Monarchia stanowa – forma ustroju politycznego

Monarchia stanowa – forma ustroju politycznego, charakterystyczna dla schyłkowego okresu
średniowiecza, związana z wyodrębnieniem się zróżnicowanych grup społecznych (stanów). Władza
monarchy, dotąd patrymonialnego, została ograniczona na rzecz stanów, szczególnie rycerstwa i
duchowieństwa, niekiedy mieszczaństwa. Udział stanów w rządach był realizowany przez
reprezentację w zgromadzeniach stanowych (późniejsze parlamenty) i różne formy samorządu.
W czasach nowożytnych monarchia stanowa straciła rację bytu. W większości państw europejskich
monarchowie zwiększali stopniowo swoją władzę, co doprowadziło do powstania monarchii
absolutnych, a tylko w nielicznych (Polska, Anglia) parlamenty zdołały zachować swe uprawnienia, a
nawet powiększyć je.
Stan – oznaczał społeczną grupę, która osiągnęła swoją prawną pozycję dzięki otrzymanym
przywilejom, ze względu na zakres świadczeń finansowych na rzecz państwa, posiadani własnego
sądownictwa, udziale w sprawowaniu władzy oraz chociażby zdolności do wyłaniania swojej
reprezentacji do stanowych zgromadzeń.
Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na stany, czyli warstwy, które różniły
się między sobą pod względem praw i obowiązków. W większości państw europejskich były to:
duchowieństwo,
rycerstwo,
mieszczaństwo,
chłopstwo.
W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo feudalne oparte na poddaństwie i hierarchii
społecznej.
Stan – zamknięta zbiorowość społeczna w społeczeństwie feudalnym, różniąca się od innych pozycją
ekonomiczną swoich członków, jak też ich pozycją prawno-społeczną (wyraźnie wyodrębnionych
prawach, obowiązkach, przywilejach, przy czym najbardziej uprzywilejowaną grupą byli feudałowie
świeccy).
W Europie formowanie się stanów rozpoczęło się jeszcze w średniowieczu, ok. XIII wieku; najpierw
nastąpiło to na zachodzie kontynentu, a nieco później na wschodzie.
Przynależność do danego stanu społecznego (poza duchowieństwem) była dziedziczna.
Stany korzystały z szerokiego samorządu; przez przedstawicieli w parlamentach uczestniczyły też w
życiu politycznym kraju.
Wyróżnienie poszczególnych stanów jest dość problematyczne, gdyż w różnych krajach podział ten
był odmienny. Generalnie wymienić można następujące stany, przy czym w żadnym społeczeństwie
nie występowały one wszystkie:
feudałowie świeccy - w niektórych krajach podzieleni na 2 odrębne stany:
wielcy panowie feudalni
rycerstwo, które ewoluowało później w szlachtę
duchowieństwo
tzw. stan trzeci, obejmujący mieszczaństwo, niekiedy też chłopstwo
mieszczaństwo
chłopi
żydzi (jako grupa wyznaniowa) - w niektórych krajach m.in. w Polsce traktowani jako odrębny stan.
Przynależność stanowa chłopów kształtowała się różnie: w niektórych krajach stanowili odrębny stan,
w innych zaliczano ich wraz z mieszczaństwem do tzw. stanu trzeciego, niekiedy zaś jako grupa
nieuczestnicząca w życiu politycznym nie byli zaliczani w obręb żadnego stanu.
Rycerze posiadali specjalny status społeczny i byli przedstawicielami uprzywilejowanej warstwy
feudalnej.
Mieszczaństwo – stan społeczny składający się z obywateli miast (łac. cives), czyli osób wolnych,
podlegających prawu miejskiemu, uformowany w średniowieczu. Po upadku państwa stanowego klasa
społeczna, nazywana częściej burżuazją (z fr. bourgeoisie - mieszkańcy miast); rzadziej
mieszczaństwem nazywa się ogół mieszkańców miast. Ze względu na ideologiczne pejoratywne
nacechowanie pojęć "mieszczaństwo" i "burżuazja" współczesna socjologia używa chętniej i częściej
określenia klasa średnia.
Chłopi, włościanie – warstwa społeczna zamieszkująca tereny wiejskie, dominująca w
społeczeństwach przedprzemysłowych, zajmująca się produkcją rolną. Chłopów charakteryzuje
odrębność warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania miejsca pracy z
gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. W
przedindustrialnym społeczeństwie chłopi dzielili się na gospodarzy, zagrodników i
komorników.