Zarys problematyki Metodologicznej

Zarys
problematyki
Metodologicznej.
Metody badań socjologicznych
Wartość socjologii zależy nie tylko od teorii, jakie ona buduje w celu wyjaśnienia
związków międzyludzkich, lecz także od sposobu, w jaki owe teorie przystają do tego, co
rzeczywiście dzieje się na świecie. Innymi słowy, socjologia jako nauka jest zależna od badań
empirycznych sprawdzających jej teorie. W tym rozdziale zbadamy logikę badań, a także
proces ich przeprowadzania. Opiszemy różne metody badań, zwracając uwagę na niektóre
podstawowe problemy związane z ich prowadzeniem.
LOGIKA BADAŃ – to wiedza socjologiczna zależna od naukowo zbieranych dowodów.
Socjologowie zdobywają dowody za pomocą zbioru ogólnie aprobowanych reguł
postępowania, zwanych metodologią. Metodologia nadaje kierunek badaniom i umożliwia
innym zweryfikowanie ich rezultatów.
ZMIENNA – To cecha lub charakterystyka która zmienia się bądź przybiera różne wartości w
różnych warunkach. Wiek płeć i klasa społeczna są przykładami typowych zmiennych
wykorzystywanych w badaniach socjologicznych.
ZMIENNE ZALEŻNE I NIE ZALEŻNE.
W prowadzonych badaniach niektóre zmienne wpływają na inne ; nazywamy je zmiennymi
niezależnymi. Zmienne, które poddawane są wpływom określa się jako zmienne zależne. W
badaniach wpływu pozycji w klasie społecznej na sposób wychowywania dzieci pozycja w
klasie społecznej jest zmienną niezależną, natomiast sposób wychowywania dzieci jest
zmienną zależną. Gdyby jednak wprowadzono badania nad wpływem sposobu
wychowywania dzieci na ich wyniki w szkole, sposób wychowywania byłby zmienną
niezależną, a wyniki w szkole zmienną zależną. Sposób wychowywania dzieci jest zmienną
zależną w pierwszym badaniu, a w drugim zmienną niezależną. Wynika z tego jasno że
szczególna cecha czy charakterystyka nie jest automatycznie zmienną zależną lub niezależną.
Typ zmiennej zależy od roli, jaką odgrywa w specyficznym procesie badawczym. Celem tego
procesu jest stwierdzenie, czy istnieje związek pomiędzy zmienną niezależną i zależną.
KORELACJA
Związek pomiędzy zmiennymi często ustala się przez zauważenie w nich obu zmiany, to
znaczy stwierdzenie korelacji. Ustalenie korelacji jest pierwszym krokiem na drodze do
stwierdzenia, czy jedna zmienna „powoduje” albo wpływa na drugą.
Korelacja pozytywna. Jeśli wartość jednej zmiennej rośnie (lub maleje) i jednocześnie rośnie
(lub maleje) wartość drugiej, mówimy, że dwie zmienne są skorelowane pozytywnie.
Socjologowie ustalili, na przykład korelację pozytywną między pozycją w klasie społecznej a
liczbą lat nauki: im wyższa klasa społeczna, tym większe prawdopodobieństwo dłuższego
okresu edukacji.
Korelacja negatywna. Jeśli jednak wartość jednej zmiennej rośnie (lub maleje) a wartość
drugiej maleje (lub rośnie), mówimy o korelacji negatywnej dwóch zmiennych. Na przykład:
stwierdzono istnienie korelacji negatywnej między liczbą ludzi a w drugiej grupie a liczbą
osób, które zabierają w niej głos. Im większa grupa, tym bardziej komunikacja jest
zdominowana przez mniejszą liczbę jednostek.
USTALENIE ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWO –SKUTKOWYCH
Korelacja dwóch zmiennych jest niezbędnym ale niewystarczającym warunkiem, by
stwierdzić, czy jedna zmienna „powoduje” inną. Oznacza to że korelacja jest czynnikiem, ale
nie koniecznie jedynym albo decydującym.
Korelacja pozorna Często zdarza się, że związek między dwoma zmiennymi ma postać
korelacji pozornej, czyli przypadkowej. Niekiedy ów przypadek zachodzi losowo. Zdarzenia
takie można badać za pomocą teorii prawdopodobieństwa, która jest podstawą analizy
statystycznej badanych danych. Czasem przypadek powodowany jest przez korelację dwóch
zmiennych z inną zmienną, co daje w rezultacie obserwowaną korelację. Na przykład: liczba
ciężkich przestępstw jest skorelowana z porą roku. Cięższe przestępstwa popełniane są
częściej latem niż zimą. Ponieważ latem na dworze przybywa więcej ludzi niż zimą, rośnie
liczba społecznych interakcji, a przez to prawdopodobieństwo starć i przemocy. Lato samo w
sobie nie wywołuje ciężkich przestępstw, ale prowadzi do ożywienia społecznych interakcji,
które z kolei są istotnym elementem sprzyjającym przestępstwom.
Sposoby kontroli. Socjologowie zabezpieczają się przed przyjmowaniem związków
pozornych, stosując różne sposoby kontroli, czyli różne techniki pomagające wyeliminować
czynniki zakłócające związek między badanymi zmiennymi. Korzystanie z tych sposobów
kontroli a zwiększa pewność że obserwowany związek jest rzeczywisty, a nie przypadkowy.
Aby stwierdzić istnienie związku przyczynowo – skutkowego między zmiennymi należy
określić 3 warunki: pierwszy – zmienne muszą być skorelowane, drugi – zmienna niezależna
musi poprzedzać w czasie zmienną zależną trzeci – Musi istnieć pewność że nie istnieje
trzecia zmienna związana z dwoma pierwszymi. I powodująca korelacje pozorną. Krótko
mówiąc, sama korelacja nie wystarczy do ustalenia przyczynowości.
WZAJEMNY ZWIĄZEK TEORII I BADAŃ
TEORIA KIERUJE BADANIAMI
Teoria i badania socjologiczne nie są odrębnymi obszarami. Każde z nich jest niezbędne, by
powiodły się działania podejmowane bądź w jednym bądź w drugim obszarze. Metody
stosowane przez socjologów muszą być odpowiednie do teorii jaką badają. Jeśli socjolog
bada, w jaki sposób konflikty rodzinne mogą prowadzić do rozwodów, powinien wybrać
metodologię, która pozwoli badanym osobom opisać ich rozumienie konfliktu i to, w jaki
sposób doprowadził on do rozwodu. Dane z jakich się korzysta, przeprowadzając np. spisy, są
nieprzydatne w badaniach tego rodzaju.
Teoria nie tylko pomaga w wyborze metody. Wpływa także na wybór zmiennych,
które badamy, i na oczekiwania dotyczące związków, jakie mogą istnieć między
odpowiednimi zmiennymi. Kiedy Durkheim badał samobójstwo, jego teoria o związku
między samobójstwem a integracją społeczną doprowadziła go do zdefiniowana, a następnie
zbadania zmiennych wskazujących na różny stopień integracji społecznej. Nie mając teorii
badacz nie może dokonać mądrego wyboru wśród wielkości zmiennych, które chce
przestudiować, i metod z których chce skorzystać.
BADANIA „SPRAWDZAJĄ” TEORIE.
Teoria jest niezbędna do badań, ale teoria socjologiczna bez badań jest bezużyteczna.
Związki między zmiennymi sugerowane przez teorię socjologiczną muszą zostać sprawdzone,
jeśli chce się ustalić ich rzeczywiste istnienie. Przekonanie Durkheima o istnieniu związku
między samobójstwem a integracją społeczną pozostałoby próżną spekulacją – ani lepszą, ani
gorszą od innych wyjaśnień przyczyn popełnienia samobójstw – gdyby nie poddano go
testom badawczym.
Siła teorii socjologicznej polega więc na jej zdolności do określania związków między
zmiennymi oraz na możliwości znaleźenia dochodów na poparcie takich twierdzeń.
Wyobraźnia socjologiczna i techniki badań socjologicznych są niezwykle istotne dla
socjologa.
PROCES BADAWCZY
Czynności badawcze przebiegają najczęściej zgodnie z wzorem nakreślonym w tej części
rozdziału. Choć kroki podejmowane w procesie badawczym nie koniecznie muszą zawsze
przebiegać w taki sam sposób (natura specyficznego projektu zmusza niekiedy do odstępstw),
opisany poniżej model może służyć jako ilustracja sposobu prowadzenia typowych badań.
ZDEFINIOWANIE PROBLEMU.
Pierwszym krokiem podejmowanym w badaniach jest wybór właściwego problemu.
Specyficzny cel badań może być istotną kwestią socjologiczną lub czymś co szczególnie i
osobiście interesuje badacza. Podstawa wyboru danego problemu jest mniej istotna niż jego
staranne zdefiniowanie w sposób, które zapewni badanie naukowe w ujęciu socjologicznym.
PRZEGLĄD LITERATURY.
Bardzo niewiele badań naukowych koncentruje się na czymś zupełnie nowym.
Dlatego koniecznie należy się dowiedzieć, co już wiadomo na dany temat. Badacz
rozpoczyna swoje studia od wizyty w bibliotece, gdzie szczególnie przydatne są
komputerowe bazy danych, i specjalistyczne indeksy badań, dzięki którym można znaleźć
literaturę na wybrany temat. Przegląd literatury pomaga badaczowi uniknąć straty czasu, jaki
byłby potrzebny na przeprowadzenie badań, które zrobiono już wcześniej; pozwala mu także
ominąć ślepe zaułki spostrzeżone przez innych zapoznając się z literaturą badacz może
sformułować teoretyczną koncepcje problemu, która połączy ten problem z istniejącymi
teoriami i badaniami socjologicznymi. Przegląd literatury bywa także pomocny w wyborze
odpowiedniego podejścia metodologicznego.
FORMUŁOWANIE HIPOTEZ
Badaną kwestie należy sformułować w taki sposób, by można było uzyskać na nią
odpowiedź. Najczęściej kwestia taka przyjmuje postać hipotezy , jasno wyrażonego
stwierdzenia na temat oczekiwanych związków między zmiennymi. Jeśli celem badań jest
opinia jakich procesów lub działań społecznych, a nie analiza związku między zmiennymi,
nie umniejsza to potrzeby sformułowania pytań, które pokierują fazą zbierania danych.
głównym problemem jest zatem sformułowanie hipotezy (lub pytań pomocniczych w badaniu
opisowym), która da się zmierzyć w odpowiedni sposób. Innym
i słowy, badacz formułuje definicje operacyjną najważniejszych pojęć.
ROZWAŻANIE KWESTJI ETYCZNYCH.
Choć nie wszystkie badania socjologiczne zmuszają do rozważania kwestii etycznych,
część z nich stawia jednak takie wymaganie. Czy respondenci będą mieli zapewnioną
anonimowość, a przynajmniej poufność? W jaki sposób zapewnić im anonimowość i
poufność? Czy badanie stanowi ryzyko dla uczestników? Czy można ich zaniepokoić? Co
można by zrobić, żeby zminimalizować ryzyko lub potencjalne szkody? Kwestie te należy z
troską rozważyć na etapie planowania projektu badawczego.
WYBÓR PROJEKTU BADAWCZEG.
Projekt badawczy jest specyficznym planem zbierania i analizowania odpowiednich
danych. należy go oceniać w zależności od tego, w jaki sposób pomaga lub przeszkadza
badaczowi. Istnieje kilka sposobów zbierania i analizowania danych. wybór lepszej procedury
i modelu analitycznego zależy od tego co badacz spodziewa się odkryć.
ZBIERANIE DANYCH.
Jakość projektu badawczego zależy od jakości zebranych danych. dlatego należy
zwrócić szczególną uwagę, by dane odpowiadały pytaniom podnoszonym w badaniu i by ich
forma pozwalała na uzyskanie odpowiedzi. Zebrane na początku dane należy zachować, aby
można je było wykorzystać do sprawdzenia kwestii jakie mogą się pojawić na późniejszych
etapach badania.
ANALIZA DANYCH.
Statystyka pomaga badaczowi analizować dane, jakie zebrał pozwalając mu na ich
właściwą interpretację. Informacje należy analizować starannie, tak aby wnioski nie zostały
poddane weryfikacji. Na tym etapie dane często łączy się w kategorie (np. różne poziomy klas
społecznych albo różne poziomy wydajności w pracy) i bada pod kontem wzajemnych
związków. Analiza pozwala na potwierdzenie, odrzucenia lub zmodyfikowanie pierwotnej
hipotezy.
WYCIĄGANIE WNIOSKÓW
Po potwierdzeniu lub odrzuceniu pierwotnej tezy badacz może wyciągnąć wnioski
dotyczące szerszych kwestii związanych z badaniami: koncepcji teoretycznych lub względów
praktycznych, które zainspirowały projekt. Badacz może przyczynić się do rozwoju wiedzy,
zakwestionować wiarygodność wcześniejszych badań bądź zmodyfikować to, co wcześniej
uznano za prawdę. Proces badawczy może doprowadzić do sformułowania nowych pytań.
PODSTAWOWE METODY BADAWCZE.
Metody badawcze odnoszą się do rzeczywistych sposobów zbierania danych przez
badacza. Istnieją cztery podstawowe techniki badawcze:
- Eksperymenty
- Wywiady
- Obserwacje
- Analiza wtórna
EKSPERYMENTY
Eksperymenty umożliwiają zbieranie danych w warunkach kontrolowanych, co
pomaga na ustaleniu istnienia związku przyczynowo – skutkowych między odpowiednimi
zmiennymi. Podejście to wykorzystuje Metodologię takich nauk jak fizyka i biologia
szczególnie metody badań laboratoryjnych. Eksperymenty socjologiczne można
przeprowadzać w laboratorium, jak i w „naturalnych” czy terenowych warunkach.
1. Eksperymenty laboratoryjne umożliwiają sprawowanie ścisłej kontroli nad warunkami,
które z założenia nie powinny wpływać na badanie. Badacze laboratoryjni mogą
skonstruować sytuacje odpowiadające ich projektowi badań. Jednak dla wielu problemów
socjologicznych laboratorium jest nienaturalnym otoczeniem; rezultaty otrzymane w
laboratorium mogą nie mieć zastosowania w bardziej naturalnych warunkach w jakich
zazwyczaj znajdują się dane osoby.
2. Prowadząc Eksperymenty terenowe socjologowie badają ludzi we względnie naturalnych
warunkach. Przyjmują następnie, że wyniki ich badań będą się odnosiły do zachowań
innych jednostek w podobnych sytuacjach. Jednak z powodu „naturalności”;
eksperymenty terenowe są natomiast bliższe zwykłym, życiowym doświadczeniom
badanych osób, ale nie zapewniają kontroli nad czynnikami, które mogą wywierać
nieznany wpływ na badanie zmienne.
3. Metoda Eksperymentalna wymaga istnienia grupy eksperymentalnej składającej się z osób
będących przedmiotami badań, grupę tę poddaje się działaniu jakiejś zmiennej. Konieczne
jest również istnienie grupy kontrolnej, takiej samej jak grupa eksperymentalna, ale nie
poddanej działaniu zmiennej eksperymentalnej. Pomiary przeprowadzania w obu grupach
przed i po wprowadzeniu zmiennej eksperymentalnej (lub testowej) porównuje się w celu
stwierdzenia wpływu bądź braku wpływu zmiennej eksperymentalnej. Ta technika jest
bardzo sprawnym narzędziem odkrywania związków przyczynowo – skutkowych.
Badacze „zachowań zbiorowych” wykorzystują z kolei z dobrym skutkiem eksperymenty
terenowe.
4.
5. Termin „efekt Hawthorne” pochodzi od miejscowości Hawthorne w stanie New Jersey,
gdzie w latach trzydziestych w jednej z fabryk Western Electric Company (Roethlisberger
i Dickson 1939) badano wpływ zmieniających się warunków pracy (np. lepsze
oświetlenie, częstsze przerwy na kawę, różne sposoby nagradzania) na wydajność.
Badacze odkryli że wydajność zwiększa się nawet wtedy, kiedy wprowadzają czynniki
negatywne (jak choćby zmniejszenie oświetlenia). Wzrost wydajności był wynikiem tych
pozytywnych przemian. Efekt Hawthorne unaocznił badaczom wagę uwzględnienia
świadomości osób badanych, a szczególnie ich opinii na temat istoty badań, w
przygotowaniu odpowiedniego projektu badawczego.
6.
WYWIADY
Najbardziej rozpowszechniona metodą badań używaną przez socjologów jest wywiad,
w którym ludzie (respondenci) proszeni są o udzielenie odpowiedzi na serię pytań
dotyczących ich cech, postaw, wartości, zachowania czy postrzegania sytuacji lub wydarzeń.
Wywiady można wykorzystywać w celu uzyskania informacji (np. ilu młodych ludzi popiera
karę śmierci) lub badania związków między „faktami” (np. czy młodzi którzy uważają się za
osoby religijne, w mniejszym stopniu popierają karę śmierci niż ci, dla których religia nie ma
znaczenia).
1. Dobór próby.
Z wywiadów korzysta się zazwyczaj, chcąc wygłosić sąd na temat populacji – całej grupy
ludzi, którymi interesuje się badacz. Ponieważ ze względów praktycznych i ekonomicznych
nie da się przeprowadzić wywiadów wśród dużej populacji, badacz dobiera próbę mniejsza
grupę jednostek wyselekcjonowanych pod względem reprezentatywności dla populacji.
Sposób doboru próby musi być taki, by wyselekcjonowane osoby stanowiły prawdziwą
reprezentację całej populacji. Istnieje wiele technik umożliwiających osiągnięcie takiego
rezultatu; najpowszechniejszą z nich jest dobór losowy , który każdemu członkowi populacji
zapewnia równe szansę znalezienia się w próbie.
2. Wywiad kwestionariuszowy
Wywiad może mieć postać wywiadu kwestionariuszowego, wywiadu swobodnego lub
połączenia tych dwóch technik. Wywiad ten jest serią specyficznych pytań lub stwierdzeń na
które osoba ankietowana powinna odpowiedzieć. Ma postać pisemnego formularza na którym
respondent zaznaczą, podkreśla lub wypełnia odpowiedzi.
Wywiad kwestionariuszowy zawiera zestaw odpowiedzi z których respondent wybiera
jedną (wywiad zamknięty) – wywiad o pytaniach
zamkniętych. Pytania muszą być sformułowane w prostym i zrozumiałym języku
Wywiad otwarty nie zawiera określonego wcześniej zestawu możliwych odpowiedzi.
Respondenci proszeni są o odpowiedź własnymi słowami na pytania ogólne. Wywiady
otwarte są podobne do wywiadów zamkniętych.
3. Wywiady swobodne
Wywiad swobodny zadaje ogólne pytania respondentom, umożliwiając im udzielenie
swobodnej odpowiedzi własnymi słowami. Osoba przeprowadzająca wywiad może
śledzić sposób udzielania odpowiedzi na określone pytania i zadawać pytania dodatkowe,
co umożliwia dogłębne zbadanie interesujących ją kwestii. Wywiad swobodny wymaga
bezpośredniej interakcji między prowadzącym a udzielającym odpowiedzi. Wywiadów
swobodnych nie można wysyłać do respondentów tak jak wywiadów
kwestionariuszowych co sprawia że technika ta jest droższa i bardziej pracochłonna.
OBSERWACJA
Badanie obserwacyjne polega na studiowaniu działań jednostek lub grup przez
przyglądanie się im bez zadawania pytań czy wywierania wpływu na ich zachowanie.
Badania obserwacyjne często koncentrują się na zawartości odpowiednich działań.
Podczas obserwacji zewnętrznej badający pozostaje na zewnątrz obserwowanego
środowiska. Badane osoby modą nawet nie zdawać sobie sprawy z tego, że są badane.
Pozostając na zewnątrz badający nie ma wpływu na to co bada.
Ograniczenia te doprowadziły do rozwoju metody obserwacji uczestniczącej, w której
badacz jest aktywnym uczestnikiem sytuacji zachodzących w badaniach grup. Obserwacja
uczestnicząca wymaga odpowiedzi na wiele pytań etycznych. jeśli badacze nie ukrywają celu
stadium mogą wpływać na zachowanie grupy. Z kolei ukrywanie tych celów jest formą
oszustwa co powoduje poważne naruszenie norm etycznych.
ANALIZA WTÓRNA
Analizowanie istniejących już danych nazywane jest analizą wtórną. Agencje rządowe
często publikują różnorodne informacje, które są bardzo przydatne w analizie socjologicznej.
Jednym z najszerzej wykorzystywanych źródeł danych jest spis, dzięki któremu uzyskuje się
informacje o takich cechach populacji jak przyrost naturalny, typy gospodarstw, skład
populacji pod względem wieku i płci. Bogatymi źródłami informacji w analizie
socjologicznej są także pamiętniki listy autobiografie artykuły czy księgi kościelne. Analiza
wtórna jest zazwyczaj tańsza niż zbieranie własnych danych. Korzystanie z analizy wtórnej
daje pewność że badacz nie wpływa na badane przez siebie procesy struktury czy działania.
Wadą analizy wtórnej jest to, że zbieranie danych może odbywać się pod innym kontem niż
wymagają tego nowe obszary zainteresowań socjologów.
PROBLEMY BADAWCZE
Przeprowadzenie wiarygodnych badań społecznych jest rzeczą niezwykle trudną.
Badanie ludzkiego zachowania stwarza problemy, z jakimi nie spotyka się na przykład fizyk.
Niektóre z tych problemów mają charakter często techniczny, inne są wynikiem praktycznych
ograniczeń w badaniu ludzkiego zachowania.
TRUDNOŚCI TECHNICZNE
RZETELNOŚĆ. Jeśli wyniki badań mają zostać przyjęte przez środowisko naukowe badacze
muszą mieć pewność, że jeśli inni powtórzą te same badania, otrzymują podobne rezultaty.
Fakt ów przekonuje wszystkich, że to co zostało odkryte nie było przypadkiem czy
zdarzeniem losowym. Owa stałość wyników badań nazywana jest rzetelnością
TRAFNOŚĆ. Badanie powinno być więcej niż rzetelne. W badaniu, które ma odzwierciedlać
pewien aspekt rzeczywistości, zmienne muszą istotnie reprezentować tę rzeczywistość.
Mierzenie tego, co uważa się że jest mierzone nazywamy trafnością. Niektórzy badacze
podawali w wątpliwości wartość słynnego studium Durkheima o samobójstwie, zarzucając
mu brak trafności. Twierdzili że choć liczby samobójstw badane przez Durkheima spełniają
warunek rzetelności, ich trafność może być mniejsza, niż sądził Durkheim. Nie brał oni pod
uwagę możliwości różnego traktowania samobójstw, co zapewne zmniejsza trafność jego
odkryć.
TRUDNOŚCI PRAKTYCZNE
Badania socjologiczne wymagają współpracy z osobami badanymi czy respondentami.
Uczestnictwo w badaniach społecznych zabiera czas który dla wielu stanowi istotne
ograniczenie. Co więcej, badania socjologiczne często dotykają kwestii osobistych lub
kontrowersyjnych, a nie każdy ma ochotę udzielić się osobistymi przemyśleniami. Dlatego
nakłanianie ludzi do współpracy jest skomplikowanym procesem, który polega głównie na
zmniejszeniu ciężaru uczestnictwa i przedstawianiu współpracy w atrakcyjnej formie.
Atrakcyjność uczestnictwa w badaniach socjologicznych może wzrosnąć dzięki pokryciu
części kosztów związanych z udziałem w badaniach lub dzięki skromnemu wynagrodzeniu za
niedogodności. Najczęściej jednak atrakcyjność zależy od tego czy respondent uważa je za
ważne.