Ocena efektywności procesów logistycznych zarządzania

Logistyka – nauka
Anna Dubel1
AGH w Krakowie
Ocena efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego
w sytuacji powodzi
Wprowadzenie
Powodzie to katastrofy naturalne, które występują z pewnym prawdopodobieństwem przynosząc straty
materialne, a często również prowadzą do zagrożenia lub utraty życia wielu osób. Powodzie są klęską żywiołową szeroko omówioną w literaturze a ich rodzaje i przyczyny są przedmiotem wielu publikacji.
W Polsce dla wielu obszarów prawdopodobieństwo wystąpienia tej katastrofy jest oszacowane i podane
do publicznej wiadomości, dzięki powszechnemu dostępowi do map zagrożenia i ryzyka powodziowego
(mapy.isok.gov.pl [11]). W związku z tym dzięki znajomości zagrożenia zarządzanie ryzykiem powodzi
jest coraz skuteczniejsze. Przyczynia się do tego również doświadczenie instytucji, organizacji i osób prywatnych, które biorą udział w zarządzaniu ryzykiem, gdyż znaczna część zdarzeń powodziowych występuje cyklicznie co kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Najtrudniej jest przygotować się do katastrof
o niskim prawdopodobieństwie wystąpienia, obejmujących duże obszary i generujących równocześnie bardzo wysokie straty, a także do zdarzeń o niskim prawdopodobieństwie wystąpienia i szybkim przebiegu
(jak powodzie z deszczy nawalnych, wywołane nimi lawiny błotne lub osuwiska). W ramach zarządzania
ryzykiem powodziowym planowane i realizowane są działania zapobiegawcze, jak i reagowanie kryzysowe, a także transfer ryzyka. Instrumenty transferu ryzyka [1], jak np. ubezpieczenia, umożliwiają odbudowę majątku, finansowanie działań adaptacyjnych i operacyjnych reagowania kryzysowego, a także
w niektórych przypadkach, w zależności od konstrukcji opcji ubezpieczeniowej, zniechęcają do „wystawiania” majątku na ryzyko. [Badanie przeprowadzono w ramach projektu „Instrumenty transferu ryzyka
powodzi” finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/01933.]
Zarządzanie kryzysowe dotyczące powodzi jest realizowane na różnych szczeblach administracji publicznej i stanowi też szczególne wyzwanie ze względu na charakter zlewniowy zagrożenia, a więc często
szerszy niż lokalny, regionalny, czy nawet krajowy, wymagając współpracy władz kilku jednostek administracyjnych, czy różnych instytucji. Fakt ten determinuje charakter procesów logistycznych omawianych
w artykule. Liczba zaangażowanych podmiotów jest również pochodną wielkości obszaru na którym wystąpi powódź oraz jej charakteru. Przykładowo powodzie z deszczy nawalnych są bardzo intensywne przynoszące zwykle lokalnie wysokie straty, a następnie wpływając na nieruchomości i infrastrukturę zlokalizowaną w dolnej części zlewni, wzdłuż cieków wodnych, na drodze spływu wód.
Zarządzanie kryzysowe obejmuje cykl składający się z kilku faz: zapobiegania, przygotowania, reagowania i odbudowy. Uwzględnia ono takie funkcje jak: planowanie, organizowanie zasobów, reagowanie
kryzysowe oraz ocenę podjętych działań, zaistniałej sytuacji i warunków pod kątem usprawnienia działań
w przyszłości. Reagowanie kryzysowe jest jedną z faz zarzadzania kryzysowego a jego procedury zawierają szereg sprawnych i skutecznych działań logistycznych, które należy podjąć w sytuacji powodzi.
W artykule omówiono podstawowe aspekty logistyki sytuacji kryzysowych, następnie dokonano przeglądu podejść wykorzystywanych do pomiaru efektywności procesów logistycznych oraz zidentyfikowano
istotne elementy oceny efektywności procesów logistycznych planowanych w sytuacjach powodzi. Na tej
podstawie sformułowano wnioski i rekomendacje dotyczące pomiaru efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego w sytuacji powodzi.
1
Anna Dubel, adiunkt, AGH w Krakowie, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomii, Finansów i Zarządzania Środowiskiem,
Kraków, Polska, [email protected]
Logistyka 4/2015
8805
Logistyka – nauka
Logistyka sytuacji kryzysowych
Logistyka sytuacji kryzysowych jest postrzegana jako nowa specjalność naukowa [7], która bazując
na doświadczeniach logistyki wojskowej i cywilnej jest skuteczna dzięki zapewnieniu wysokich standardów realizacji zadań na rzecz odbiorcy, w szczególności poprzez operacjonalizację podstawowych zasad
(7W), które zostały opisane poniżej dla sytuacji kryzysowej jaką jest powódź.
 Właściwy produkt/usługa – czyli realizowanie zamówień, głównie dostaw niezbędnych materiałów
i sprzętu dla zaopatrzenia ludności poszkodowanej (zaspokojenia ich podstawowych potrzeb) i realizacji akcji powodziowej, a także świadczenie usług logistycznych, m.in. związanych z ewakuacją, ale
także pomocą medyczną i usługami takimi jak zakwaterowanie, przygotowanie posiłków, czy usługi
handlowe. W sytuacji powodzi w charakterze zamówień dostarczane są niezbędne materiały wykorzystywane w akcji przeciwpowodziowej (np. worki z piaskiem, łopaty), sprzęt (np. koparki, ciężarówki),
dla ludności z obszaru dotkniętego katastrofą dostarczane są środki zaopatrzenia (np. woda pitna, żywność, lekarstwa, odzież, energia elektryczna i cieplna, etc.). Ponadto, odpowiednie służby (wojsko, policja, straż pożarna) prowadzą często akcje ewakuacji ludności i zwierząt z terenów zagrożonych, które
to działania wymagają zapewnienia gotowości i dostępności przeszkolonych osób, sprzętu ratowniczego i środków transportu. Priorytetami w tym zakresie będzie szybka pomoc rannym i chorym, stworzenie warunków przetrwania poszkodowanym, gromadzenie, ochrona i dostarczenie środków zaopatrzenia.
 Właściwy klient i jego wysokiej jakości obsługa są pojęciami z zakresu biznesu, jednak i one znajdują
swoje odzwierciedlanie w sytuacjach zarządzania kryzysowego. W sytuacji powodzi odbiorcą działań
kryzysowych jest poszkodowana ludność. Potencjalnymi „klientami” (beneficjantami działań przeciwpowodziowych) są mieszkańcy terenów szczególnie narażonych na wystąpienie powodzi (z tzw. obszarów szczególnego zagrożenia powodzią) [12], czyli o ryzyku średnim i wysokim szacowanym przynajmniej na poziomie Q1%, oznaczającym wystąpienie zdarzenia raz na 100 lat oraz obszary między
linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnie wysokim brzegiem, a także obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi, czyli tereny „określone we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego, na których istnieje znaczące ryzyko powodzi lub jest prawdopodobne istnienie znaczącego ryzyka powodzi”. Wysokiej jakości obsługa w klasycznym rozumieniu ma mniejsze znaczenie, natomiast
jakość będzie oznaczała właściwy wybór priorytetów, aby dotrzeć z potrzebną pomocą do wszystkich
osób jej potrzebujących w jak najkrótszym czasie.
 Właściwa ilość w sytuacjach rynkowych wynika z prognozowania popytu. W zarządzaniu przeciwpowodziowym dane historyczne oraz sporządzone na ich podstawie i wyników modelowania szacunki
prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi, dostępne np. w postaci map zagrożenia i ryzyka powodzi,
dostarczają m.in. informacji dotyczącej wielkości terenu objętego zagrożeniem, zagrożonych obiektów
infrastruktury publicznej i prywatnej wraz z określeniem potencjalnej głębokości zalewu. Z powyższych informacji wynika prawdopodobna wielkość zapotrzebowania na określone produkty i usługi
logistyczne.
 Właściwy stan oznacza przygotowanie i kontrolowanie stanu zapasów i zapewnienie ich wysokiej jakości. W zarzadzaniu przeciwpowodziowym obejmuje to m.in. aktualizację informacji o posiadanych
i utrzymywanych w gotowości zasobach (m.in. materiałów, sprzętu, środków zaopatrzenia, środków
transportu), a także aktualizację informacji o dostępności i drożności dróg ewakuacyjnych.
 Właściwe miejsce, czyli wybór odpowiedniej lokalizacji dla realizacji przedsięwzięcia, w przypadku
zarzadzania kryzysowego oznacza to optymalne miejsce pod względem rozmieszczenia materiałów
i sprzętu, tak aby do miejsc strategicznych i szczególnego zagrożenia była jak najkrótsza droga,
z uwzględnieniem warunków terenowych powstałych w wyniku zagrożenia.
 Właściwy czas oznacza, iż pomoc (ewakuacja, zaopatrzenie) powinna dotrzeć do poszkodowanych jak
najszybciej. Krótki czas reakcji i zorganizowania akcji jest priorytetem.
 Właściwa cena nie jest pojęciem adekwatnym. W zamian w sytuacjach reagowania kryzysowego właściwymi kategoriami do rozważenia byłaby wysokość kosztów przy równoczesnym zapewnieniu skuteczności. Z racji realizowania zadań przez służby publiczne koszty podwykonawstwa są determinowane poprzez dokonanie wyboru najlepszej cenowo oferty. Ważne jest pojęcie efektywności, czyli
maksymalizacja efektu przy jednoczesnej minimalizacji kosztów.
8806
Logistyka 4/2015
Logistyka – nauka
Bazując na powyższych zasadach i ich znaczeniu dla zarzadzania kryzysowego w sytuacji powodzi
można zdefiniować funkcję celu, której rozwiązanie będzie optymalizować wybór najlepszego logistycznie
rozwiązania w sytuacji powodzi z punktu widzenia realizacji powyższych zasad. Taka funkcja będzie zawierała następujące elementy:
 minimalizację czasu dotarcia zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych,
 maksymalizację liczby poszkodowanych, których potrzeby zostaną zaspokojone,
 maksymalizację dostaw środków zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych,
 optymalizacja rozmieszczania materiałów i sprzętu,
 minimalizację długości dróg ewakuacji i czasu ewakuacji,
 minimalizację czasu przepływu informacji pomiędzy podmiotami wykonującymi zadania logistyczne,
 minimalizację kosztów wykonywanych zadań przy maksymalnym założonym poziomie skuteczności.
Ważną cechą wyborów logistycznych w sytuacji powodzi jest to, że optymalizacja wyborów może być
dokonywana na różnych szczeblach administracji publicznej, co znacznie komplikuje operacjonalizację tej
funkcji. Logistyka sytuacji kryzysowych będzie obejmowała sumę wszystkich działań organów i wykonawców zadań logistycznych „dzięki którym dokonuje się kształtowanie, sterowanie i kontrola procesów
zaopatrzeniowych i usługowych w łańcuchach logistycznych organizowanych w sytuacjach kryzysowych”[7]. Z uwagi na fakt, że ważną cechą jest wybór priorytetów w podejmowaniu decyzji właściwym
podejściem do wyborów rozwiązań byłaby wielokryterialna metoda hierarchicznej analizy problemów decyzyjnych (Analytic Hierarchy Process – AHP). Natomiast w ramach niniejszego artykułu przeanalizowane
zostanie jedno z ważniejszych kryteriów przy wyborze najlepszego logistycznie rozwiązania jakim jest jego
efektywność.
Podejścia do oceny efektywności
Skuteczność, czyli realizacja celu, jest intuicyjnie w sytuacjach kryzysowych praktycznie jedynym kryterium oceny podejmowanych działań. Jest to zrozumiałe, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z zagrożeniem życia. W niniejszym artykule natomiast przeanalizowano zagadnienie efektywności, które jest pojęciem szerszym i obejmuje realizację celu, czyli osiągnięcie pożądanego efektu, przy jak najmniejszych
kosztach (efektywność kosztowa) lub też maksymalizację pożądanego efektu przy założonych kosztach.
Efektywność całkowita uwzględnia zarówno koszty (w tym wszystko co przyczynia się do spadku dobrobytu), jak i korzyści (wszystko co przyczynia się do wzrostu dobrobytu) i zakłada maksymalizację korzyści
netto wyrażonych wskaźnikami porównującymi sumę korzyści z sumą kosztów. Możemy analizować efektywność finansową przedsięwzięcia oceniając ją z punktu widzenia inwestora, jak i efektywność ekonomiczną rozwiązań uwzględniającą również koszty i korzyści zewnętrzne. Ponadto efektywność możemy
oceniać przed realizacja działania (ex-ante) lub po jego realizacji, w procesie ewaluacji (ex-post)[9].
Efektywność procesów logistycznych w zarzadzaniu i reagowaniu kryzysowym można określić jako stosunek korzyści (pożądanych efektów, wzrostu dobrobytu społecznego) uzyskanych dzięki realizacji działań
wynikających z procedur do czasu i kosztów ich realizacji. Koszty dotyczą koordynacji przepływów, stanów, rozmieszczenia materiałów oraz informacji i środków finansowych. Istotną kwestią dla analizowanego problemu są koszty związane z brakiem zapasów. Brak odpowiedniej ilości środków, sprzętu a nawet
osób może zagrozić powodzeniu akcji i doprowadzić do braku osiągnięcia pożądanego efektu.
Efektywność całkowita, tak jak przedstawiał ją Vilferedo Pareto, zostaje osiągnięta wówczas, gdy nie
można poprawić sytuacji żadnego z podmiotów (beneficjantów podejmowanych działań zarządzania i reagowania kryzysowego), nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych podmiotów. Takie ujęcie
efektywności jest adekwatne do omawianej problematyki. Osiągnięcie takiego stanu wymaga optymalizacji
procesów i funkcji logistycznych. W tym kontekście ważnym wyzwaniem dla procesów logistycznych jest
zwiększenie efektywności przepływu materiałów i produktów, przyczyniające się do obniżenia kosztów
przepływu, a w rezultacie do obniżenia kosztów całości procesów logistycznych. Usprawnienie kierowania
procesami przepływu oraz magazynowania produktów, a także budowa łańcuchów logistycznych podniesie
efektywność zarzadzania i reagowania kryzysowego. W kontekście zapobiegania wystąpieniu powodzi,
będącemu ważnym elementem zarządzania kryzysowego, interes społeczny jest istotną kwestią. Nie jest
on adekwatnie uwzględniany w ujęciu efektywności w sensie Pareto. W takim przypadku należy przyjąć
Logistyka 4/2015
8807
Logistyka – nauka
podejście do efektywności zdefiniowane przez Kaldora i Hicka dopuszczające zmniejszenie dobrobytu
podmiotu/ów przy zastosowaniu odpowiedniej rekompensaty.
Pomiar efektywności daje cenną informację na temat poziomu osiąganego efektu (zdefiniowanego
do osiągnięcia celu) w ujęciu ilościowym i wartościowym (w tym pieniężnym). Pomiar efektywności, np.
z wykorzystaniem ilościowych metod wskaźnikowych, powinien odzwierciedlać faktyczne zmiany zachodzące w procesach, wynikające z przepływu materiałów, środków, czy informacji [5].
Elementy oceny efektywności logistyki w sytuacjach powodzi
Plany reagowania kryzysowego obejmują zadania podmiotów wykonawczych będących w dyspozycji
właściwych organów, natomiast plany zarzadzania kryzysowego obejmują zadania i obowiązki podmiotów
we wszystkich fazach zarzadzania. W efektywnych planach zarzadzania kryzysowego określona jest struktura organizacyjna oraz zadania i obowiązki uczestników zarządzania kryzysowego.
Poniżej omówiono procesy i kategorie kosztów logistycznych, które powinny zostać wzięte pod uwagę
przy ocenie procesów logistycznych w sytuacji powodzi.
Na procesy logistyczne w sytuacjach powodzi składają się podprocesy:
 przepływu: ewakuowanej ludności, materiałów, środków, dostaw zaopatrzenia;
 infrastruktury przepływów logistycznych;
 informacyjno-decyzyjne: strategiczne (zarządzania kryzysowego), taktyczne, operacyjne (reagowania
kryzysowego); na różnych szczeblach zarządzania i kierowania; dotyczące funkcji planowania, organizowania zasobów, realizacji działań, ewaluacji działań pod kątem przyszłego planowania;
 zarządzania zapasami.
Koszty logistyczne to „specyficzna kategoria kosztów przedsiębiorstwa, spowodowana planowaniem,
organizowaniem, realizacją i kontrolą procesów logistycznych”[8]. Całkowite koszty logistyczne można
oszacować jako sumę kosztów: fizycznego przepływu materiałów, utrzymania zapasów, realizacji procesów informacyjno-decyzyjnych. W szczególności koszty powstają w procesach: planowania, sterowania
i kontroli przepływów materiałów i towarów, magazynowania, transportu, utrzymania i składowania zapasów, zamawiania, przygotowania wysyłki materiałów i środków zaopatrzenia, ich dostaw, odbioru i kontroli, pakowania i sortowania, przepływów informacyjnych i decyzyjnych oraz obsługi logistycznej. Szczególną i ważną kategorią kosztów logistycznych w sytuacji powodzi są koszty wyczerpania się zapasów.
Dotyczą one nie tylko utraconych korzyści jakie mogłyby zostać osiągnięte dzięki posiadaniu zasobu
we właściwym miejscu i czasie, ale co ważniejsze poniesieniu i nie uniknięciu wysokich strat nie tylko
materialnych, ale i utraty zdrowia i życia ludzkiego. Na efektywność zarządzania zapasami wpływa ich
właściwe planowanie, oszacowanie zapotrzebowania, a także zarządzanie i koordynacja procesów logistycznych.
Dyskusja wyników
Czynniki warunkujące efektywność procesów logistycznych w sytuacja powodzi zależą nie tylko o możliwości technicznych i organizacyjnych, ale także od relacji społecznych, w tym poziomu kapitału społecznego. Jednym z działań wymienionych jako niezbędne w Regionalnym Systemie Ostrzegania jest pomoc
sąsiadów w sytuacji powodzi, np. przy ewakuacji zwierząt. Określenie, poprzez przeprowadzenie właściwych badań, wpływu wysokości poziomu kapitału społecznego na efektywność procesów logistycznych
w sytuacji powodzi pozwoliłoby na wzrost efektywności finansowania w zarządzaniu kryzysowym.
Do wzrostu efektywności procesów logistycznych organizowanych przez Zespoły Reagowania Kryzysowego przyczynia się zaangażowanie mieszkańców. Tam gdzie powodzie występują częściej ludzie bardziej
liczą na pomoc państwa, podobnie w sytuacji powodzi o niskim prawdopodobieństwie występowania i wysokich stratach. [Na podstawie wyników badania w projekcie „Instrumenty transferu ryzyka powodzi” finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC2011/03/D/HS4/01933.]
8808
Logistyka 4/2015
Logistyka – nauka
Podsumowanie
Efektywne procesy logistyczne w sytuacji powodzi charakteryzują się wydajnym przepływem niezbędnych środków zaopatrzenia, usług oraz informacji pomiędzy miejscem ich powstania, a punktem wykorzystania, w celu realizacji założeń planu reagowania kryzysowego. Pomiar efektywności powinien optymalizować funkcje celu uwzględniającą w szczególności: minimalizację czasu dotarcia zaopatrzenia i usług
logistycznych do poszkodowanych, maksymalizację liczby poszkodowanych, których potrzeby zostaną zaspokojone, maksymalizację dostaw środków zaopatrzenia i usług logistycznych do poszkodowanych, optymalizację rozmieszczania materiałów i sprzętu, minimalizację długości dróg ewakuacji i czasu ewakuacji,
minimalizację czasu przepływu informacji pomiędzy podmiotami wykonującymi zadania logistyczne oraz
minimalizację kosztów wykonywanych zadań przy maksymalnym założonym poziomie skuteczności.
Streszczenie
Zarządzanie i reagowanie kryzysowe w sytuacji powodzi wymagają podjęcia szeregu sprawnych i skutecznych działań logistycznych na różnych szczeblach administracyjnych, które są określane w odpowiednich planach zarządzania kryzysowego i procedurach reagowania kryzysowego. W artykule dokonano
przeglądu podejść wykorzystywanych do pomiaru efektywności procesów logistycznych oraz zidentyfikowano istotne elementy oceny efektywności procesów logistycznych planowanych w sytuacjach powodzi.
Na tej podstawie sformułowano wnioski i rekomendacje dotyczące pomiaru efektywności procesów logistycznych zarządzania kryzysowego w sytuacji powodzi.
Słowa kluczowe: pomiar efektywności, procesy logistyczne, zarządzanie kryzysowe
ASSESSMENT OF EFFICIENCY OF LOGISTIC PROCESSES OF CRISIS MANAGEMENT
IN CASE OF FLOOD
Abstract
Crisis management in case of flood requires a number of efficient and effective logistics activities on various administrative levels, which are described in the appropriate emergency response procedures. The paper reviews the approaches that can be used to measure the efficiency of logistics processes as well as defines the important elements of the efficiency assessments of logistics processes planned in situations
of flood. Building on this conclusions and recommendations for measuring the efficiency of logistics processes for crisis management in the event of floods were formulated.
Keywords: Efficiency assessment, logistic processes, crisis management
Literatura
[1] Dubel A., Analiza cech ryzyka powodzi pod kątem projektowania instrumentów transferu tego ryzyka. „Ekonomia i Środowisko”, 49(2)/2014.
[2] Dubel A.: Regionalne preferencje dotyczące dofinansowania przez Unię Europejską adaptacji do
zmian klimatycznych na przykładzie zlewni Warty. [w:] red. Graczyk A. „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2013, nr 318, Polityka zrównoważonego i zasobooszczędnego
gospodarowania.
[3] Dyduch J., Handel uprawnieniami do emisji zanieczyszczeń powietrza. PWE, Warszawa 2013.
[4] EM-DAT: The CRED/OFDA International Disaster Database – www.emdat.be – Université
Catholique de Louvain – Brussels – Belgium.
Logistyka 4/2015
8809
Logistyka – nauka
[5] Gębczyńska A.: Pomiar efektywności procesów logistycznych. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Bankowej we Wrocławiu”, 32/2012.
[6] Górka K., Poskrobko B., Radecki W.: Ochrona Środowiska. PWE. Warszawa 2001.
[7] Nowak E.: Logistyka i zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, [w:] Włodarczyk M.,
Marjański A. (red.) Bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe – aktualne wyzwania. Zarządzanie bezpieczeństwem w sektorze publicznym. Przedsiębiorczość i Zarządzanie. Społeczna Wyższa Szkoła
Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2009 Tom X Zeszyt 8, ss. 9–22.
[8] Nowicka-Skowron M.: Efektywność systemów logistycznych. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2000.
[9] Trela M., Dubel A.: Efektywność ekonomiczna elektrowni fotowoltaicznych oraz uniknięte koszty
zewnętrzne w wyniku ich funkcjonowania, [w] Środowiskowe i finansowe uwarunkowania funkcjonowania podmiotów gospodarczych, red. M. Czyż, J. Dyduch, Wydawnictwa AGH, Kraków 2014.
[10] Wyciąg z gminnego planu zarządzania kryzysowego. Urząd Miejski w Brzegu Dolnym, Brzeg
Dolny 2010.
[11] Informatyczny System Osłony Kraju.
[12] Ustawa Prawo wodne, t.j. Dz. U. z 2015 poz. 469 Art.9.
Podziękowania
Badania dotyczące instrumentów transferu ryzyka powodzi przeprowadzono w ramach projektu „Instrumenty transferu ryzyka powodzi” sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych
na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS4/01933.
8810
Logistyka 4/2015