po sobie osady lodowcowe. W najwyższych partiach Sudetów – czyli w Karkonoszach tworzyły się niewielkie lodowce górskie. Pozostałością po nich są Kotły Śnieżne z kilkoma jeziorami cyrkowymi, doliny U-kształtne z wałami moreny czołowej i bocznej oraz wygłady lodowcowe. Należy także wspomnieć o zjawiskach krasowych występujących w wapieniach. Najpiękniej rozwinęły się one w Jaskini Niedźwiedziej w Kletnie u podnóża Śnieżnika Kłodzkiego. Jaskinia została odkryta w trakcie eksploatacji miejscowych wapieni, znaleziono w jej korytarzach kompletne szkielety niedźwiedzia jaskiniowego oraz innych zwierząt. W wyniku wietrzenia mrozowego w klimacie peryglacjalnym(lodowcowym) tworzyły się na stokach Karkonoszy rumowiska skalne(gołoborza), są one widoczne do dziś. Poszczególne grupy górskie posiadają swoiste cechy. Najwyższe są Karkonosze i G. Izerskie, tysiąc metrów przekracza jeszcze tylko Śnieżnik Kłodzki. 3. Klimat i roślinność łówny wpływ na kształtowanie się pogody w Sudetach mają wilgotne masy powietrza polarno-morskiego docierające w ten obszar z sektora zachodniego. Częstym zjawiskiem są wiatry halne wiejące z poł. zach. i z zachodu. Zatem klimat ma tutaj cechy górskie z wpływami oceanicznymi. Opady w Sudetach są zdecydowanie wyższe niż na Przedgórzu, niższe są średnie roczne temperatury powietrza, na Śnieżce notuje się średnią roczną temp. powietrza zaledwie 0,1oC, opady natomiast dochodzą do 1200 mm rocznie. Charakterystycznym zjawiskiem występującym w kotlinach śródgórskich są zastoiska zimnego powietrza. Chłodne powietrze jako cięższe spływa po stokach gór i osiada w kotlinach, przez co temperatury mogą spadać do kilkunastu stopni poniżej zera i utrzymywać się przez dłuższy czas. Im wyżej tym temperatura wyższa-dochodzi do inwersji temperatury4. W Sudetach wyraźnie zaznacza się piętrowość klimatu i roślinności. Surowe warunki klimatyczne powodują, że piętra roślinne są zdecydowanie niżej niż w Karpatach. Piętro najniższepogórzy stanowią bory mieszane i grądy(wiąz, grab, lipa, dąb). Piętro regla dolnego (450-1000 m n.p.m.) składa się z posadzonych przez człowieka lasów świerkowych, które zastąpiły rosnące tu niegdyś lasy bukowo-jodłowe. Regiel górny(do 1250 m) tworzą jednolite lasy świerkowe, które w Karkonoszach i Masywie Śnieżnika ustępują miejsca piętru kosodrzewiny(do 1450 m n.p.m.). powyżej spotykamy roślinność piętra alpejskiego. W najwyższych partiach Karkonoszy i G. Izerskich spotykamy zbiorowiska roślinne zwane torfowiskami. Na płaskich wierzchowinach w niewielkich obniżeniach tworzą się pokłady torfu, roślinność ta jest pozostałością roślinności tundrowej z okresu zlodowaceń. G 4 Przejściowy wzrost temperatury powietrza w miarę wzrostu wysokości. 3 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 4. Sieć rzeczna i wody podziemne olska część Sudetów i Przedgórza należy w większości do dorzecza5 Odry i zlewiska6 M. Bałtyckiego. Nieliczne rzeki wypływające z polskiej części Sudetów odprowadzają swoje wody do innych zlewisk. Czyni tak Izera(wypływa z G. Izerskich) oraz Orlica (G. Orlickie) odprowadzając swoje wody za pośrednictwem Łaby do M. Północnego. Zatem grzbietem sudeckim biegnie europejski dział wodny7. Reżim rzek 8tej części Polski głównie deszczowe, wiosną z topnienia śniegów. Zmienne stany wód rzek sudeckich w ciągu roku stwarzają zagrożenie powodziowe zarówno w kotlinach jak i na przedpolu gór. Szczególnie narażona na powodzie jest Kotlina Kłodzka, znaczne wylesienie spowodowane dużą gęstością zaludnienia ułatwia szybki spływ wód opadowych i roztopowych. Miasta uzdrowiskowe w pobliżu Kłodzka i samo Kłodzko były w ostatnim dziesięcioleciu kilkakrotnie podtapiane przez dopływy i samą Nysę Kłodzką. W celu ograniczenia skutków wezbrań wybudowano na rzekach sudeckich kilka zbiorników wodnych. Największe rzeki spośród lewych dopływów Odry to Bóbr i Nysa Kłodzka. Zbiorniki Złotniki i Leśna wybudowano na Kwisie, rzeka ta wypływa z G. Izerskich. Zbiornik Pilchowicki zlokalizowano na Bobrze. W wąskim przełomie Bobru przez G. Kaczawskie i Pogórze Izerskie zlokalizowano najstarszą (i drugą w Polsce pod względem wysokości-62 m) w Sudetach zaporę w miejscowości Pilchowice. Na Bystrzycy zlokalizowano zbiorniki Zagórze Śląskie i Mietków, na Nysie Szalonej znajduje się zbiornik Słup, na Nysie Kłodzkiej największe spośród wymienionych to zbiorniki Otmuchowski i Głębinowski. Gromadzona w wymienionych zbiornikach woda służy do utrzymywania na odpowiednim poziomie wód na Odrze. Odra jest główną arterią transportu śródlądowego wodnego w Polsce, zatem wahania stanów wód uniemożliwiłyby w niektórych miesiącach transport wodny. Inne funkcje wymienionych zbiorników to: retencyjna, rekreacyjno-wypoczynkowa, zaopatrzenie w wodę pitną miast, przeciwpowodziowa, produkcja energii elektrycznej, zabezpieczenie przepływu biologicznego rzeki, rolnictwo (nawadnianie upraw, hodowla ryb). Wypływające z Sudetów rzeki i potoki rozcinają głębokimi dolinami poszczególne grupy górskie i pogórza, malownicze wodospady (Wilczki u podnóża Śnieżnika, Szklarki w Szklarskiej Porębie) stanowią dodatkową atrakcję. Z trzeciorzędowym wulkanizmem związane jest występowanie wód mineralnych. Obszar ten jest najbogatszy w Polsce pod względem zasobności w wody mineralne. Wypływy wód koncentrują się w trzech regionach: jeleniogórskim, wałbrzyskim i kłodzkim. Występują tam głownie szczawy(zawierają CO2), wody radoczynne(zawierają niewielkie ilości pierwiastków promieniotwórczych) oraz cieplice(wody o temperaturze 20-60oC). Właściwości tutejszych wód znane są od dawna, w wieku XVIII i XIX powstawały liczne uzdrowiska, w wieku XX ośrodki lecznictwa sanatoryjnego. W regionie jeleniogórskim działają: Świeradów Zdrój, Czerniawa, Cieplice Śląskie(dzielnica Jeleniej Góry), a w wałbrzyskim Szczawno Zdrój, Jedlina Zdrój. W Kotlinie Kłodzkiej znane są: Kudowa Zdrój, Duszniki Zdrój, Polanica Zdrój, Lądek Zdrój i Długopole Zdrój. Na Przedgórzu Sudeckim występowanie wód mineralnych należy do rzadkości. Jedynym uzdrowiskiem zlokalizowanym na przedgórzu jest Przerzeczyn Zdrój. P Obszar z którego wody spływają do jednej rzeki. Obszar z którego wody spływają do określonego morza lub oceanu. 7 Linia oddzielająca dorzecza. 8 Sposób zasilania rzeki. 5 6 4 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 5. Rolnictwo i gleby leby mają ścisły związek z podłożem(skała macierzysta) oraz z warunkami wodnymi, roślinnymi i klimatycznymi. Niebagatelny związek ma tez rzeźba terenu. Przedgórze Sudeckie charakteryzuje się występowaniem dobrych i bardzo dobrych gleb brunatnych i płowych utworzonych na pyłach i glinach. Miejscami spotyka się także niewielkie płaty czarnoziemów. Oprócz dobrych gleb przedgórze posiada najdłuższy w Polsce okres wegetacji(210-220 dni), odpowiednia ilość opadów(ok.650 mm) oraz odpowiednie rozłożenie ich w ciągu roku sprawia, że warunki do produkcji rolnej są tutaj bardzo dobre. Spośród uprawianych roślin dominują wymagające pszenica i buraki cukrowe, w okolicach większych miast rozwija się warzywnictwo a na stokach Ślęży także sadownictwo(wiśnie i czereśnie). Spośród zwierząt hodowlanych to trzoda chlewna i bydło mleczne. Dobre warunki do rozwoju rolnictwa posiada także Kotlina Kłodzka. Spotyka się tutaj żyzne gleby na utworach polodowcowych i mało urozmaiconą rzeźbę, w związku z tym obszar ten był już zamieszkały od neolitu i najgęściej zaludniony w górskiej części Sudetów. Pozostała część Sudetów to słabe gleby brunatne, bielicowe oraz słabo wykształcone gleby górskie. Okres wegetacyjny jest zdecydowanie krótszy niż na przedgórzu(170-200 dni), uprawy zatem tylko o niewielkich wymaganiach-ziemniaki, żyto i rośliny pastewne. Warunki naturalne Sudetów nie sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Od kilkunastu lat obserwuje się proces wyludniania górskich wsi Sudeckich, ludność porzuca zajęcia rolne i szuka zajęcia w dużych miastach. Coraz większą popularnością cieszy się agroturystyka co może dać dodatkowe dochody rolnikom utrzymującym się tylko z uprawy roli. G 6. Przemysł i surowce mineralne ogata przeszłość geologiczna wpłynęła na bogactwo surowców mineralnych. Sudety i Przedgórze Sudeckie mimo podobnej budowy geologicznej są odmiennie zagospodarowane. Góry są regionem przemysłowym, a rolnictwo odgrywa niewielką rolę, Przedgórze jest krainą typowo rolniczą, choć nie pozbawioną przemysłu. Sudety obok Wyżyny Śląskiej są najbardziej uprzemysłowionym regionem w Polsce. Liczne bogactwa oraz tradycje historyczne sprawiły, że obszar ten cechuje różnorodność produkcji przemysłowej oraz znacznym rozprzestrzenieniem ośrodków przemysłowych. Powstał tutaj najrozleglejszy w Polsce okręg przemysłowy-Sudecki Okręg Przemysłowy. Rozwinięte gałęzie przemysłu to tradycyjne: górnictwo, przeróbka węgla(koksownia), przemysł włókienniczy, odzieżowy, mineralny i drzewno-papierniczy. Powoli w obszar sudecki wkraczają (wraz z inwestycjami zagranicznymi) w miejsce przestarzałych gałęzi nowoczesne(produkcja silników samochodowych w Wałbrzychu i samochodów w Nysie). Początki górnictwa rud datowane są na XIII wiek. Wydobycie węgla kamiennego rozpoczęło się w wieku XV, natomiast przemysłowe kopalnictwo węgla rozpoczęło się w XIX wieku. Do niedawna rejonami wydobycia węgla kamiennego były Wałbrzych i Nowa Ruda. Z powodu nieopłacalności wydobycia węgla w latach 90-tych XX wieku zamknięto kopalnie, co spowodowało gwałtowny wzrost bezrobocia. Bezrobotni górnicy na własną rękę zaczęli eksploatować węgiel w tzw. biedaszybach. W Wałbrzychu zamknięto także koksownię przerabiającą miejscowy węgiel. Znacznie młodszym działem górnictwa jest eksploatacja węgla brunatnego w Zagłębiu Turoszowskim. Dużą kopalnię odkrywkową uruchomiono tutaj w latach 60-tych ubiegłego stulecia, obok kopalni uruchomiono olbrzymią elektrownie cieplną w Bogatyni. 5 B Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 Górnictwo surowców chemicznych prowadzi się w Boguszów Gorce, Stanisławów k. Jawora (baryt) , Kletno k. Śnieżnika(fluoryt), Lwówek Śląski (gipsy i anhydryty). Górnictwo surowców skalnych prowadzi się w: Strzegom i Strzelin(granity), G. Kaczawskie i G. Stołowe(piaskowiec), G. Wałbrzyskie i G. Kamienne(porfiry, bazalty i melafiry), Wojcieszów, Kletno (wapienie), Masyw Śnieżnika(marmury), Żarów i Bolesławiec(glinka kaolinowa). Kamienie ozdobne znajdywane na terenie Sudetów to: opale, agaty, nefryty(Jordanów Śląski). Długie tradycje w regionie sudeckim ma przemysł włókienniczy(zakłady zlokalizowane są prawie we wszystkich większych miastach), najważniejsze zakłady zlokalizowane są w: Kamienna Góra i Świdnica (przemysł wełniany), Lubawka(p. dziewiarski), Kowary(dywany), Lubań Śląski, Bielawa, Dzierżoniów, Pieszyce(p. bawełniany), Walim, Głuszyca(p. lniarski). Duże zakłady przemysłu odzieżowego znajdują się w Jeleniej Górze, Wałbrzychu, Świebodzicach. Przemysł drzewno-papierniczy i celulozowy zlokalizowany jest w Bardzie Śląskim i Bystrzycy Kłodzkiej. Specjalnością Sudeckiego Okręgu Przemysłowego jest przemysł szklarski i porcelanowy. Szkło wytapia się w Piechowicach, Szklarskiej Porębie, Stroniu Śląskim(kryształy, szkło ozdobne), oraz w Szczytnej Śląskiej, Wałbrzychu(szkło przemysłowe i gospodarcze). Fabryki porcelany znajdują się Książu (dzielnica Wałbrzycha), Jaworzynie Śląskiej. Przemysł elektromaszynowy rozwiną się w kierunku produkcji maszyn dla zakładów włókienniczych, odzieżowych i papierniczych. Ważniejsze zakłady przem. elektromaszynowego zlokalizowano w: Jeleniej Górze(maszyny papiernicze) , Kamiennej Górze(maszyny włókiennicze), Świdnicy(produkcja wagonów), Dzierżoniowie(zakłady elektroniczne Diora), Świebodzicach(zakłady metalowe Predom Termet). 7. Turystyka udety są ważnym regionem turystycznym, dobrze rozbudowane zaplecze turystyczne(schroniska, pensjonaty, szlaki turystyczne, wyciągi itp.) decydują o dużej atrakcyjności regionu. Atrakcyjności dodają także elementy środowiska naturalnego nie spotykane nigdzie indziej w Polsce poza Sudetami. Na uwagę turystów zasługują: skałki ostańcowe(Pielgrzymi i Słoneczniki w Karkonoszach), urwiska i ściany skalne(Śnieżne Kotły w Karkonoszach), malownicze przełomy rzeczne(przełom Nysy Kłodzkiej przez G. Bardzkie, przełom Bobru k. Jeleniej Góry), dużych rozmiarów obrywy skalne, liczne wodospady(np. Wilczki w Międzygórzu u stóp Śnieżnika Kłodzkiego, Szklarki w Szklarskiej Porębie, Kamieńczyk w Szklarskiej Porębie), labirynty skalne(Szczeliniec Wielki, Błędne Skały). W regionie sudeckim rozwija się głównie turystyka piesza i rowerowa, także narciarstwo i agroturystyka, ważnym działem jest także przyrodolecznictwo w uzdrowiskach połączone z wycieczkami górskimi. Główne regiony turystyczne Sudetów to jeleniogórski i kłodzki. Na obszarze Sudetów z ciekawszych obiektów można wyróżnić: Opactwo Cystersów w Krzeszowie(zabytek klasy 0) Kościół Wang w Karpaczu Zespół domów tkackich z XVIII wieku w Chełmsku Śląskim Fortyfikacje Kłodzka Rynek w Jeleniej Górze z ratuszem stojącym pośrodku rynku Zamek Książ w Wałbrzychu Zamek Bolków w Bolkowie Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim S 6 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 Zamek Chojnik w Sobieszowie k. Jeleniej Góry Domy zdrojowe we wszystkich uzdrowiskach pochodzące z XVIII i XIX wieku. Kopalnia złota w Złotym Stoku Kaplica czaszek w Czermnej koło Kudowy Zdroju. W region przedgórza ciekawszymi miejscami są: Opactwo Cystersów z XIII wieku w Henrykowie k. Strzelina Ogród Dendrologiczny w Wojsławicach k. Niemczy Schroniska turystyczne stanowią ważny punkt noclegowy w trakcie wędrówek górskich, najwięcej jest ich w Karkonoszach, najpopularniejsze to Schronisko Samotnia w Kotłach Śnieżnych u podnóża Śnieżki, Strzecha Akademicka przy szlaku z Karpacza na Śnieżkę oraz Schronisko na Śnieżce przypominające talerz. 8. Ochrona środowiska egion Sudecki a szczególnie Sudety Zachodnie i Środkowe w wyniku rozwoju przemysłu, szczególnie po II wojnie światowej, ucierpiały najmocniej. W wieku XX masowo wycinano lasy liściaste i mieszane regla dolnego, na to miejsce sadzono szybko rosnącego świerka. Monokultura świerkowa okazała się jednak mało odporna na zwiększającą się ilość zanieczyszczeń przemysłowych, kondycja zdrowotna lasów została osłabiona. W latach 70tych pojawił się na osłabionym drzewostanie szkodnik, który dopełnił dzieła zniszczenia. Największe połacie zniszczonego lasu znajdowały się w Górach Izerskich i Karkonoszach. Obecnie trwa odbudowa wielogatunkowego drzewostanu, który jest zdecydowanie bardziej odporny na zanieczyszczenia, emisja zanieczyszczeń przemysłowych zmalała w ostatnim dziesięcioleciu. W wyniku restrukturyzacji przemysłu przestarzałe zakłady pozamykano, nowe zakłady charakteryzują się nowoczesnymi technologiami ograniczającymi emisje szkodliwych związków do atmosfery. Największe zmiany w środowisku spowodowała eksploatacja surowców naturalnych. Węgiel brunatny wydobywa się w Bogatyni metodą odkrywkową(olbrzymich rozmiarów wyrobisko, ciągłe wypompowywanie wody z dna wyrobiska chroniące przed zalaniem doprowadziło do powstania leja depresyjnego), węgiel kamienny w Wałbrzychu i Nowej Rudzie wydobywano metoda głębinową, warunkowało to powstawanie tzw. szkód górniczych(zapadanie się gruntów, pękanie ścian budynków) oraz tworzenie hałd ze skałą płoną. Region Bogatyni i Turoszowa(znajduje się tutaj elektrownia cieplna spalająca lokalny węgiel brunatny) oraz przygraniczne tereny niemieckie i czeskie z podobnymi zakładami nazywany jest Czarnym Trójkątem. Spalanie węgla brunatnego powoduje powstawanie dużych ilości zanieczyszczeń(zwłaszcza SOx), mniejsza kaloryczność węgla brunatnego w porównaniu do kamiennego powoduje, że należy spalić więcej brunatnego dla uzyskania pewnej porcji energii cieplnej. W celu ochrony najcenniejszych przyrodniczo elementów sudeckiej przyrody powołano do życia dwa parki narodowe. Karkonoski Park Narodowy powstał w 1974 roku, obejmuje po stronie polskiej najwyższą część Karkonoszy o powierzchni 55,6 km2 w tym 17 km2 to rezerwat ścisły powyżej górnej granicy lasu. Karkonosze to najwyższe pasmo górskie Sudetów (część Sudetów Zachodnich) leżących w południowo - zachodniej Polsce, na granicy polsko - czeskiej. Góry te rozciągają się od Przełęczy Szklarskiej na zachodzie, która oddziela je od Gór Izerskich , aż po Przełęcz Kowarską w części wschodniej rozdzielającą Karkonosze i Rudawy Janowickie. Od północy Karkonosze stykają się z Kotliną Jeleniogórską, na południe zaś - po drugiej stronie granicy - rozciąga się ich czeska część. Wyjątkowość Karkonoszy i ich niepowtarzalne walory sprawiły, że już w 1933 roku w miejscach szczególnie cennych utworzono pierwsze rezerwaty przyrody: Śnieżne Kotły, Czarny R 7 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 Kocioł, Kocioł Łomniczki, Kocioł Małego Stawu, Kocioł Wielkiego Stawu. Po II wojnie światowej zaczęto czynić starania w celu utworzenia parku narodowego. Profesorowie z Uniwersytetu Poznańskiego i Uniwersytetu Wrocławskiego jako pierwsi podjęli kroki, aby zrealizować zamierzony cel. Po kilkunastu latach przygotowań i uzgodnień 16 stycznia 1959 roku mocą Rozporządzenia Rady Ministrów został utworzony Karkonoski Park Narodowy. Za podstawowe cele utworzenia Parku uznano: 1. Ochronę prawną unikatowych ekosystemów Karkonoszy, w celu ich zachowania w możliwie nienaruszonym stanie dla następnych pokoleń. 2. Możliwość udostępnienia terenu chronionego dla prowadzenia badań naukowych. 3. Udostępnienie terenu KPN dla turystyki. Obecna powierzchnia parku wynosi 5575 ha. Największą cześć parku zajmują lasy - 3828 ha objęte głównie ochroną częściową. Tereny położone powyżej górnej granicy lasu czyli piętro subalpejskie i alpejskie o powierzchni 1717 ha objęto ochroną ścisłą. Park swoim zasięgiem obejmuje Główny Grzbiet Karkonoszy od zachodnich zboczy Mumlawskiego Wierchu na zachodzie po Przełęcz Okraj na wschodzie. W skład Parku wchodzą również dwie enklawy na Pogórzu Karkonoskim: Góra Chojnik oraz Wodospad Szklarki. Obie enklawy włączono do Parku ze względu na dobrze zachowane naturalne lasy podgórskie i dolnoreglowe (głównie lasy bukowe). Karkonoski Park Narodowy położony jest na terenie sześciu gmin: Szklarska Poręba, Piechowice, Jelenia Góra, Podgórzyn, Karpacz i Kowary. Tabela 1. Parki narodowe Sudetów. Rok powstania Siedziba parku Powierzchnia całkowita Powierzchnia leśna Karkonoski Park Narodowy 16.01.1959 Jelenia Góra Sobieszów 55,75 km2 38,33 km2 Park Narodowy Gór Stołowych 1994 Kudowa Zdrój 62,8 km2 42,3 km2 Dla realizacji zadań ochronnych teren Parku podzielony jest na sześć obwodów ochronnych : Szrenica, Śnieżne Kotły, Przełęcz, Wang, Stanica i Śnieżka. Podstawą realizacji zadań jest zatwierdzony w 1997 roku przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Plan Ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego. Od 1986 roku Karkonosze wraz z Górami Izerskimi tworzą Obszar Chronionego Krajobrazu stanowiący strefę ochronną dla terenów Karkonoskiego Parku Narodowego. Podobną rolę spełnia utworzony w 1989 roku Rudawski Park Krajobrazowy, stykający się z terenem Karkonoskiego Parku Narodowego od strony wschodniej. Obszary te, objęte różnymi formami prawnej ochrony przyrody, wraz z terenami czeskiego parku narodowego (Krkonosský národní park) i parku krajobrazowego (chránená krajinná oblast - Jizerske hory) stanowią jeden z najrozleglejszych kompleksów chronionych w Środkowej Europie. W 1993 roku decyzją działającego w ramach UNESCO Międzynarodowego Komitetu MaB (program Człowiek i Środowisko) w Paryżu został utworzony Bilateralny Rezerwat Biosfery Karkonosze/ Krkonose. Utworzenie Rezerwatu było wynikiem wspólnych polsko - czeskich dążeń. Obejmuje on swoim zasięgiem dotychczasowy obszar parków narodowych : Karkonoskiego Parku Narodowego i utworzonego w 1963 roku po czeskiej stronie Karkonoszy Krkonosského Národního Parku. Powierzchnia Rezerwatu wynosi 60,5 tys. ha, z czego 55 tys. ha leży na terenie Czech, a 5,5 tys. ha na terenie Polski. Rezerwat Biosfery tworzą trzy strefy : rdzenna (10,1 tys.ha), buforowa (32 tys. ha) i tranzytowa (18,4 tys. ha). Po polskiej stronie dotychczas brak jest strefy tranzytowej. Rezerwat Biosfery Karkonosze/Krkonose spełnia trzy podstawowe, korespondujące ze sobą funkcje : konserwatorską - chroniącą ekosystemy Karkonoszy, ekonomiczną - promującą na poziomie lokalnym zrównoważony rozwój ekonomiczny, 8 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 logistyczną - popierającą badania naukowe, monitoring, edukację ekologiczną i wymianę informacji dla celów ochrony i rozwoju. Skupienie tak wielu terenów chronionych na stosunkowo niewielkiej powierzchni świadczy najlepiej o niepowtarzalnych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych tej części Sudetów Zachodnich. Siedziba parku znajduje się w Jeleniej Górze Sobieszowie. Park Narodowy Gór Stołowych powstał w 1994 roku zajmuje powierzchnię 63 km2. Siedziba parku znajduje się w Kudowie Zdrój. 9. Ciekawostki najwyżej położony punkt widokowy Sudetów-szczyt Śnieżki najwyższy wodospad w Sudetach-Wilczki 27 m. Największa budowla obronna Dolnego Śląska-twierdza Kłodzko. Miejsce kultu pogańskiego-Ślęża. Kolorowe jeziorka k. Marciszowa Organy Wielisławskie-odkrywka bazaltowa przypominająca kształtem słupów bazaltowych organy. Miasto, rzeka i samochód o tej samej nawie? Nysa. Jedyne uzdrowisko na Przedgórzu Sudeckim to Przerzeczyn Zdrój. Najsłynniejsza jaskinia w Sudetach-Niedźwiedzia w Kletnie. 10. Literatura Podręczniki dopuszczone do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wpisane do wykazu podręczników szkolnych do nauczania geografii na poziomie gimnazjum. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Atlas geograficzny Polski. PPWK Atlas geograficzny Polski. Wydawnictwo DEMART Flis J., „Słownik szkolny. Terminy geograficzne”, WsiP Malarz R. Polskie góry. Wydawnictwo R. Kluczyński. Podrucka B. W krainie tortów. Poznaj Świat 1/2003 Pod redakcją Warszyńskiej J. Geografia turystyczna świata. Cześć 1. WN PWN, str. 301 – 304. Więckowski M. Najstarsze Góry Sowie. Poznaj swój kraj. 10/97 Więckowski M. Szczeliniec – 919 m n.p.m. Poznaj swój kraj. 11/97 Słownik geograficzno – krajoznawczy Polski. WN PWN. Polskie Parki Narodowe (bez wskazania konkretnej publikacji) 9 Maciej Tomiczek Gimnazjum nr 1 w Andrychowie ul Daszyńskiego 14 Spis treści: 1. Geologia ........................................................................................................................................... 2 2. Rzeźba .............................................................................................................................................. 2 3. Klimat i roślinność ........................................................................................................................... 3 4. Sieć rzeczna i wody podziemne ....................................................................................................... 4 5. Rolnictwo i gleby ............................................................................................................................. 5 6. Przemysł i surowce mineralne ......................................................................................................... 5 7. Turystyka ......................................................................................................................................... 6 8. Ochrona środowiska......................................................................................................................... 7 9. Ciekawostki...................................................................................................................................... 9 10. Literatura .......................................................................................................................................... 9 Spis tabel i rysunków: Tabela 1. Parki narodowe Sudetów. ....................................................................................................... 8 10
