Przyczyny zachowa* samobójczych * symptomy sytuacji kryzysowej

Przyczyny zachowań samobójczych – symptomy sytuacji kryzysowej
Okres dojrzewania (adolescencji) bywa określany w literaturze jako czas
„drugich narodzin”. W krótkim czasie (u dziewczynek po 10 – 12 roku życia,
u chłopców po 12 – 14) dochodzi do intensywnych zmian biologicznych,
psychologicznych i społecznych, odpowiadających m. in. za zmiany w wyglądzie
zewnętrznym, kształtowanie się orientacji płciowej i poczucie własnej tożsamości.
Około 1/3 młodzieży rozwija się w sposób burzliwy i nieharmonijny. Typowe dla tego
okresu są postawy buntu, negacji norm i autorytetów, prowokacji i kontestacji, czarno
– białe widzenie świata, poczucie niekompetencji oraz dążenie do inności i szukanie
sensu życia.
U około 1/5 adolescentów występują różne zaburzenia psychiczne, z których
najczęstszym jest depresja. Depresja jest też główną przyczyną samobójstw w tej
grupie wiekowej. Depresja pod postacią tylko pojedynczego objawu – obniżonego
nastroju – występuje u około 40% młodzieży. Jeżeli jednak smutkowi towarzyszą
przez minimum dwa tygodnie takie objawy, jak: utrata zainteresowań lub
niezdolność do przeżywania przyjemności, zmęczenie lub brak energii oraz
dodatkowo spadek zaufania do siebie, poczucie małej wartości, winy, obniżona
zdolność myślenia lub skupienia się, zaburzenia snu, chudnięcie, myśli
o samobójstwie – wtedy traktujemy depresję jako chorobę. W tej postaci depresja
może trwać wiele miesięcy i nawracać, gdy nie jest leczona. Depresja jako choroba
występuje u około 5 do 10% młodzieży, przy czym dwa razy częściej u dziewcząt.
Uczniowie chorzy na depresję mogą mieć znacznie gorsze wyniki w nauce, unikać
kontaktu ze szkołą, kolegami, reagować agresją i płaczem na niewielkie nawet
niepowodzenia, sprawiać kłopoty opiekunom, wagarować, uciekać z domu. Czasami
depresja może być ukryta pod maską uporczywych dolegliwości bólowych,
wymiotów, zawrotów głowy lub też zachowań antyspołecznych (łamanie norm, bunt,
agresja). Istotna jest zmiana zachowania – obserwowane od niedawna
przygnębienie, lub przeciwnie – nagłe zachowania agresywne.
Aby rozpoznać depresję ocenia się u badanego:
1) stan psychiczny
2) poziom intelektualny i ewentualnie obecność fragmentarycznych deficytów
poznawczych
3) stan somatyczny
4) funkcjonowanie w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym.
Jest to konieczne, ponieważ depresja ma wiele przyczyn. Można je podzielić na trzy
grupy: przyczyny biologiczne (w tym dziedziczenie), czynniki związane z ogólnym
stanem zdrowia (np. choroby tarczycy, infekcje, urazy głowy, nowotwory, niedobory
witamin) oraz psychospołeczne czynniki ryzyka (związane z dojrzewaniem, jak
brak poczucia tożsamości lub zaburzenia orientacji seksualnej, związane z domem
rodzinnym, jak utrata rodzica, przemoc, alkoholizm, oraz związane z brakiem
odporności na stres czy trudności szkolne.
Dla zdrowych, sprawnych fizycznie i intelektualnie uczniów szkoła jest źródłem
wielu pozytywnych przeżyć, form sprawdzenia się, miejscem realizowania swoich
ambicji i nawiązywania kontaktów. Zupełnie inaczej bywa odbierana przez uczniów
z niższymi możliwościami intelektualnymi, powolnych, łatwo ulegających zmęczeniu,
mających problemy fizyczne (np. cukrzyca, nadciśnienie, niedowidzenie, otyłość) lub
psychiczne (np. deficyt uwagi, nadruchliwość, tiki, jąkanie, moczenie mimowolne).
Ci uczniowie mają gorszy start. Nie dość, że czują się mniej wartościowi, a jeszcze
często są izolowani, pomijani, traktowani protekcjonalnie lub z nadmiernym
pobłażaniem, a czasami nawet wyśmiewani przez rówieśników. Poza tym rzadziej są
w stanie sprostać wymaganiom programowym, dostają niższe oceny, ci jeszcze
bardziej pogarsza ich samoocenę. Utrwala się u nich negatywny obraz samego
siebie: „Jestem głupi, jestem do niczego”, „Nic nie osiągnę, moje życie nie ma
sensu”, „Zasługuję na karę”, „Lepiej, żebym nie żył, wtedy innym będzie lżej”. Są to
typowe przykłady depresyjnego myślenia, osoby takie czyją się przegrane. Gdy stan
ten trwa przewlekle, może dojść u adolescenta do utrwalenia się poczucia
bezradności i rezygnacji z jakichkolwiek starań, bo „i tak niczego nie uda się
zmienić”.
„Samobójstwo to świadome i celowe pozbawienie siebie życia; rodzaj śmierci
dobrowolnej”, czasem to „nie tyle pragnienie śmierci, co strach przed życiem”
(Brunon Hołyst). Samobójstwo dokonane z reguły ma swoją historię – wcześniejsze
myśli samobójcze, następnie gesty lub próby samobójcze.
Samobójstwa stanowią – obok wypadków drogowych – podstawową
przyczynę zgonów wśród młodzieży. W Polsce w ostatnim dziesięcioleciu liczba
samobójstw adolescentów wzrosła o 30%. Na większe prawdopodobieństwo
samobójstwa w tym okresie rozwojowym wskazują takie czynniki, jak: płeć
(po 17 roku życia częściej giną chłopcy), wiek (liczba samobójstw wzrasta
z wiekiem), miejsce zamieszkania (duże aglomeracje), problemy szkolne
(powtarzanie klasy, niesprawiedliwe oceny, koniec roku szkolnego) i patologie
rodzinne (depresja u rodziców, alkoholizm). Również takie cechy osobowości, jak
agresywność i impulsywność mają silny związek z zachowaniami samobójczymi.
U młodych ludzi leczonych z powodu różnych zaburzeń, obciążonych dużym
ryzykiem dokonania samobójstwa, stwierdza się specyficzny zespół objawów:
uczucie beznadziejności, rozmyślania o samobójstwie, wycofanie społeczne, brak
aktywności. Obecność tych symptomów oraz małe umiejętności społeczne grożą
ponowieniem próby samobójczej.
Znaki ostrzegawcze i czynniki ryzyka samobójstwa






wypowiedzi o samobójstwie i śmierci, o bezradności i poczuciu bezsensu
życia
zmiany zachowania (np. rozdawanie cennych rzeczy, izolowanie się od ludzi,
zaniedbywanie swojego wyglądu, słuchanie smutnej muzyki, agresja)
informowanie o wcześniejszych samouszkodzeniach lub próbach
samobójczych oraz zachowaniach impulsywnych
obecność zaburzeń psychicznych (głównie depresji, zaburzeń zachowania,
nadużywania substancji psychoaktywnych)
trudna sytuacja życiowa (m. in. konflikty w rodzinie, samotność,
doświadczanie przemocy, niepowodzenia szkolne, odrzucenie przez osobę
znaczącą, utrata kogoś lub czegoś)
występowanie w rodzinie samobójstw i zaburzeń psychicznych
Warunki skutecznej pomocy uczniowi



wsparcie, dawanie bliskości, okazanie zrozumienia, akceptacja
szczerość kontaktu, współbrzmienie (empatia), zaufanie
czytelność intencji i przekazu słownego (wewnętrzne przekonanie, że chcemy
pomagać, oraz okazywanie tego w postawie i intonacji głosu, jasne informacje
na temat naszych planów co do ucznia)









uznanie myśli i prób samobójczych oraz samouszkodzeń za fakt
(nieokazywanie silnych emocji)
dostępność i dyspozycyjność (dokładne poinformowanie o miejscu i czasie,
kiedy jesteśmy osiągalni)
zadbanie o właściwe miejsce spotkania (intymne i ciche)
dzielenie z innymi odpowiedzialności („przekazanie pałeczki terapeutom”)
wzajemne zobowiązania, w tym „niesamobójczy” kontrakt (terminowy)
z uczniem, np. „Zorganizuję dla ciebie pomoc, a ty mi obiecaj, że poczekasz
z decyzjami do następnego spotkania”
dokładne poznanie sytuacji domowej i szkolnej ucznia
pozytywne przeformułowanie twierdzeń typu „nic mi się nie udaje” (wskazanie
na np. osiągnięcia)
zadbanie o maksymalne bezpieczeństwo (np. zobowiązanie opiekunów
do nadzoru, kontaktu z psychiatrą czy ośrodkiem kryzysowym)
wskazanie różnych systemów oparcia (rodzina, szkoła, poradnia, ośrodki
terapeutyczne)
Czego nie należy robić w kontakcie z depresyjnym uczniem






nie brać na siebie całej odpowiedzialności za udzielane wsparcie
(uprzedzić o konieczności konsultowania się)
nie koncentrować się na sytuacyjnym aspekcie depresji lub próby
samobójczej – nie lekceważyć zagrożenia (np. rozwiązanie trudnej sytuacji
w szkole nie usuwa ryzyka samobójstwa, gdy depresja nadal się utrzymuje)
nie unikać tematu śmierci i samobójstwa
nie zaprzeczać temu, co mówi uczeń; nie osądzać go
nie okazywać zniecierpliwienia, niechęci, zmęczenia
nie ujawniać bezradności lub zawodu ani nadmiernych oczekiwań
Praktyczne wskazówki dla pedagoga w pracy z depresyjnym uczniem








podaj numer telefonu służbowego do siebie oraz co najmniej dwa inne
(najlepiej czynne przez całą dobę, np. Telefon Zaufania – 988, najbliższy
Ośrodek Interwencji Kryzysowej)
poinformuj ucznia, kiedy i gdzie możesz być dla niego dostępny oraz czego
może oczekiwać, gdy np. zadzwoni, a ty będziesz zajęty lub nieobecny
przećwicz z uczniem nawiązywanie kontaktu przez telefon oraz informowanie
o ewentualnym zagrożeniu samobójstwem
wielokrotnie powtórz uczniowi, aby informował kogoś, ilekroć pojawią się myśli
samobójcze lub będzie czuł się źle
zachęć ucznia do kontaktu z psychologiem lub psychiatrą
spróbuj czasami sam skontaktować się z uczniem, żeby krótko przypomnieć
mu o swojej trosce i podtrzymać z nim kontakt oraz upewnić się, że nie ma
zagrożenia
miej pod ręką numery telefonów do ucznia i jego najbliższych
utrzymuj stały kontakt z odpowiednimi placówkami, do których trafiają osoby
po próbach samobójczych.
Metody zapobiegania samobójstwom w szkołach według WHO





wzmacnianie zdrowia psychicznego nauczycieli
wzmacnianie poczucia wartości uczniów
uczenie wyrażania własnych emocji
zapobieganie przemocy w szkole
udzielanie informacji o placówkach leczniczych (adresy, telefony).
Opracowała: Aleksandra Meger
Bibliografia:
Dembo M.H. „Stosowana psychologia wychowawcza” WSiP, Warszawa 1997
„Psychologia w szkole” nr 4, zima 2004