Zgony samobójcze w Polsce w latach 1989 –1993

SAMOBÓJSTWA
SAMOBÓJSTWA NIELETNICH
I
MŁODOCIANYCH
WPROWADZENIE OGÓLNE
Akt samobójczy jest rezygnacją jednostki z życia. To najtragiczniejszy przejaw dezintegracji społecznej i
osobowościowej świadczącym, że nie istnieją już mechanizmy integracyjne spajające jednostkę z szerszymi
strukturami społecznymi i z samą sobą.
„Klasyk socjologicznej analizy zachowań samobójczych Emile Durkheim dowodził, że samobójstwa nie są
efektem indywidualnych (psychologicznych) skłonności, ale zjawiskiem determinowanym w największym stopniu
cechami grup społecznych, z których samobójcy się wywodzą i typem społeczeństwa,
w którym żyją.”
Bada się jaki wpływ na samobójstwa wywiera ciśnienie powietrza, plamy na słońcu, wahania sezonowe i gospodarcze
oraz takie czynniki biologiczne jak: dziedziczenie, ciąża itd. Analizuje się związki z gruźlicą, trądem, alkoholizmem,
psychozą, cukrzycą. Znamy publikację na temat samobójstw w szkole, w wojsku, w zakładach karnych. Zestawienia
statystyczne klasyfikują stopę samobójstw na 100 tyś. mieszkańców w zależności od wieku, płci, religii, rasy, regionu.
Badania kulturowo – historyczne przedstawiają różne postawy wobec samobójstwa w różnych epokach
i krajach oraz zmiany rodzaju i częstotliwości samobójstw w odniesieniu do zmieniających się epok i filozofii kultury.
METODY BADAŃ NAD SAMOBÓJSTWEM
W badaniach nad zjawiskiem samobójstwa stosuje się dwie metody.
Pierwsza z nich polega na statystyczno – socjologicznej analizie zasięgu struktury
i trendów rozwojowych oraz
innych uchwytnych i istotnych cechach zjawiska, mogących się przyczynić do wyjaśnienia jego charakteru oraz
społecznych uwarunkowań.
Druga stanowi metodę ukierunkowaną na uchwycenie indywidualnych przyczyn zamachów samobójczych, polegająca
na badaniach osobowości niedoszłych samobójców i ustaleniu środowiskowych determinant zachowania
autodestrukcyjnego. „Analizuje się przede wszystkim materiały pisane, listy pożegnalne, dzienniki, pamiętniki,
przeprowadza się wywiady z rodziną samobójcy, osobami bliskimi, współpracownikami”
Analizuje się zdania poprzedzające samobójstwo, okoliczności, sposób popełnienia zamachu. W badaniach
samobójstw nie zakończonych śmiercią uwaga koncentruje się na osobie dokonującej zamachu, na cechach jej
osobowości. Szuka się także uwarunkowań zachowań autodestrukcyjnych w warstwie socjologicznej
i
medycznej. Próby samobójcze mają wymiary bardziej rozległe. Często jest to samobójstwo symulowane, ale może też
być przypadkowym niepowodzeniem poważnego zamiaru.
„Stengel wyróżnił cztery stopnie zagrożenia dla życia:
1. zachowania samobójcze bezwzględnie niebezpieczne
2. względnie niebezpieczne
3. względnie nieszkodliwe
4. zupełnie nieszkodliwe
Do tego dochodzą trzy stopnie zamiarów samobójczych:
1. zamiary poważne
2. zamiary średnio poważne
3. zamiary łagodne”
„Według danych WHO stopa samobójstw dokonanych wzrasta w prawie wszystkich europejskich krajach.
Codziennie na świecie pozbawia się życia około 1500 osób, a około 20 000 usiłuje tego dokonać” Oznacza to, że jedna
na 14 prób samobójczych kończy się śmiercią. Najczęściej samobójstwa popełniają osoby starsze – powyżej 60 roku
życia, młodzi i dorośli w przedziale 20 – 40 lat.
OGÓLNA STATYSTYKA SAMOBÓJSTW
Zgony samobójcze w Polsce w latach 1989 –1993
lata
Liczba dokonanych
samobójstw
1989
4307
1990
4970
1991
5316
1992
5453
1993
5569
Zdecydowanie częściej nieudaną próbę samobójstwa podejmują kobiety (około jedna kobieta na pięciu
mężczyzn), większość niedoszłych samobójców to osoby
w wieku pomiędzy 15 a 35 rokiem życia, o niskim
poziomie wykształcenia
i kwalifikacji zawodowych. Częściej ponad to podejmują próby samobójcze
osoby żyjące w związkach małżeńskich lub nieformalnych, oraz stanu wolnego.
„Najczęściej wśród mężczyzn w wieku średnim i dojrzałym (40 – 60 lat), zarówno
w środowisku wiejskim
jak i miejskim. Kolejną najbardziej liczebną kategorią samobójców są mężczyźni w wieku 20 – 29 lat oraz 30 – 39 lat.”
W latach 70-tych prof. Maria Jarosz wyodrębniła grupy zawodowe o najwyższym współczynniku samobójstw.
Byli to robotnicy przemysłowi (łącznie
z górnikami), robotnicy budowlani, rolni i leśni (8,4 – 9,4 zgonów
samobójczych na 10 000). W śród dorosłych samobójców najczęstszymi przyczynami zamachów są:
- choroba psychiczna
- przewlekła choroba
- trwałe kalectwo
- nieporozumienia w rodzinie
- poczucie izolacji i osamotnienia
Od 1990 roku – utrata pracy, niemożność utrzymania rodziny, lęk przed niepewnością. „W 1992r. Liczba samobójstw z
powodów ekonomicznych przekroczyła pół tysiąca”
Ryzyko popełnienia samobójstwa jest wśród wdowców i rozwiedzionych czterokrotnie wyższe niż u osób w stanie
wolnym oraz w pozostającym w związku małżeńskim. Nagła utrata partnera życiowego, gwałtowna zmiana sytuacji
życiowej należą do czynników silnie stresogennych.
W pierwszym
roku po stracie współmałżonka częstotliwość samobójstw jest dwukrotnie wyższa niż w okresie późniejszym.
Jednakże żadnej części społeczeństwa samobójstwo nie jest tak bliskie jak młodzieży. Wynika to głównie z
rozszerzania się poczucia izolacji i osamotnienia, braku czasu poświęconego dzieciom przez rodziców, osłabienia bądź
zerwania więzi rodzinnych i środowiskowych, niemożność zaakceptowania sytuacji życiowych
w wyniku
trudności w szkole – bądź zawodu miłosnego. Współcześni nastolatkowie wychowują się w etyce, która nie potępia
samozniszczenia. Według statystyk dotyczących problemów młodzieży, żyjemy w trudnej epoce. Większość
nastolatków kosztowała alkoholu, a wielu zażywało narkotyki. Samobójstwa dzieci i młodzieży są niewątpliwie
wyrazem nieprzystosowania społecznego i zaburzeń w procesie socjalizacji w rodzinie i szkole.
UWARUNKOWANIA ZAMACHÓW SAMOBÓJCZYCH – ROZWAŻANIA OGÓLNE
Dom i szkoła stanowią najbliższe otoczenie dzieci i młodzieży. Oddziaływanie tego otoczenia jest źródłem
głębokich przeżyć dziecka. Nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny lub złe oddziaływanie środowiska szkolnego mają
z reguły znaczenie patogenne. Wśród reakcji patologicznych myśli samobójcze mogą powstawać, narastać i przeradzać
się kolejno w działanie wyobrażone, upragnione, usiłowane i dokonane. (W przypadkach domniemanego związku
przyczynowego między atmosferą domu rodzinnego a targnięciem się na życie najmniejszą odporność psychiczną
wykazały dzieci rodziców nadużywających alkoholu, przy czym zwłaszcza alkoholizm matki wywołał zachowania
suicydalne) i tak np.
„ 15-letni Remigiusz K. Mieszkał z rodzicami, po ich rozwodzie – z matką i jej konkubentem,
wreszcie zaś u babki. Często wagarował, nie interesowali się nim ani ojciec – zamieszkały w odległej miejscowości,
ani matka – nałogowa alkoholiczka, ani wreszcie 64-letnia babcia. Powiesił się skutecznie po wcześniej nieudanej
próbie”
Przypadki zamachów samobójczych uwarunkowanych oddziaływaniem środowiskowym zdarzały się również
w rodzinach funkcjonujących prawidłowo. Nadmierny ,a często nawet adekwatny rygoryzm rodziców w stosunku do
dzieci nieodpornych na środki karcące wywoływały reakcje patologiczne.
Oto fragment listu Agnieszki z Krakowa adresowany do redakcji młodzieżowego czasopisma „Jestem”. ”Jestem
najmłodszym dzieckiem w domu. Moje rodzeństwo
o wiele starsze dawno się usamodzielniło. Zostałam
więc sama ze starszymi konserwatywnymi rodzicami. Nie potrafię z nimi rozmawiać, na nic mi nie pozwalają, muszę
ich okłamywać żeby gdziekolwiek się wybrać . Każda moja rozmowa z matką kończy się potężną kłótnią ,płaczem.
Często myślę o samobójstwie”
Współżycie koleżeńskie z rówieśnikami oraz prawidłowe kontakty z nauczycielami składają się na potrzebną
dziecku właściwą atmosferę szkoły. Jej zachwianie z reguły wpływa ujemnie na osobowość ucznia. W niektórych
przypadkach szczególna wrogość lub złośliwość mogą doprowadzić do targnięcia się na życie „ „Śmierć jest
wybawieniem „ to życiowe credo 90% uczniów słupskich szkół średnich . Takie są wyniki ankiety przeprowadzonej
przez studentów Warszawskiej Szkoły Pedagogiki Specjalnej „
Próby samobójcze częściej podejmują uczniowie słabsi , drugoroczni w grupie wiekowej do 14 lat .
Najistotniejszą przyczyną zamachów są niepowodzenia
w nauce – ponad 50% przypadków w grupie 15-20
latków .
„ w 1997 ze stawu w Roszowie koło Łańcuta wyłowiono zwłoki 18 letniej Sylwii T.
która utopiła się w przeddzień egzaminu maturalnego z jęz. polskiego .W Katowicach 16 letni Marek D. Powiesił się w
dwa dni po rozdaniu świadectw , gdyż
z angielskiego dostał jedynie dostateczny”
NADUŻYWANIE ALKOHOLU
Niemal obsesyjne myślenie o śmierci to cech charakterystyczna dla okresu dojrzewania , właściwie z tego
powodu słusznie uznawanego za wiek z definicji „krytyczny” . Jednak dzieci mające stabilny system wartości
ograniczają się do refleksji na ten temat .
Najwięcej samobójstw uczniów zdarza się w maju i czerwcu tuż przed rozdaniem świadectw. Młodzież jest
coraz mniej odporna na stres i nie potrafi sobie radzić z trudnościami . Wybór środka ukojenia , ucieczka w alkohol ,
narkotyki , czy też ekstremalny przejaw autodestrukcji , czyli samobójstwo jest często przypadkowy i zależy od
„mody" narzuconej przez rówieśników .
Nadużywanie alkoholu przez młodzież ma zdecydowanie ujemny wpływ na jej rozwój psychiczny.
Niejednokrotnie systematyczne picie alkoholu przez nieletnich i młodocianych może prowadzić samodzielnie lub obok
innych czynników do psychodegradacji osobowości już w stosunkowo wczesnych latach .
Według B. Hołysta zachodzą wyraźne związki między nietrzeźwością
a podejmowaniem prób
samobójczych . „26% nieletnich samobójców nadużywała alkoholu, a po jego spożyciu dokonało zamachu 22.9%
badanych , a używanie alkoholu jako powód zamachu samobójczego stwierdzono u 10,6% badanych”
Wyraźną współzależność pomiędzy alkoholem i samobójstwami wykazały badania
Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie „Przełamanie głęboko zinternalizowanej normy potępiającej
samobójstwo może być zrealizowane po użyciu alkoholu. Łatwa dostępność alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo
zamachu przy istnieniu już takiego zamiaru”
NIEPOWODZENIA W MIŁOSCI
Do kolejnych wśród domniemanych przyczyn targnięcia się na życie można zaliczyć niepowodzenia w miłości .
Występowanie tej przyczyny często uwarunkowane jest młodym wiekiem i związana z nim skłonność do
wyolbrzymiania znaczenia przeżyć miłosnych. W tej „kategorii” samobójstw znacznie dominują dziewczęta u których
dziedzina uczuć zajmuje szczególnie wysoką pozycję wśród kryteriów ważności. Przykład „Trzy nastolatki
postanowiły popełnić grupowe samobójstwo , zażywając środki uspokajające i psychotropowe. Marta zdecydowała się
na ten krok , bo rzucił ją chłopak. Ania i Agnieszka jedynie dlatego, że były przyjaciółkami”
Niepowodzenie w miłości dotkliwie odczuwali również chłopcy jakkolwiek częstotliwość samobójcza na nie jest
znacznie mniejsza.
Podsumowując domniemane przyczyny zamachów spowodowanych niepowodzeniem w miłości można przyjąć
że należy do nich: brak wzajemności, zdrada , zerwanie małżeństwa , narzeczeństwa, współżycia lub bliskich
kontaktów
W zakresie sposobów dokonywania samobójstw , wśród dziewcząt dominują otrucia
i skok z wysokości , a wśród
chłopców powieszenie.
INSTRUMENTALNE MOTYWY SAMOBÓJCZE
Motywy instrumentalne dotyczą z reguły taktycznych zamachów samobójczych służących osiągnięciu
określonych celów. Tymi celami są najczęściej chęć wymuszenia na rodzicach lub opiekunach oczekiwanego
postępowania ,
a przede wszystkim złagodzenia rygoryzmu.
Bardzo często dzieci doświadczają ogromnych presji z powodu nierealistycznych oczekiwań rodziców np. wymaganie
sukcesów w dziedzinie niezgodnej
z zainteresowaniami i zdolnościami dziecka. Poza tym nastolatki
często odczuwają presję ze strony kolegów – aby świetnie wyglądać , pasować do nich , „być równym”.
Wygląd zewnętrzny to jeden z głównych tematów rozmów nastolatków , koncentracja na nim doprowadziła tysiące
nastoletnich dziewcząt do zachowań anorektycznych (anoreksja jadłowstręt psychiczny) lub bulimicznych (bulimia
nadmierne objadanie się ) i niemal nieuleczalnego niezadowolenia z siebie .
Niestety nie każdy młody człowiek wytrzymuje narzucone tempo i przymus nieustannej pracy . Nie każdy jest
wystarczająco zdolny by zawsze i wszędzie być w czołówce . Próba samobójstwa staje się wołaniem o pomoc i litość
„pozwólcie mi być sobą
PRZECIWDZIAŁANIE
Deklarowanie zamiaru działania samobójczego powinno budzić czujność społeczną i aktywizować
przeciwdziałanie . Dlatego powinniśmy wcześniej uczyć nastolatków i ludzi , którzy mają z nimi coś wspólnego jak
rozpoznać oznaki zagrożenia samobójstwem jak na nie właściwie reagować i gdzie szukać pomocy .
Przykłady naśladowania przez dzieci i młodzież działania samobójczego powinny powodować ograniczenie do
minimum wzorców takiego postępowania w programach TV.
Choć samobójstwo jest prawdziwą zagadką , to jednak każdy może mu zapobiec . Paul Quinett ,twórca jednego
z programów prewencji samobójstw w Stanach Zjednoczonych , porównuje umiejętność zapobiegania samobójstwom
do umiejętności stosowania metod pierwszej pomocy w nagłych wypadkach . Wg Quinetta , poznanie oznak
ostrzegawczych samobójstwa może przyczynić się do zapobiegania śmierci ludzi którzy żyją wokół nas .
Z socjologicznego punktu widzenia samobójstwo daje świadectwo stosunkom
panującym w określonym społeczeństwie . Samobójstwo oznacza rozluźnienie struktury społecznej , osłabienie więzi
grupowej , dezintegrację . A skoro jest zdeklarowanym wrogiem społeczeństwa , trzeba je zwalczać i zapobiegać mu
dlatego wszyscy powinniśmy mieć oczy i uszy szeroko otwarte .
BIBLIOGRAFIA
1) Antonelli Ferrucio „Oblicza śmierci „ wyd. Diecezjalne Kraków 1995 r
2) Durkheim Emile
„Samobójstwa”
3) Hillman James „Samobójstwa a przemiana psychiczna „ W-wa 1996
4) Hołyst Brunon „Przywróceni życiu „ PWN
5) Jarosz Maria „Samozniszczenie” Polska Akademia Nauk
6) Jarosz Maria „Samobójstwo, samozniszczenie , alkoholizm , narkomania „ Wrocław 1980 r.
7) Mitchel Anthony „Samobójstwa i zagrożenia wieku dorastania „ wyd.Vocatio 1994 r.
8) J.Morowski J.Moskalewicz „Trendy samobójstwa , a spożycie alkoholu w Polsce” W-wa 1991r.
9) Zimbardo Philip Floyd L.Ruch „Psychologia i życie” PWN W-wa
CZASOPISMA
1) „Jestem” nr.1 (13) 1999 r
2) „Kultura i społeczeństwo” rok XL nr.2 1996r.
3) „Nieznany świat „ nr.3 (39) 1994r.
4) „Nowiny psychologiczne” nr.1 1988r.
5) „Polityka” nr.8 1994r.
6) „Samobójstwa nieletnich i młodocianych” Raporty tematyczne nr.18
7) „Studia Socjologiczne” nr.1-2 1992r.
8) „Wprost” nr.18 1998r.