Ochrona gleby i wod.indd - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
advertisement
Biblioteczka Programu Rolnośrodowiskowego 2007-2013 OCHRONA GLEB I WÓD Autor: Irena Duer Recenzent: Jan Łabętowicz OCHRONA GLEB I WÓD Warszawa, 2009 rok Warszawa, 2009 rok Ochrona gleb i wód Spis treści: 1. Wprowadzenie. ………………………………………………………………………… 4 Tytuł: Ochrona gleb i wód. 2. Kryteria dostępu do pakietów programu rolnośrodowiskowego …………………… 5 3. Pakiet 8. „Ochrona gleb i wód” ………………………………………………………… 6 Zdjęcia: Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Państwowy Instytut Badawczy. 3.1. Wymagania szczegółowe dla wariantu „Wsiewki poplonowe”: …………………… 6 3.2. Wymagania szczegółowe dla wariantu „Międzyplon ozimy”: …………………… 6 3.3. Wymagania szczegółowe dla wariantu – „Międzyplon ścierniskowy”: …………… 7 4. Pakiet 9. Strefy buforowe (pakiet niedostępny od 2009 roku). …………………………………………………… 9 4.1. Wymagania szczegółowe dla wariantu 9.1. oraz wariantu 9.2.: …………………… 9 4.2. Wymagania szczegółowe dla wariantu 9.3. oraz wariantu 9.4. :…………………… 9 5. Płatność rolnośrodowiskowa …………………………………………………………… 9 6. Charakterystyka pokrywy glebowej i jej funkcje. …………………………………… 10 6.1 Jakość pokrywy glebowej. ……………………………………………………… 12 © Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009 6.2. Zagrożenie gleb erozją wodną i wietrzną. ……………………………………… 12 Całość, ani poszczególne części tego opracowania nie mogą być reprodukowane 7. Stan i ochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. ………… 16 w jakikolwiek sposób i rozpowszechniane bez uprzedniej zgody Ministerstwa Rolnictwa 7.1. Źródła zanieczyszczenia wód …………………………………………………… 17 i Rozwoju Wsi. 7.2. Zapobieganie zanieczyszczeniu wód chemicznymi środkami ochrony roślin. … 21 Wydanie I ISBN: 978-83-62164-36-3 8. Podsumowanie ……………………………………………………………………… 22 9. Literatura ……………………………………………………………………………… 22 10. Słowniczek terminów ………………………………………………………………… 23 11. Notatki 25 Realizacja wydawnicza: Drukarnia „Pasaż” sp. z o.o. ……………………………………………………………………………… 3 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego 1. Wprowadzenie. Użytki rolne w Polsce stanowią prawie 52% ogólnej powierzchni, w tym 38% gruntów ornych, 10,5% trwałych użytków zielonych i około 1% sadów. W działalności rolniczej wykorzystywane są podstawowe zasoby środowiska przyrodniczego, do których zaliczamy glebę i wodę. Powiązania pomiędzy bogactwem zasobów przyrody, a rolnictwem są kompleksowe i nawzajem na siebie wpływające. Z jednej strony, wiele cennych siedlisk naturalnych w Polsce zostało ukształtowanych i zachowanych, dzięki utrzymywaniu ekstensywnej gospodarki rolnej, z drugiej zaś, niewłaściwe użytkowanie ziemi i intensywne praktyki rolnicze mogą powodować zanieczyszczenie gleby, wody i powietrza, fragmentację/zniszczenie siedlisk i utratę zasobów dzikiej przyrody. Struktura użytkowania gruntów, wielkość ładunku biogenów, głównie azotu (45%) i fosforu (32%), wprowadzanych z obszarów rolniczych do Morza Bałtyckiego oraz przemieszczanie cząstek gleby do wód w wyniku procesów erozji, wskazuje na konieczność ochrony wód i gleby poprzez zmianę stosowanych praktyk rolniczych. Wykorzystywanie zasobów środowiska przyrodniczego w procesie produkcji rolnej nie może powodować pogarszania ich stanu i jakości ekosystemów od nich zależnych. Postępująca w ostatnich latach integracja ochrony środowiska z rozwojem gospodarki rolnej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej kładzie szczególny nacisk na ograniczanie ryzyka degradacji środowiska, poprzez promowanie systemów produkcji rolnej zgodnej z wymaganiami ochrony środowiska i zachowaniem piękna krajobrazu wiejskiego. Strategia rolnośrodowiskowa we Wspólnej Polityce Rolnej jest głównie ukierunkowana na zwiększanie równowagi w agroekosystemach. Działania ukierunkowane na realizację tej polityki obejmują: wymagania środowiskowe ujęte w zasadach wzajemnej zgodności (crosscompliance) w połączeniu z płatnością powierzchniową i wspieraniem dochodów rolników poprzez działania zawarte w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich, którego częścią składową jest program rolnośrodowiskowy. Program rolnośrodowiskowy na lata 2007 – 2013, obejmuje 9 pakietów: 1) Rolnictwo zrównoważone, 2) Rolnictwo ekologiczne, 3) Ekstensywne trwałe użytki zielone, 4) Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000, 5) Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000, 6) Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie, 7) Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie. 8) Ochrona gleb i wód, 9) Strefy buforowe. Każdy z pakietów realizuje przynajmniej jeden z dwóch szeroko rozumianych celów: • ograniczanie ryzyka zanieczyszczenia środowiska związane z modernizacją i intensyfikacją produkcji rolnej, poprzez redukcje nawożenia i ilości chemicznych środków ochrony roślin lub całkowity zakaz ich stosowania, 4 Ochrona gleb i wód • ochronę bioróżnorodności i krajobrazu obszarów wiejskich, która polega na kontynuowaniu tradycyjnych/ekstensywnych praktyk rolniczych. Ochrona gleb przed erozją oraz wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzącymi z rolnictwa realizowana jest łącznie w pakiecie 8. „Ochrona gleb i wód” oraz w Pakiecie 9. „Strefy Buforowe”. 2. Kryteria dostępu do pakietów programu rolnośrodowiskowego Beneficjentem programu może być każdy, kto: 1) jest rolnikiem, posiadaczem samoistnym lub zależnym gospodarstwa rolnego położonego na terytorium Polski, o powierzchni użytków rolnych nie mniejszej niż 1 ha, 2) zobowiąże się do realizacji programu rolnośrodowiskowego przez okres 5 lat, zgodnie z planem działalności rolnośrodowiskowej, 3) zobowiąże się do przestrzegania podstawowych wymagań na obszarze całego gospodarstwa rolnego, 4) zobowiąże się do przestrzegania szczegółowych wymagań w ramach pakietu. Beneficjent, który zamierza realizować program, musi : • corocznie złożyć wniosek o przyznanie płatności rolnośrodowiskowej, • opracować plan działalności rolnośrodowiskowej z pomocą doradcy rolnośrodowiskowego – podstawowy dokument dla rolnika, obejmujący wymogi wykraczające ponad podstawowe wymagania, w ramach pakietu, • prowadzić rejestr zabiegów agrotechnicznych wykonywanych na działkach objętych działaniami rolnośrodowiskowymi, a w zakresie nawozów rejestr dotyczy całego gospodarstwa. Wniosek o przyznanie pierwszej płatności i kolejnych, rolnik składa do kierownika biura powiatowego ARiMR, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania, w terminie od 15 marca do 15 maja. Rolnik, który złożył wniosek o przyznanie płatności, otrzymuje w Agencji mapę gospodarstwa, z oznaczeniem granic i numerów działek ewidencyjnych, oraz granic położonych na obszarze gospodarstwa rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, narodowych i obszarów Natura 2000, oraz obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie azotanami (OSN). Rolnik zaznacza na mapie: o granice poszczególnych działek rolnych, na których mają być realizowane odpowiednie pakiety, oraz o występujące w gospodarstwie trwałe użytki zielone i elementy krajobrazu rolniczego nie użytkowane rolniczo. 5 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego 3.Pakiet 8. „Ochrona gleb iwód”1 W zależności od miejsca w zmianowaniu oraz terminu siewu, obejmuje on 3 warianty: 8.1 Wsiewki poplonowe, 8.2 Międzyplon ozimy, 8.3 Międzyplon ścierniskowy. 3.1. Wymagania szczegółowe dla wariantu „Wsiewki poplonowe”: 1) wsiewanie roślin jako wsiewki poplonowej w rosnące rośliny ozime lub razem z siewem roślin jarych i utrzymanie ich przez okres zimy; 2) sprzątnięcie słomy po żniwach; 3) nie wznawianie zabiegów agrotechnicznych przed dniem 1 marca; 4) przyoranie biomasy wsiewki poplonowej, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym; 5) niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na wsiewkę poplonową. Wsiewkami poplonowymi nazywamy rośliny wsiewane w roślinę ochronną, po sprzęcie której następuje zasadniczy ich rozwój. Wysiew dokonywany jest wiosną w rosnącą roślinę ozimą (najczęściej zbożową) lub razem z siewem roślin jarych. W formie wsiewek poplonowych najczęściej uprawiane są rośliny motylkowate i trawy, o powolnym początkowym tempie wzrostu i mało wrażliwe na zacienianie. Wsiewki udają się najlepiej w rejonach o dość wysokich i równomiernie rozłożonych opadach. Dobór odpowiedniego gatunku roślin wsiewkowych, dostosowanych do warunków przyrodniczych gospodarstwa ma decydujące znaczenie dla powodzenia uprawy wsiewek. Na glebach lekkich, wilgotnych i kwaśnych, najczęściej jest wsiewana seradela. Na glebach średnich i cięższych wsiewane są głównie trawy: życica trwała, kupkówka. Ilość biomasy wytwarzanej przez wsiewki zależy w dużej mierze od rośliny ochronnej, w które są one wsiewane. Najlepszymi roślinami ochronnymi są żyto i jęczmień jary. Wsiewki poplonowe, w zależności od plonu biomasy, mogą być w okresie jesieni koszone lub wypasane. Użytkowanie tego porostu musi być bardzo umiejętne, gdyż rośliny te mają chronić glebę przez cały okres jesienno-zimowym, aż do marca. Wsiewki traw wraz ze ścierniskiem, utrzymywane przez okres zimy, chronią glebę przed spływami powierzchniowymi, wymywaniem azotanów do wód podziemnych, oraz stanowią bazę pokarmowa dla zimujących ptaków. 3.2. Wymagania szczegółowe dla wariantu „Międzyplon ozimy”: 1) wykonanie siewu roślin ozimych jako międzyplonu ozimego do dnia 30 września; 2) nie stosowanie pod międzyplon ozimy innych nawozów niż naturalne; 3) nie stosowanie ścieków i osadów ściekowych na międzyplon ozimy; 4) przyoranie biomasy międzyplonu ozimego, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym; 5) zakaz spasania międzyplonu ozimego poza okresem wiosny; 1 ** 6 W związku ze zmianami w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych norm dotyczącymi obowiązku pozostawienia 40 % gruntów ornych pod okrywą roślinną na obszarach zagrożonych erozją płatność w ramach Pakietu. 8. będzie ograniczona. Ochrona gleb i wód 6) nie wznawianie zabiegów agrotechnicznych przed dniem 1 marca; 7) zakaz uprawy w plonie głównym rośliny, która była uprawiana w międzyplonie ozimym, lub formy jarej takiej rośliny; 8) w przypadku uprawy międzyplonu ozimego w międzyrzędziach chmielnika, powierzchnia uprawy tego międzyplonu powinna stanowić około 67% łącznej powierzchni plantacji chmielu. Międzyplony ozime są uprawiane po roślinach zbożowych, na tyle wcześnie schodzących z pola, aby umożliwić uprawę przedsiewną i terminowy zasiew międzyplonu. W gospodarstwach posiadających odpowiednią ilość obornika/gnojowicy w okresie późnego lata, nawozy te mogą być stosowane pod poplon ozimy. W międzyplonie ozimym można uprawiać kilka gatunków roślin, najczęściej wysiewa się żyto ozime, mieszankę żyta z wyką ozimą, rzepak ozimy, rzepik ozimy, lub inne mieszanki roślin ozimych dostosowanych do lokalnych warunków. Nie mogą być jednak wysiewane te same gatunki roślin, jakie były uprawiane przed siewem międzyplonu na danym polu, jak również forma jara gatunku uprawianego w międzyplonie nie może być uprawiana jako roślina następcza. Uprawa poplonów ozimych jest możliwa na terenie całej Polski, a szczególnie w rejonach gdzie wiosną wcześnie rozpoczyna się wegetacja , co sprzyja wytworzeniu dużej biomasy, która w gospodarstwach prowadzących produkcje zwierzęcą będzie wykorzystana na paszę, a znacząca ilość resztek roślinnych zasili glebę w substancję organiczną, lub cała biomasa zostanie przyorana jako „zielony nawóz”. Uprawa międzyplonów ozimych z jednej strony, z uwagi na dużą ilość produkowanej biomasy, poprawia właściwości biologiczne gleby, chroni glebę przed erozją i wymywaniem azotanów, z drugiej zaś stwarza zagrożenie przesuszenia gleby (szczególnie gleb lżejszych) dla rośliny następczej. 3.3. Wymagania szczegółowe dla wariantu – „Międzyplon ścierniskowy”: 1) wykonanie siewu roślin jarych jako międzyplonu ścierniskowego do dnia 30 września; 2) nie stosowanie pod międzyplon ścierniskowy innych nawozów niż naturalne; 3) nie stosowanie ścieków i osadów ściekowych na międzyplon ścierniskowy; 4) przyoranie biomasy międzyplonu ścierniskowego, z wyjątkiem uprawy gleby w systemie bezorkowym; 5) możliwość spasania biomasy międzyplonu ścierniskowego w okresie jesieni; 6) nie wznawianie zabiegów agrotechnicznych przed dniem 1 marca; 7) zakaz uprawy w plonie głównym rośliny, która była uprawiana w międzyplonie ścierniskowym; 8) w przypadku uprawy międzyplonu ścierniskowego w międzyrzędziach chmielnika, powierzchnia uprawy tego międzyplonu powinna stanowić około 67% łącznej powierzchni plantacji chmielu. Poplony ścierniskowe są najbardziej typowym rodzajem międzyplonów, które dawniej były użytkowane głównie na paszę, zaś obecnie na „zielony nawóz”. Zasadniczy wpływ na udanie się tego międzyplonu ma ilość opadów oraz występowanie nocnych przymrozków, w stosunkowo krótkim okresie ich rozwoju. Poplony ścierniskowe są uprawiane po wcześnie schodzących zbożach – życie, jęczmieniu oraz po rzepaku. Okres przeznaczony na wzrost poplonów uległ w ostatnim okresie skróceniu. Wiąże się to z wydłużonym okresem wegetacji 7 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego zbóż, oraz późniejszym rozpoczynaniem żniw, przy użyciu kombajnów. Na terenie Polski najkorzystniejsze warunki do uprawy międzyplonu ścierniskowego występują w pasie południowym, najgorsze w rejonach północno-wschodnich o znacznie krótszym okresie wegetacji. Ze względu na długość okresu wegetacji, rośliny przydatne do uprawy w międzyplonach dzielimy na 3 grupy: 1. gatunki wymagające wczesnego terminu siewu – nie później niż 25 lipca: bobik, rzepa ścierniskowa, kapusta pastewna; 2. gatunki wysiewane na początku sierpnia: łubiny, seradela, peluszka i mieszanki np. peluszka ze słonecznikiem i wyką siewną; 3. gatunki wysiewane do końca sierpnia, a nawet we wrześniu : rzepak jary, rzodkiew oleista, gorczyca, facelia. Oczywiście daty te należy uważać za orientacyjne, z uwagi na różny przebieg warunków pogodowych w poszczególnych latach. Do uprawy na glebach najlżejszych zaliczamy: łubin żółty, seradelę, facelię. Na glebach nieco mocniejszych można uprawiać: słonecznik, łubin wąskolistny, rzepak, grykę, rzodkiew oleistą, rzepę ścierniskową, zaś na glebach ciężkich: bobik, wykę jarą. W suchszych stanowiskach udają się: słonecznik, facelia, a w warunkach lepszego uwilgotnienia: bobik, rzepak, peluszka. Wszystkie z uprawianych gatunków w poplonach ścierniskowych mogą być wypasane lub koszone na zielonkę, ale ze względów środowiskowych najlepiej jest pozostawiać biomasę w formie mulczu chroniącego glebę przed różnymi procesami degradującymi. Celem pakietu „Ochrona gleb i wód” jest utrzymywanie pokrywy roślinnej na gruntach ornych w okresie między dwoma plonami głównymi/towarowymi, w formie zasiewu jednogatunkowego lub mieszanki kilku gatunków w okresie jesienno-zimowym. Korzyści wynikające z uprawy międzyplonów polegają na: • ograniczaniu wymywania azotanów, wapnia i potasu z gleby, • ocienianiu i zapobieganiu erozji gleby. • wzbogacaniu gleby w substancję organiczną. Uprawa międzyplonów powinna być stosowana na obszarach zagrożonych wymywaniem składników biogennych ( N, P ) lub ich spływem powierzchniowym wraz z cząsteczkami gleby na terenach podatnych na erozję, głównie w ogniwie zmianowania: rośliny ozime – rośliny jare. Efekty środowiskowe powodowane uprawą międzyplonów, mogą być dostrzegalne po upływie dłuższego czasu i są trudne do bezpośredniego oszacowania. Wszystkie formy międzyplonów wzbogacają różnorodność botaniczną regionów z dominacją pól ornych, chronią glebę przed degradacją, zapobiegają wymywaniu składników mineralnych do wód podziemnych, w szczególności azotanów, są żerowiskiem i miejscem schronienia dla wielu gatunków zwierząt. Ochrona gleb i wód 4.Pakiet 9. Strefy buforowe (pakiet niedostępny od 2009 roku). Celem pakietu jest ochrona przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. Pasy zieleni utrzymywane szczególnie na granicy z ciekami wodnymi powstrzymują spływ biogenów do wód. Strefy buforowe i miedze śródpolne mają również duże znaczenie dla zachowania bioróżnorodności. Stanowią bazę pokarmową dla wielu gatunków zwierząt zwłaszcza ptaków, a także dla wrogów naturalnych szkodników upraw. Pakiet ten obejmuje cztery warianty: 9.1 Utrzymanie dwumetrowych stref buforowych, 9.2 Utrzymanie pięciometrowych stref buforowych, 9.3 Utrzymanie dwumetrowych miedz śródpolnych, 9.4 Utrzymanie pięciometrowych miedz śródpolnych. 4.1. Wymagania szczegółowe dla wariantu 9.1. oraz wariantu 9.2.: 1) utrzymanie strefy buforowej o szerokości: a) około 2 metrów – w przypadku wariantu 9.1, b) około 5 metrów – w przypadku wariantu 9.2; 2) wykaszanie raz w roku lub co 2 lata, nie później niż do dnia 30 września, przy zachowaniu istniejących drzew i krzewów; 3) usunięcie biomasy w ciągu 2 tygodni od skoszenia, z wyjątkiem uzasadnionych przypadków; 4) zakaz stosowania nawozów i środków ochrony roślin. 4.2. Wymagania szczegółowe dla wariantu 9.3. oraz wariantu 9.4. : 1) utrzymanie miedzy śródpolnej o szerokości: a) a) około 2 metrów – w przypadku wariantu 9.3, b) b) około 5 metrów – w przypadku wariantu 9.4; 2) wykaszanie raz w roku lub co 2 lata, nie później niż do dnia 30 września, przy zachowaniu istniejących drzew i krzewów; w przypadku żywopłotów – pielęgnacja; 3) zakaz stosowania nawozów i środków ochrony roślin. 5.Płatność rolnośrodowiskowa Płatność rolnośrodowiskowa wypłacana jest w formie zryczałtowanej i stanowi rekompensatę utraconego dochodu oraz dodatkowych poniesionych kosztów. Płatność jest pomocą wieloletnią, wypłacaną corocznie rolnikom, którzy dobrowolnie przyjmują zobowiązania rolnośrodowiskowe, po wykonaniu określonych zadań w ramach danego pakietu. Płatność może być przyznana za dowolną liczbę pakietów, z tym że pakiet „Ochrona gleb i wód” nie 8 9 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego może być realizowany równocześnie z pakietami :”Rolnictwo zrównoważone„ i „Rolnictwo ekologiczne”. Płatność rolnośrodowiskowa jest przyznawana do działek rolnych, użytkowanych jako grunty orne, na których są uprawiane rośliny: 1) jako wsiewka poplonowa – 330 zł/ha, 2) ozime jako międzyplon ozimy – 420 zł/ha, 3) jare jako międzyplon ścierniskowy – 400 zł/ha. Płatność rolnośrodowiskowa za pakiet „Ochrona gleb i wód” nie przysługuje działkom rolnym objętych programami działań ograniczającymi odpływ azotu ze źródeł rolniczych na obszarach szczególnie narażonych (OSN) na zanieczyszczenie azotanami. Płatność za pakiet „ Ochrona gleb i wód” podlega degresywności i jest przyznawana w wysokości: • 100 % stawki płatności – za powierzchnię od 0,1 do 100 ha, • 50 % stawki płatności – za powierzchnię 100 do 200 ha, • 10 % stawki płatności – za powierzchnię powyżej 200 ha. Wysokość płatności za realizację pakietu 9: 1) utrzymanie dwumetrowych stref buforowych – 44 zł/100 mb, 2) utrzymanie pięciometrowych stref buforowych – 110 zł/100 mb, 3) utrzymanie dwumetrowych miedz śródpolnych – 40 zł/100 mb, 4) utrzymanie pięciometrowych miedz śródpolnych – 100zł/100 mb. Płatność podlega zwrotowi, jeżeli rolnik nie realizuje podjętego zobowiązania, lub nie został sporządzony plan rolnośrodowiskowy zgodnie z wymaganiami. 6.Charakterystyka pokrywy glebowej ijej funkcje. Gleba jest to powierzchniowa warstwa zwietrzałej skały macierzystej, powstała pod wpływem procesów glebotwórczych, składająca się z cząstek mineralnych, substancji organicznej, wody, powietrza i licznych żywych organizmów. Przydatność rolnicza gleby zależy od rodzaju skały macierzystej, z której została wytworzona oraz od jakości warstwy uprawnej, która w dużej mierze jest kształtowana działalnością rolnika. Gleba, jako podstawowy element agroekosystemu jest: • strefą rozwoju systemu korzeniowego roślin, • rezerwuarem składników pokarmowych, • magazynem wody niezbędnej do życia roślin, • środowiskiem życia różnorodnych organizmów glebowych rozkładających substancję organiczną i odpowiedzialnych za procesy biochemiczne zachodzące w glebie. Gleba, która spełnia wymienione funkcje jest glebą żyzną, zachowującą zdolność do pro- 10 Ochrona gleb i wód dukowania pełnowartościowych płodów. Jednakże, na skutek nierozważnej działalności człowieka, której przykładem jest nadmierne wycinanie lasów, zanieczyszczenia powodowane przez przemysł czy nieumiejętna gospodarka rolna, gleby mogą ulegać degradacji: fizycznej, chemicznej i biologicznej. Degradacja fizyczna jest powodowana głównie przez procesy erozyjne. O chemicznej degradacji mówimy wówczas gdy gleba jest zakwaszona, o małej zawartości dostępnych składników pokarmowych, zanieczyszczona szkodliwymi substancjami chemicznymi np. metalami ciężkimi czy pozostałościami chemicznych środków ochrony roślin. Degradacja biologiczna objawia się zmniejszeniem zawartości substancji organicznej, oraz niekorzystnymi zmianami w składzie i ilości mikroflory i fauny glebowej. Wszystkie opisane procesy degradacji zmniejszają żyzność gleby, to znaczy jej zdolność do wydawania dużych i o pożądanych cechach jakościowych plonów roślin, warunkujących zdrowie ludzi i zwierząt oraz szeroko rozumianą jakość środowiska. Fot. 1. Gleba w dobrej kulturze. Gleba w złej kulturze. Podstawowe błędy popełniane na terenach użytkowanych rolniczo, które przyczyniają się do pogarszania jakości gleby, to: • nie uzupełnianie składników pokarmowych wyniesionych z gleby wraz z plonem roślin, • pozostawianie gleby bez okrywy roślinnej przez znaczną część roku, • niewłaściwa uprawa gleby i niewłaściwy dobór gatunków roślin uprawnych na terenach podatnych na erozję, • zagęszczenie gleby powodowane ciężkimi maszynami i narzędziami rolniczymi. Procesy degradujące glebę, takie jak erozja, zmniejszanie zawartości glebowej substancji organicznej, zanieczyszczenie gleb, nadmierne zagęszczenie, zmniejszanie glebowej bioróżnorodności, prowadzą w rezultacie do utraty zdolności, wymienionych wcześniej, podstawowych funkcji. Procesy degradujące glebę mogą być wynikiem stosowania niewłaściwych praktyk rolniczych np. niezrównoważonego nawożenia, niewłaściwego stosowania pestycydów, używania ciężkich maszyn i narzędzi, lub nadmiernego wypasania. Degradacja gleby może być także wynikiem postępującej specjalizacji, której towarzyszy odejście od tradycyjnego płodozmianu, nawożenia nawozami naturalnymi oraz zielonymi, które utrzymywały/ zwiększały zawartość glebowej substancji organicznej. Ze względu na fakt, że gleba jest zasobem nieodnawialnym w okresie jednego pokolenia oraz malejącą z każdym rokiem powierzchnią użytkowaną rolniczo, konieczna 11 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego jest ochrona gruntów przed zagrożeniami powodującymi nie odwracalne lub trudno odwracalne zmiany właściwości gleb. Program Rolnośrodowiskowy stwarza szanse odbudowywania glebowej substancji organicznej, redukcję zagrożeń powodowanych erozją, zanieczyszczeniem i zagęszczeniem gleb. Możliwości takie zawarte są w pakietach: Rolnictwo zrównoważone, Rolnictwo ekologiczne, Ekstensywne trwałe użytki zielone, Ochrona gleb i wód, czy Strefy buforowe. Reforma Wspólnej Polityki Rolnej, wprowadzona w 2003 r. jako zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance) określa standardy dotyczące zarządzania gospodarstwem i utrzymywania gleb w dobrej kulturze rolnej, poprzez ochronę gleb przed erozją, utratą struktury i zmniejszaniem zawartości glebowej w substancję organiczną. Zasady te stają się obowiązujące dla beneficjentów Programu Rolnośrodowiskowego. 6.1 Jakość pokrywy glebowej. Charakterystyczną cechą pokrywy glebowej Polski jest jej duża zmienność przestrzenna. Uwzględniając zwięzłość warstwy ornej, na podstawie zawartości cząstek spławialnych (< 0,02 mm), która decyduje o właściwościach wodnych gleb, zdolności zatrzymywania składników pokarmowych oraz podatności na erozję, przyjęto dla celów agrotechnicznych podział gleb na cztery kategorie agronomiczne: gleby bardzo lekkie, lekkie, średnie i ciężkie. Gleby lekkie i bardzo lekkie, stanowiące ponad 60% gleb mineralnych, zawierają poniżej 2% próchnicy w warstwie ornej, a ponadto z uwagi na ich skład granulometryczny są podatne na wymywanie składników mineralnych, w tym azotanów, które powodują zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych. Zawartość próchnicy w glebie zależy w znacznym stopniu od płodozmianu, stosowanych zabiegów uprawowych i nawożenia. Głównym źródłem substancji organicznej są resztki roślinne wprowadzane do gleby oraz nawóz naturalny w formie obornika. Na tempo rozkładu substancji organicznej i wynikającą z tego dostępność składników pokarmowych dla roślin wpływa odczyn gleby (pH), oraz ilość i jakość mikroorganizmów w niej żyjących. Niestety, ponad 50% ogólnego areału gleb w Polsce wykazuje bardzo kwaśny i kwaśny odczyn (pH<5,5). W ujęciu przestrzennym zaledwie w 2 województwach (kujawsko-pomorskim i opolskim) udział takich gleb wynosi poniżej 40%, natomiast w 4 województwach (łódzkie, mazowieckie, podkarpackie i podlaskie) gleby o pH<5,5 zajmują 60 – 80% powierzchni gruntów ornych. Pod względem stanu zakwaszenia gleb, Polska wyróżnia się bardzo niekorzystnie na tle innych krajów europejskich. Gleby, w których pH w wierzchniej warstwie jest mniejsze od 6,5, są potencjalnie zagrożone procesami degradującymi i nie zapewniają optymalnych warunków dla wzrostu większości gatunków roślin. Z kwaśnych gleb łatwo są wymywane składniki zasadowe, a ich miejsce w roztworze glebowym zajmują kationy wodoru, glinu, żelaza, manganu, które mogą być toksyczne dla roślin, a w przypadku kumulowania ich w produkcie finalnym pogarszają jakość płodów rolnych. Regulacja odczynu gleb nabiera szczególnego znaczenia w gospodarstwach realizujących pakiety rolnośrodowiskowe, w których promowany jest system zrównoważonego gospodarowania. 6.2. Zagrożenie gleb erozją wodną i wietrzną. W Polsce, z racji silnego urzeźbienia lub pokrywy glebowej podatnej na zmywanie, około 28 % gruntów rolnych i leśnych jest zagrożone erozją wodną. 12 Ochrona gleb i wód Natężenie procesów erozyjnych zależy od rodzaju gleby, nachylenia terenu, ilości i intensywności opadów, sposobu użytkowania ziemi oraz w dużej mierze jest powodowane działalnością człowieka. Erozja wodna w najbardziej intensywnych formach występuje na terenach rędzinowych i lessowych oraz na glebach piaskowych. Największe zagrożenie erozją wodną powierzchniową i wąwozową występuje w województwach: małopolskim, podkarpackim, lubelskim, świętokrzyskim, pomorskim i śląskim. Nawet słabe procesy erozyjne mogą degradować poziom orno – próchniczny, zmniejszać miąższość warstwy uprawnej oraz pogarszać właściwości gleby. Szkodliwość erozji wodnej polega nie tylko na niszczeniu wierzchniej warstwy gleby, ale również na przemieszczaniu cząstek gleby wraz ze składnikami mineralnymi do wód powierzchniowych, powodując ich zanieczyszczenie i zamulenie. Już przy opadach 20 mm / dobę występuje powierzchniowy spływ wody i spłukiwanie gleby. W warunkach klimatycznych Polski wyróżnia się kilka okresów sprzyjających procesowi erozji wodnej: • okres wczesnowiosennego tajania śniegu, przeważnie od końca lutego do początku kwietnia, kiedy występuje spływanie gleby i osuwiska, • okres wiosenno – letni, od kwietnia do września, kiedy opady stanowią około 40% sumy opadów rocznych, • okres jesieni, październik – listopad z wielogodzinnymi ciągłymi opadami, powodującymi spłukiwanie wierzchniej warstwy gleby. Rys. 1. Mapa potencjalnej erozji wodnej na obszarze Polski. O wielkości i tempie spływu powierzchniowego decydują spadki terenu. Pomimo, że Polska jest krajem nizinnym, to co najmniej 20% obszaru (10% terenu powyżej 300 m n.p.m. i 10% poniżej tego poziomu) ma ukształtowanie terenu sprzyjające procesom erozji wodnej. 13 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego Istotne znaczenie w ochronie gleb przed erozją odgrywa sposób użytkowania ziemi, układ pól i dróg. Największe zdolności ochronne mają lasy, następnie użytki zielone, a najmniejsze jednoroczne uprawy polowe, w szczególności rośliny uprawiane w szerokie rzędy. Ochronne działanie roślinności polega na wiązaniu gleby przez system korzeniowy, rozpraszaniu i zatrzymywaniu części opadu. Roślinność zwiększa szorstkość podłoża, która zmniejsza tempo odpływu wody, co ułatwia jej wsiąkanie w głąb gleby. Oprócz pokrywy roślinnej istotne znaczenie w ochronie gleb przed erozją odgrywa odpowiedni dobór i następstwo roślin w płodozmianie oraz uprawa wszelkiego rodzaju międzyplonów, z dostosowaną do każdego gatunku uprawą roli. Ochrona gleb i wód Rys. 2. Mapa zagrożeń erozją wietrzną na obszarze Polski. Fot.2. Układ pól na zboczu. Poza erozją wodną, około 11 % powierzchni Polski jest zagrożone erozją wietrzną, o natężeniu średnim i silnym. Erozja wietrzna powoduje mechaniczne niszczenie roślin, odsłanianie ich systemu korzeniowego oraz zanieczyszczanie wód powierzchniowych i powietrza pylastymi częściami gleby. Największe potencjalne zagrożenie tym rodzajem erozji występuje na obszarach o małej lesistości, z dominacją gleb lekkich i pyłowych, w centralnej części Pasa Nizin Środkowopolskich (województwa: wielkopolskie, łódzkie, mazowieckie i podlaskie). Są to jednocześnie rejony intensywnego rolnictwa (wielkopolskie) oraz dużej koncentracji produkcji zwierzęcej (podlaskie). Lokalne zagrożenie silną erozją wietrzną występuje w woj. lubelskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim. Gleby erodowane mają zwykle gorszy skład granulometryczny na skutek wypłukiwania i wynoszenia ze zboczy najdrobniejszych, a tym samym najżyźniejszych cząstek gleby, mniejszą pojemność wodną i aktywność biologiczną. Zmiany te są jedną z przyczyn spadku urodzajności terenów erodowanych. Na skutek procesów erozyjnych dochodzi do uszkodzenia urządzeń melioracyjnych, budowli wodnych i dróg. Gospodarowanie na terenach urzeźbionych wymaga rozplanowania użytkowanego rozłogu gruntów zgodnie ze spadkiem terenu: • Grunty na stokach o nachyleniu powyżej 20% (12°) powinny być trwale zadarnione lub zalesione, Główne problemy powodowane przez erozję to: • strata decydujących o żyzności frakcji gleby, tzn. substancji organicznej i cząstek ilastych gleby, • zmniejszenie miąższości warstwy uprawnej gleby, w której rozwija się system korzeniowy roślin, • ograniczenie przesiąkania wody w głąb gleby, • zamulanie wód powierzchniowych, eutrofizacja wód, powodowana nadmiernym ich wzbogacaniem w fosfor i azot. 14 15 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego • • Na gruntach o nachyleniu 10 – 20% (6 – 12°) można prowadzić gospodarkę polową, ale przy regularnym stosowaniu zabiegów przeciw erozyjnych, Grunty położone na stokach o nachyleniu do 10% (60), zwłaszcza na długich skłonach wymagają uprawy w kierunku poprzecznym do nachylenia stoku. Ochronę gleb realizować można przez szereg działań składających się na system organizacji gospodarstwa oraz poszczególnych procesów produkcyjnych. Podstawowe znaczenie ma tu odpowiednio zaplanowane użytkowanie rozłogu gruntów i płodozmian wraz z towarzyszącymi zabiegami agrotechnicznymi właściwymi dla uprawianych gatunków roślin. Wadliwie skonstruowany płodozmian, tzn. nie uwzględniający warunków siedliskowych oraz przyrodniczych zasad zmianowania roślin sprzyja wszystkim wyżej wymienionym procesom degradującym glebę i pogarsza jakość wód. Prawidłowo ułożone zmianowanie roślin ogranicza ilość azotu mineralnego wymywanego z gleby w okresie jesienno-zimowym. Zwiększenie w zmianowaniu udziału tzw. „pól zielonych”, tzn. roślin ozimych, roślin wieloletnich i wszelkiego rodzaju międzyplonów powoduje zmniejszenie ilości mineralnych form azotu w glebie i ogranicza swobodne jego przemieszczanie do wód podziemnych. Ochrona gleb i wód 7.1. Źródła zanieczyszczenia wód Woda występująca w przyrodzie zawiera zawsze mniejsze lub większe ilości zanieczyszczeń, ale nie może zawierać substancji szkodliwych dla zdrowia, wywierających ujemny wpływ na jej smak, zapach i wygląd. Fot. 4. Zbiornik wodny z przybrzeżną roślinnością szuwarową. 7. Stan iochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. Drugim po glebie zasobem niezbędnym do produkcji rolnej jest woda, która jest bogactwem narodowym i podlega szczególnej ochronie. W niektórych rejonach Polski, coraz częściej występująca susza hydrologiczna i atmosferyczna powoduje, że woda staje się dobrem deficytowym. Niedobór wody może stanowić barierę rozwoju gospodarczego, w tym rolnictwa, powodując jednocześnie niekorzystne zmiany w różnych ekosystemach. Wielkość zasobów wody zależy od ilości opadów atmosferycznych, parowania oraz jej odpływu korytami rzecznymi. Średnia, roczna suma opadów na obszarach nizinnych w Polsce wynosi 500 – 600 mm. Nierównomierność ich rozkładu powoduje występowanie okresowych niedoborów wody, co powoduje trudności w zaspokajaniu potrzeb rolnictwa. Gospodarowanie zasobami wody w rolnictwie ma bezpośredni związek z produkcyjnością agroekosystemów. Aby rolnictwo mogło być wydajne i zrównoważone przez długi czas, musi mieć zabezpieczoną wodę, niezbędną do wzrostu roślin i gospodarować nią w sposób nie powodujący degradacji pozostałych zasobów wodnych. Cel ten można osiągnąć poprzez lepsze wykorzystywanie wód opadowych, ograniczanie spływów powierzchniowych, utrzymywanie zadrzewień, zwiększanie pojemności wodnej gleb. Szczególne znaczenie wody w rolnictwie wynika z faktu, że jest ona środkiem transportu składników pokarmowych, substancji chemicznych i stałych cząstek gleby. Nadmiar rozpuszczonych, a nie wykorzystanych przez rośliny składników mineralnych, chemicznych środków ochrony roślin i hormonów przedostaje się do wód podziemnych lub powierzchniowych, powodując ich degradację. 16 Źródłem zagrożeń dla wód są ścieki komunalne i przemysłowe określane jako zanieczyszczenia punktowe, oraz biogeny, głównie azot i fosfor oraz chemiczne środki ochrony roślin pochodzące z terenów użytkowanych rolniczo, traktowane jako zanieczyszczenia obszarowe. Zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego przemieszczają się wraz z wodą systemami melioracyjnymi oraz ze spływami powierzchniowymi niosącymi ze sobą również erodowane cząstki gleby. Skutki tych zanieczyszczeń mogą pojawiać się w dużej odległości od źródła, wraz ze spływem wód sieciami drenów, rowami melioracyjnymi i rzekami, zanim znajdą się w Bałtyku. Główne rodzaje i źródła zanieczyszczeń pochodzących z rolnictwa oraz ich skutki dla środowiska wodnego przedstawiono w tabeli 1. Tab. 1. Rodzaje zanieczyszczeń pochodzących z rolnictwa Rodzaj zanieczyszczeń Skutki dla środowiska Źródła zanieczyszczeń Składniki pokarmowe roślin, głównie azotany i fosforany Pogorszenie jakości wody pitnej, nadmierny rozwój planktonu w wodach powierzchniowych, kwitnienie wód Stosowanie nawozów mineralnych lub naturalnych w niewłaściwy sposób Substancje toksyczne, chemiczne środki ochrony roślin, metale ciężkie Skażenie wód, zagrożenie dla życia biologicznego w wodach, wyłączenie wód z rekreacji Chemiczna ochrona roślin, niewłaściwe stosowanie osadów ściekowych i kompostów przemysłowych Drobne nieorganiczne i organiczne cząstki gleby tworzące zawiesinę Zagrożenie dla życia biologicznego, wyłączenie z rekreacji, utrudnione przesyłanie wody Erozja wodna i wietrzna, stosowanie w niewłaściwy sposób nawozów naturalnych i mineralnych 17 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego Zanieczyszczenia pochodzące z rolnictwa przedostają się w pierwszej kolejności do wód gruntowych, które jeszcze bywają źródłem wody pitnej pobieranej ze studni przydomowych. Od jakości wód zależy zachowanie wielu naturalnych siedlisk z charakterystycznymi dla nich roślinami i zwierzętami. Niepożądane efekty przedostawania się do wód zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego: • Nadmierne wzbogacanie wód związkami azotu i fosforu, powodujące ich eutrofizację. Eutrofizacja jest procesem, w którym następuje przyspieszony wzrost glonów i wyższych form roślinnych, powodujący zachwianie równowagi pomiędzy organizmami żyjącymi w wodzie, wraz ze zmianą jej jakości. Za zjawisko eutrofizacji są odpowiedzialne nie tylko składniki nawozowe, ale także fosforany służące do zmiękczania wody zawarte we wszystkich środkach do prania (detergentach). Kamienie leżące w wodach zeutrofizowanych pokrywają się warstwą brunatnych glonów. • Zmiana w składzie gatunkowym ekosystemu wodnego, objawiająca się występowaniem niepożądanych gatunków zwierząt i nadmiernym wzrostem toksycznych gatunków glonów, które mogą ograniczać rozwój narybku, mięczaków, żab czy innych drobnych organizmów. • Ograniczenie przydatności wody do picia dla ludzi i zwierząt, jak również dla celów rekreacyjnych. Czysta woda do picia powinna być bezbarwna i przezroczysta, a zanieczyszczenia fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne, szkodliwe dla zdrowia, nie powinny przekraczać ilości dopuszczonych odpowiednim Rozporządzeniem Ministra Zdrowia. Konsekwencje mikrobiologicznego zanieczyszczenia w ody bakteriami, pierwotniakami lub pasożytami jelitowymi są najbardziej groźne dla dzieci, osób chorych i w podeszłym wieku. Zanieczyszczenia chemiczne, a w szczególności podwyższona zawartość azotanów w wodzie pitnej, są niepożądane ze względów zdrowotnych. Zawartość azotu w formie azotanowej N-NO3 nie może przekraczać 10 mg, a azotu w formie amonowej N-NH4 – 0,5 mg w 1 litrze wody przeznaczonej do picia. • Zarastanie otwartej powierzchni wód oraz zwiększenie produkcji masy organicznej, która ulegając rozkładowi powoduje zmniejszenie zawartości tlenu w wodzie, sprzyja uruchamianiu fosforu z osadów dennych rozpoczynając proces eutrofizacji. • Produkcja toksyn i wydzielanie się nieprzyjemnego zapachu. Źródłem substancji toksycznych w wodach np. metali ciężkich, manganu, żelaza, chlorków mogą być stosowane w rolnictwie osady ściekowe i komposty przemysłowe lub zanieczyszczenia migrujące w trakcie infiltracji wód opadowych przez „dzikie” wysypiska odpadów. W zanieczyszczonym środowisku pogarszają się warunki wzrostu roślinności wodnej i wrażliwych gatunków zwierząt. Obecność lub brak „wskaźnikowych” gatunków zwierząt w środowisku wodnym, świadczy o niekorzystnym wzroście koncentracji składników biogennych. Do gatunków wskaźnikowych zalicza się między innymi: widelnice, ważki, ślimaki. Zanieczyszczenia wód azotanami pochodzenia rolniczego występują w regionach o dużej koncentracji produkcji zwierzęcej oraz intensywnej produkcji roślinnej, w tym w regionach warzywniczo-sadowniczych, gdzie stosuje się duże dawki nawozów i środków ochrony roślin. Dokładne ustalenie ładunku zanieczyszczeń obszarowych pochodzących z rolnictwa jest bardzo trudne. 18 Ochrona gleb i wód Do spływów powierzchniowych i odpadów z terenów wiejskich dochodzą bowiem ładunki z obszarów pozarolniczych (nieużytki, lasy, drogi, zanieczyszczenia z atmosfery opadające na tereny rolnicze). Skala zanieczyszczeń obszarowych pochodzących z działalności rolniczej zależy od: • Struktury użytkowania gruntów, • Stopnia intensywności produkcji (dawek i jakości stosowanych nawozów, środków ochrony roślin, ich toksyczności i karencji), • Przepuszczalności gleb, • Ukształtowania terenu, • Rodzaju roślinności, • Struktury gatunkowej zwierząt i obsady zwierząt na 100 ha, • Warunków meteorologicznych i hydrologicznych. Wszystkie te czynniki mogą być bardzo zróżnicowane, zarówno w czasie jak i w odniesieniu do poszczególnych terenów. Według szacunkowych obliczeń przeprowadzonych dla zlewni Wisły, udział zanieczyszczeń obszarowych w całym ładunku odprowadzanym do wód powierzchniowych wynosi w odniesieniu do azotu 52,6%, fosforu 36-42%, w tym 50% pochodzi tylko z działalności rolniczej. Nie ma wątpliwości, że zanieczyszczenia z rolnictwa stanowią istotną część całego ładunku azotu i fosforu odprowadzanego do Bałtyku. Oczywiste jest również, że pozostałości środków ochrony roślin w wodach pochodzą tylko z rolnictwa i sadownictwa. Główne źródła, z których wymywane są azotany • nawozy azotowe rozpuszczone w roztworze glebowym i wymyte poza strefę systemu korzeniowego, zanim zostały pobrane przez rośliny lub mikroorganizmy glebowe, • nawozy naturalne, z których azot w formie amonowej pod wpływem mikroorganizmów zostaje zamieniony na łatwo rozpuszczalne i podlegające wymyciu azotany, • mineralizująca się substancja organiczna, głównie w okresie jesieni i w warunkach bardziej intensywnych opadów, gdy gleba nie jest pokryta roślinnością. Wpływ rolnictwa na jakość wód ujawnia się głównie w wodach gruntowych. Na obszarach z ekstensywnym rolnictwem zawartości azotanów w wodach są niewielkie w porównaniu do obszarów o intensywnej gospodarce rolnej oraz w strefach gęstej zabudowy wiejskiej i podmiejskiej. Stężenie azotanów w wodach podziemnych będących pod wpływem rolnictwa, na większości obszarów, wynosi najczęściej od 10 do 30 mg N– NO3 / l wody. Wyższe stężenia azotanów, w przedziale 45 i >50 mg/l, związane są najczęściej z obszarami intensywnej produkcji rolnej oraz terenami podmiejskimi, na których prowadzona jest produkcja warzywnicza i sadownicza. Do wód gruntowych w pierwszej kolejności przemieszczają się azotany i inne zanieczyszczenia przenikające z powierzchni ziemi, pochodzące zarówno ze źródeł punktowych jak i obszarowych. Punktowym źródłem zanieczyszczenia jest na przykład bydło, przebywające na pastwisku i pozostawiające odchody w jednym miejscu, co przyczynia się do zwiększenia koncentracji azotanów w płycej zalegających wodach gruntowych na trwałych użytkach zielonych. Straty azotu z moczu pozostawianego na pastwisku mogą wynosić do 50% na skutek ulatniania się amoniaku i wymywania azotanów do wód gruntowych. 19 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego Fot. 5. Punktowe wzbogacanie gleby w azot zawarty w moczu. Koncentracja azotu w tym punkcie odpowiada dawce 600 kg N/ ha. Straty azotu na ogół powstają wówczas, gdy termin jego stosowania nie pokrywa się z zapotrzebowaniem roślin. Niewykorzystany azot ulega wymyciu do wód lub ulatnia się do atmosfery w postaci gazowej. Zarówno nawozy mineralne jak i naturalne powinny być stosowane w dawkach, w terminach i w sposób, który zapewni maksymalne wykorzystanie ich przez rośliny, oraz ograniczy ryzyko przemieszczania się zawartych w nich składników, głównie azotu, do wód powierzchniowych i podziemnych. W zależności od zasięgu systemu korzeniowego wytwarzanego przez poszczególne gatunki roślin, ich zapotrzebowania na azot oraz rodzaju gleby, na której rosną, istnieje mniejsze lub większe zagrożenie wymywania nie wykorzystanych azotanów. Największe zagrożenie wymywania azotanów istnieje na lekkich, piaszczystych glebach. Rys. 3. Zasięg systemu korzeniowego i głębokość przemieszczania się azotanów (cm). Ryzyko wymywania azotanów do wód można zmniejszyć poprzez: • prawidłowe zmianowanie roślin, któremu towarzyszy uprawa międzyplonów oraz przyorywanie słomy zbóż, rzepaku, kukurydzy, • dostosowanie poziomu nawożenia do wymagań pokarmowych oraz przeciętnie osiąganych plonów uprawianych roślin, • unikanie stosowania nawozów azotowych w okresach największego zagrożenia spływami powierzchniowymi na obszarach podatnych na erozję, • unikanie systematycznego wykonywania głębokiej orki, która przyspiesza mineralizację substancji organicznej, w czasie której nie pobrane przez rośliny azotany przedostają się do wód, a tlenki azotu ulatniają się do atmosfery, • ograniczanie jesiennej uprawy gleby do niezbędnego minimum np. przyorania obornika lub zaorania użytku motylkowo-trawiastego w okresie późnej jesieni, 20 Ochrona gleb i wód • mineralne nawozy azotowe stosować w okresach bezpośrednio poprzedzających zapotrzebowanie roślin, zgodnie z zasadami doradztwa nawozowego. Nigdy nie należy odprowadzać bezpośrednio do wód (rowu, rzeki, stawu, jeziora) żadnych ścieków powstających w obrębie siedliska. 7.2. Zapobieganie zanieczyszczeniu wód chemicznymi środkami ochrony roślin. Pestycydy stosowane w rolnictwie mogą być niebezpieczne dla zdrowia i środowiska, jeśli nie są właściwie stosowane. Zagrożenie zdrowia ludzi i zwierząt może wystąpić w czasie bezpośredniego kontaktu np. w czasie wykonywania zabiegu, lub w sposób pośredni poprzez spożywanie produktów rolnych lub picie wody zawierających pozostałości pestycydów. Gleba i woda mogą ulegać zanieczyszczeniu w czasie znoszenia przez wiatr cząsteczek roztworu, rozproszenia w glebie pestycydów stosowanych do glebowo, czy bezpośrednie wylewanie wody po myciu sprzętu. Do zanieczyszczenia wód chemicznymi środkami ochrony roślin może dochodzić w czasie przechowywania, przygotowywania do zabiegu, w trakcie stosowania, podczas mycia opryskiwaczy, lub na skutek intensywnych opadów występujących bezpośrednio po ich zastosowaniu. Każdy kto stosuje chemiczne środki ochrony roślin, powinien: • mieć świadomość potencjalnego zagrożenia dla ludzi, zwierząt, pożytecznych owadów i ogólnie środowiska, • znać prawidłowy sposób przechowywania, mieszania środków, przygotowywania określonego stężenia roztworów, • umieć przygotować opryskiwacz do właściwego i bezpiecznego dla ludzi i środowiska wykonania zabiegu ochrony roślin. Niedopuszczalne jest wylewanie wody po myciu opryskiwacza do cieków wodnych, gdyż stanowi to bezpośrednie zagrożenie ich jakości. Zebrane wyżej zalecenia bezpiecznego postępowania, obejmujące całe gospodarstwo z jego otoczeniem, mają na celu ograniczanie strat azotu oraz rozpraszania pestycydów w środowisku, niezależnie od miejsca, w którym mogą wystąpić. Straty azotu w różnych formach, są możliwe we wszystkich miejscach jego cyklu krążenia w przyrodzie. Efekty oddziaływania azotanów na środowisko, dziką przyrodę i wody podziemne mogą wystąpić w znacznej odległości od gospodarstwa, w którym dochodzi do wymywania składników mineralnych. Dalszą konsekwencją nieodpowiedzialnego postępowania i gospodarowania nawozami, z których nadmiar niewykorzystanych składników przemieszcza się do wód jest spożywanie zanieczyszczonej wody i jej potencjalne oddziaływanie na zdrowie ludzi i zwierząt. Wprowadzona w 2003 r. zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance) reguluje wdrażanie dyrektywy o ochronie wód podziemnych, jak również ramowej dyrektywy wodnej, chroniącej jakość wód przed zanieczyszczeniem azotanami i pestycydami. Minimalne wymagania w zakresie obowiązkowego przestrzegania standardów w ochronie podstawowych zasobów środowiska wykorzystywanych w procesie produkcji rolnej zostały omówione w rozdziale pt. Kryteria dostępu do Programu Rolnośrodowiskowego. 21 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego 8. Podsumowanie Ochrona jakości gleb i wód jest kluczową sprawą zarówno w polityce resortu rolnictwa jak i środowiska, które dysponują różnymi instrumentami np. regulacjami prawnymi, dotacjami, doradztwem rolniczym, które wpływają na ograniczanie zanieczyszczania zasobów środowiska przez rolnictwo. Ochronę gleb realizować można przez szereg działań składających się na system organizacji gospodarstwa oraz poszczególnych procesów produkcyjnych. Podstawowe znaczenie ma tu odpowiednio zaplanowane użytkowanie rozłogu gruntów i płodozmian wraz z towarzyszącymi zabiegami agrotechnicznymi właściwymi dla uprawianych gatunków roślin. Nie można jednak, mimo największej staranności, zakładać programu całkowitego wyeliminowania emisji zanieczyszczeń z rolnictwa do środowiska. Największe zagrożenie zanieczyszczania wód przez rolnictwo istnieje w regionach o dużej koncentracji produkcji zwierzęcej oraz intensywnej produkcji roślinnej, gdzie stosowane są duże dawki nawozów oraz chemiczne środki ochrony roślin. Negatywne oddziaływanie rolnictwa na jakość wód przejawia się w formie: zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych azotanami, zwiększonej zawartości fosforanów w wodach powierzchniowych, sporadycznie wykrywanymi pozostałościami chemicznych środków ochrony roślin oraz zamulaniem wód cząstkami gleby przemieszczanymi w wyniku erozji. Nadmierna koncentracja różnego rodzaju zanieczyszczeń powodowanych działalnością rolniczą wpływa nie tylko na pogorszenie wskaźników jakości wody używanej do celów pitnych, ale również jest przyczyną ekologicznych problemów powodowanych eutrofizacją wód. W pozostałych przypadkach zagrożenie dla jakości wód pochodzi z zanieczyszczeń punktowych, powstających w wyniku niewłaściwego przechowywania, składowania oraz stosowania nawozów naturalnych, a także w wyniku nie utrzymywania należytego porządku w obrębie siedliska. Znacznie łatwiej można usunąć punktowe źródła zanieczyszczeń, poprzez poprawę i rozbudowę infrastruktury sanitarnej na obszarach wiejskich, niż zlikwidować zanieczyszczenia obszarowe, które są rozproszone, powstają w różnych okresach i zależą od wielu wcześniej omawianych czynników. Przestrzeganie zasad i porad zawartych w tym opracowaniu powinno w widoczny sposób wpłynąć na poprawę jakości wód oraz ochronę gleb użytkowanych rolniczo przed degradacją. Ochrona gleb i wód 4) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: Program rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007 – 2013. Warszawa, 2007 5) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Program rolnośrodowiskowy” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich, z dnia 28 lutego 2008 r. Dz. U. Nr 34, poz. 200 10. Słowniczek terminów Agroekosystem – ekosystem użytkowany rolniczo. Biogeny – około 25 pierwiastków, niezbędnych do życia organizmów żywych, z których w największej ilości występują: węgiel, wodór, tlen i azot. Biomasa – świeża masa pochodzenia roślinnego. Chemiczne środki ochrony roślin – obejmują herbicydy, fungicydy, insektycydy. Ekosystem – wszystkie organizmy żywe zamieszkujące określone środowisko, tworzące całość z jego nieożywionymi elementami. Erozja – proces degradacji gleby. Wyróżnia się erozję wodną i wietrzną. Erozja wodna polega na wypłukiwaniu z gleb położonych na zboczu najdrobniejszych cząstek decydujących o jej żyzności. Erozja wietrzna natomiast polega na wyrywaniu tychże cząstek gleby przez wiatr. Eutrofizacja – nadmierne użyźnienie siedliska, prowadzące do zmian w całym ekosystemie. Glony – jedno lub wielokomórkowe samożywne rośliny (zawierające chlorofil), żyjące głównie w wodzie, produkujące dużą ilość biomasy. 9. Literatura 1) Duer I., Fotyma M. (red.). Kodeks dobrej praktyki rolniczej. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2002 2) Duer I. Ochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego. Warszawa 2003 3) Jończyk K. Ochrona gruntów przed erozją. Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego. Warszawa 2003 Miedza śródpolna – 2-metrowy lub 5–metrowy (w najwęższym miejscu) podłużny pas roślinności, w tym żywopłoty występujące w obrębie dużych pól, wzdłuż linii lasu lub na obrzeżach wąwozów i skarp. W nowym okresie programowania powierzchnia strefy buforowej i miedzy śródpolnej nie kwalifikuje się do JPU i UPO. Międzyplony – jednogatunkowy zasiew lub mieszanka kilku gatunków roślin, uprawiane pomiędzy dwoma plonami głównymi. Wyróżnia się: międzyplon ścierniskowy (dawniej – poplon ścierniskowy), międzyplon ozimy (dawniej – poplon ozimy) i międzyplon wsiewka (dawniej – wsiewka poplonowa). Motylkowate – rośliny żyjące w symbiozie z bakteriami wiążącymi azot z powietrza atmosferycznego. 22 23 Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego Mulczowanie – pokrycie powierzchni gleby materiałem organicznym np. biomasa roślinną. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Następstwo roślin – uprawa w kolejnych latach na tym samym polu różnych gatunków roślin, których kolejność nie musi być uzasadniona przyrodniczo. Ogniwo zmianowania – trzyletni fragment zmianowania roślin złożony z przed-przedplonu, rośliny przedplonowej i rośliny następczej. pH – charakteryzuje odczyn roztworu na podstawie aktywności jonów wodoru; pH równe 7 – oznacza roztwór obojętny, pH < 7 – wskazuje zakwaszenie, pH > 7 – odczyn zasadowy. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Płodozmian – jest to zmianowanie umiejscowione w czasie i przestrzeni, tj. zaplanowane na określone lata i konkretne pola. Opracowuje się go dla całego rozłogu gospodarstwa lub oddzielnie dla jego części, wyodrębnionych głównie w oparciu o warunki glebowe. Resztki roślinne – materiał roślinny pozostający po zbiorze; obejmuje liście, łodygi, korzenie. Skład granulometryczny (mechaniczny) gleby – procentowa zawartość poszczególnych frakcji (cząstek o określonych wymiarach) w fazie stałej gleby. Składniki pokarmowe – składniki mineralne niezbędne dla wzrostu i rozwoju roślin. Podstawowymi składnikami pokarmowymi dla roślin są: azot, fosfor i potas. Spływ powierzchniowy – część opadu, która nie jest natychmiast zatrzymywana przez glebę, ale spływa w formie wody powierzchniowej. Strefa buforowa – 2-metrowy lub 5–metrowy (w najwęższym miejscu) podłużny pas roślinności występujący wzdłuż cieków, małych zbiorników wodnych, strumieni, źródełek którego celem jest ograniczenie zanieczyszczenia wód. Szerokość strefy liczona jest od brzegu cieku lub zbiornika wodnego. W nowym okresie programowania powierzchnia strefy buforowej i miedzy śródpolnej nie kwalifikuje się do JPU i UPO. System uprawy roli bezorkowy – sposób uprawy mechanicznej, w której nie wykonuje się orki pługiem. Powierzchniowe lub wgłębne spulchnienie gleby następuje w wyniku kultywatorowania, talerzowania, głęboszowania lub uprawy za pomocą narzędzi aktywnych (rotacyjnych, wahadłowych, wibracyjnych, kombinowanych). System uprawy roli tradycyjny – uprawa wykonywana przy pomocy narzędzi biernych, polegająca na stosowaniu orki jako zabiegu podstawowego i szeregu zabiegów doprawiających glebę do siewu/sadzenia, oraz pielęgnowania roślin w czasie wegetacji. Zmianowanie – jest to racjonalne następstwo gatunków roślin uprawnych w kolejnych latach na danym polu, z uwzględnieniem ich wymagań agrotechnicznych i przyrodniczych warunków siedliska. ISBN 978-83-62164-36-3 24
