Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych
advertisement
Sylwia Badowska * Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych Wstęp W dobie ciągłych zmian nowości rynkowe dla klientów nabierają coraz to większego znaczenia. Zmieniające się zachowania nabywcze konsumentów oraz pojawiające się nowe style życia w społeczeństwie powodują, że dotychczasowe produkty szybko tracą na atrakcyjności. Cykl życia produktów ulega drastycznemu skracaniu, a to wymusza na przedsiębiorstwach konieczność immamentnego wdrażania innowacji i ciągłego wprowadzania do oferty nowych wyrobów. Pojawia się zatem pytanie, skąd czerpać inspirację do permanentnego generowania nowości rynkowych, a przez to wyprzedzania oczekiwań odbiorców. Niniejszy artykuł poświęcono źródłom, inspiracjom oraz motywom, jakimi podmioty gospodarcze kierują się w tworzeniu innowacji produktowych. W materiale przybliżono zarówno teoretyczne aspekty źródeł innowacji dla nowych produktów, jak i zaprezentowano badania własne autorki w tym zakresie zrealizowane wśród przedsiębiorstw przetwórstwa żywności. 1. Innowacje produktowe i ich źródła w świetle badań literaturowych 1.1. Innowacje jako przedmiot poznania Innowacje i związane z nimi procesy innowacyjne stały się jednymi z kluczowych obszarów wiedzy zgłębianych przez współczesnych badaczy. Innowacje to sekwencyjny zbiór działań składający się z twórczego przygotowania i ukształtowania pierwowzoru nowego stanu rzeczy, zaspokajającego określoną potrzebę ludzi wraz z urzeczywistnieniem go w pewnym fragmencie jednego z podsystemów systemu globalnego. Pojęcie innowacji odnosi się do [Ileczko, 1979, s. 499–512]: − koncepcji (pomysłu, idei, projektu) jakiegoś nowego stanu rzeczy, − procesu realizacji tej koncepcji, Dr inż., Katedra Marketingu, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, [email protected] * 6 Sylwia Badowska − nowego stanu rzeczy (niekoniecznie zgodnego z zamierzonym), będącego wynikiem tego procesu. W światowym piśmiennictwie ekonomicznym istnieje bardzo wiele terminów innowacji, które różnie interpretują to zjawisko. Na stałe w literaturze przedmiotu pojęcie innowacji osadził J. Schumpeter w początkach XX w., tworząc klasyczną definicję, do której odnoszą się późniejsi autorzy. J. Schumpeter rozumiał innowacje jako nieciągłe przeprowadzanie nowych kombinacji w pięciu następujących przypadkach [Schumpeter, 1960, s. 104]: − wprowadzenie nowego towaru – takiego, z jakim konsumenci nie są jeszcze obeznani – lub nowego gatunku jakiegoś towaru; − wprowadzenie nowej metody produkcji, jeszcze nie wypróbowanej praktycznie w danej gałęzi przemysłu; − otwarcie nowego rynku, na którym dana gałąź przemysłu danego kraju nie była uprzednio wprowadzona, bez względu na to czy rynek ten istniał przedtem, czy nie istniał; − zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów i to znów niezależnie od tego czy źródło to już istniało, czy też musiało być dopiero stworzone; − przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu, np. stworzenie sytuacji monopolistycznej lub złamanie pozycji monopolistycznej. P.F. Drucker podkreślał, iż innowacja to funkcja przedsiębiorczości, narzędzie przedsiębiorcy wykorzystywane w celu kreowania zmiany w ekonomicznym i społecznym potencjale przedsiębiorstw, rzadziej w technicznym [Drucker, 1992, s. 42]. Wieloaspektowość innowacji zmusiła badaczy do jej kategoryzacji. Obecnie OECD przyjmuje następujący podział innowacji będący rezultatem wprowadzenia nowej taksonomii w 2005 r., tj. [GUS, 2007, s. 20]: − innowacje – produkty (technological product innovation), − innowacje – procesy (technological process innovation), − innowacje organizacyjne (organisational innovation), − innowacje marketingowe (marketing innovation). OECD definiuje, iż innowacja produktu (produktowa) jest wprowadzeniem nowych produktów lub usług w ofercie firm lub ich znaczącym polepszeniem z zachowaniem dotychczasowych specyficznych właściwości dostrzeganych przez odbiorców lub oferowanej użyteczności. Zmiany mogą być zawarte w specyfikacji technicznej, składzie i ma- Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 7 teriałach, wprowadzonych ulepszeniach systemowych, użyteczności dla użytkownika lub innych specyficznych cech własnych produktów i usług. Innowacje produktowe mogą być tworzone w oparciu na nowej wiedzy lub technologii czy też bazować na nowych sposobach użycia z zastosowaniem dotychczas znanej technologii, a słowo produkt jest używane dla pojęcia fizycznego towaru czy usługi [OECD, 2005, s. 47–52]. Firmy osiągające spektakularne sukcesy zawdzięczają je głównie udanym innowacjom, polegającym między innymi na wprowadzaniu do obrotu nowych produktów stanowiących aktywną reakcję tych firm na zmiany dokonujące się szeroko na rynku i w szeroko rozumianym otoczeniu [Bielski, 2000, s. 72]. Innowacje produktowe mają zasadnicze znaczenie, ponieważ współczesna forma konkurencji dotyczy nowych produktów, nie zaś cen, a wprowadzanie na rynek nowych wyrobów jest dzisiaj warunkiem rozwoju firmy działającej na nasyconym i wymagającym rynku. Wynika to z faktu, że rosną wymagania rynku, a „tworzenie” klienta przez marketing powoduje konieczność stałego reagowania na potrzeby i życzenia konsumentów szybciej i lepiej niż konkurencja, a także rozbudzania potrzeb przez tworzenie nowych wartości użytkowych, których posiadanie kojarzy się potencjalnym użytkownikom z określonymi satysfakcjami [Oliver, 1990, s. 7–12]. W ujęciu czynnościowym innowacje produktowe można zdefiniować jako celowe zastępowanie dotychczas wytwarzanych produktów ich nowymi wersjami oraz kreowanie zupełnie nowych produktów, które są oceniane jako zdolne w sposób unikatowy satysfakcjonować potrzeby i preferencje określonych nabywców i przez to poprawić pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa na rynku. W znaczeniu rezultatowym można uznać, że każda nowa postać produktu, stanowiąca ofertę rynkową przedsiębiorstwa jest innowacją [Bogdanienko, 2004, s. 145]. Innowacje produktowe mają z reguły inwestycyjny czy półinwestycyjny charakter i automatycznie wyzwalają procesy innowacyjne w tych gałęziach, które są odbiorcami nowych produktów. Promieniują więc na inne dziedziny, przy czym określenie „nowy produkt” nie jest jednoznaczne, gdyż zależy od punktu odniesienia. [Pomykalski, 2001, s. 153]. Określenie „nowy produkt” mieści w sobie różne treści, zależnie od kontekstu, w jakim zostanie użyte. Nowy produkt to efekt określonych działań koncepcyjnych i produkcyjnych przeznaczony dla odbiorcy i uzewnętrzniony poprzez fakt nabycia produktu, określonej potrzeby, 8 Sylwia Badowska czy zespołu potrzeb. Miejscem zetknięcia się wytwórcy nowego produktu z jego odbiorcą (użytkownikiem) jest rynek, który potwierdza bądź nie akceptuje zgodności produktu z potrzebami użytkowników [Sosnowska, 2000, s. 12]. W literaturze fachowej „nowy produkt” jest definiowany bardzo różnorodnie, według różnych kryteriów, a więc np.: stopnia nowości, czy też stopnia zaspokojenia potrzeb nabywcy itp. Ph. Kotler proponuje następujący podział ze względu na stopień „nowości” [Kotler, 1994, s. 292]: − produkty nowe na świecie – nowe produkty tworzące nowy rynek, − nowe linie produktu – nowe produkty pozwalające firmie na wejście, po raz pierwszy na istniejący rynek, − produkty dodatkowe – nowe produkty uzupełniające dotychczasowe linie produktów przedsiębiorstwa, − udoskonalenia dotychczasowych produktów – nowe produkty o udoskonalonym działaniu lub większej wartości postrzeganej; wchodzące na miejsce istniejących produktów, − produkty repozycjonowane – istniejące produkty kierowane na nowe rynki lub segmenty rynku, − produkty redukujące koszty – nowe produkty, spełniające podobne funkcje przy niższych kosztach. Jeśli wziąć pod uwagę stopień nowości, to można mówić o bezwzględnej nowości produktu w skali światowej, przy czym wyróżnia się innowacje przełomowe, wprowadzające nowe paradygmaty w nauce i rozpoczynające wielkie rodziny produktowe dla szerokiego grona użytkowników oraz innowacje w wąskim zakresie, wypełniające niewielką niszę rynkową. Obok nowości bezwzględnych mamy do czynienia z nowością względną, którą tworzą nowe produkty na danym rynku, będące jednak imitacją pierwszych w skali światowych zastosowań danej innowacji. Można tu mówić o nowym produkcie dla firmy – jest to rozwiązane znane, ale w firmie wytwarzane po raz pierwszy [Sosnowska, 2000, s. 12]. Nowy produkt to każda nowa postać produktu, wykreowana jako określony zbiór cech funkcjonalnych usług towarzyszących oraz cech psychologicznych i społecznych, wprowadzona na rynek. Koniecznym wydaje się, aby nowy produkt był rozpatrywany z perspektywy konsumenta z punktu użyteczności, jaką otrzymuje odbiorca [Haffer, 1998, s. 28]. Ale czy tylko? Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 9 Nowy produkt musi być rozpatrywany zarówno z punktu widzenia konsumenta, jak i producenta, albowiem niekoniecznie to, co spostrzeże i oceni producent jako nowe, potwierdzi także nabywca. Nowy produkt rozpatrywany z punku widzenia konsumenta to produkt zaspokajający nowe potrzeby, bądź produkt zaspakajający potrzeby istniejące w nowy sposób. O nowości produktu decyduje więc stosunek konsumenta do jego właściwości. Nowy produkt rozpatrywany zaś z punktu widzenia producenta to produkt o nowych rozwiązaniach techniczno-technologicznych. O nowości produktu świadczą wprowadzone rozwiązania konstrukcyjne, zastosowania nowych surowców, nowa technologia wytwarzania. Produkt taki może zaspokoić nowe potrzeby konsumenta, może zaspokoić potrzeby stare w odmienny sposób, lecz nie jest to warunek świadczący, bądź nie, o nowości tego wyrobu [Penc, 1999, s. 143]. Sposób powstawania nowego produktu zależy od wielu czynników, np. stopnia nowości, charakteru produktu, możliwości finansowych przedsiębiorstwa, a czasem przypadku. Zupełnie nowe produkty – nowości na skalę światową – są z reguły efektem badań naukowych i prac badawczych prowadzonych przez jednostki badawczo-rozwojowe. Określenie stopnia nowości innowacji produktowych jest bardzo złożone. Jest zupełnie naturalne, że innowacje różnią się stopniem nowoczesności, natomiast określenie skali zmian jest trudne. Różnice stopnia nowości zaczynają się od minimalnych zmian poprzez zmiany zasadnicze, aż do zmian radykalnych. Czasami zmiany są typowe dla określonego sektora przemysłu lub działalności, lecz czasami zmiany są tak radykalne, że powodują przełomy społeczne. Stopień nowości produktu jest zależny przede wszystkim od zróżnicowania technologicznego i jest to wartość obiektywna i fizycznie niezbędna [Pomykalski, 2001, s. 22]. Biorąc pod uwagę wpływ nowości produktów na stopień wywoływanej zmiany wzorców zachowań ich użytkowników, wyróżnia się trzy kategorie nowych produktów [Berkowitz, 1989, s. 233–234]: − ciągłe innowacje produktowe, czyli takie nowe produkty, które nie wymagają zmiany wzorców zachowań użytkowników, − dynamiczne ciągłe innowacje produktowe, czyli takie nowe produkty, które zmieniają rutynowe zachowania użytkowników, lecz nie w sposób radykalny, − nieciągłe innowacje produktowe, czyli takie nowe produkty, które kreują nowe wzorce zachowań użytkowników. 10 Sylwia Badowska 1.2. Źródła powstawania innowacji produktowych Skoro innowacje są istotnym narzędziem w rękach przedsiębiorców, jakie zatem jest ich źródło. Już samo pojęcie „źródło” nie jest jednoznaczne, najczęściej kojarzy się z przyczyną lub czynnikiem wywołującym określone zjawiska. Każdej innowacji można przypisać określone źródło, czyli miejsce, w którym została zainicjowana i zrealizowana po raz pierwszy [Baruk, 1992, s. 39]. Nie istnieje jedno źródło innowacji, lecz nieskończenie wiele możliwości korzystania z różnych źródeł kreowania zmian. Źródłem innowacji jest wszystko to co inspiruje człowieka do procesu zmian. Źródłem innowacji może być wszystko to co generuje określone idee, pomysły, projekty i może stać się przyczyną poszukiwania czy wynajdywania rzeczy nowych, podejmowania przedsięwzięć, wprowadzania ich w życie i doskonalenia [Penc, 1999, s. 157]. Potencjał dla innowacji znajduje się w lukach powstających w sytuacji braku równowagi w stanie wiedzy. Luki te można wypełnić określonego rodzaju działaniami innowacyjnymi, opartymi na zasobach wiedzy technicznej, ekonomicznej, rynkowej i socjologiczno-psychologicznej [Baruk, 2006, s. 104]. Współczesna gospodarka wymusza nieustannie poszukiwania nowych rozwiązań w badaniach naukowych, produkcji, zarządzaniu, dystrybucji, promocji [Pomykalski, 2001, s. 25]. Innowacja jest zawsze odpowiedzią na potrzeby rynku, zatem przedsiębiorstwo musi być zawsze blisko rynku, orientować się na rynek, a w istocie być przez niego inspirowane [Drucker, 1992, s. 42]. Z drugiej strony rynek traci swoje znaczenie z uwagi na szybkość zmian w technice i technologii. Celem innowacji jest nie tylko zaspokajać potrzeby rynku, ale także je tworzyć i zaspokajać na coraz wyższym poziomie. Inspiracji do tworzenia takich potrzeb nie dostarcza już dzisiaj rynek, lecz nowoczesna nauka i technika, a w szczególności technika najwyższa (high i ultrahigh-tech), którą cechuje bardzo wysoki stopień „naukochłonności” [Penc, 1999, s. 157]. P.F. Drucker wskazuje dwa obszary, z których wywodzą się źródła do czynienia innowacji. Pierwsze miejsce to samo przedsiębiorstwo i sektor, w którym działa, drugie zaś to szeroko rozumiane otoczenie zewnętrzne organizacji gospodarczej. Autor wskazuje, iż innowacja oznacza przede wszystkim śledzenie siedmiu źródeł okazji do innowacji [Drucker, 1992, s. 44]. Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 11 Pierwsze cztery źródła znajdują się wewnątrz każdej organizacji, niezależnie czy będzie nią przedsiębiorstwo, czy instytucja użyteczności publicznej, przemysł czy sektor usług. Są one dostrzegalne przede wszystkim dla ludzi znajdujących się w danej organizacji. Te cztery rodzaje źródeł to [Drucker, 1992, s. 45]: − nieoczekiwane – nieoczekiwane powodzenie, nieoczekiwane niepowodzenie, − nieoczekiwane zdarzenia zewnętrzne, − niezgodność między rzeczywistością a wyobrażeniem o niej, − innowacje wynikające z potrzeb procesu, − zmiany w strukturze przemysłu lub strukturze rynku, które wszystkich zaskakują. Drugi zbiór źródeł okazji do innowacji, składający się z trzech elementów, wiąże się ze zmianami w otoczeniu przedsiębiorstwa czy przemysłu. Są nimi [Drucker, 1992, s. 45]: − demografia (zmiany w populacji), − zmiany w postrzeganiu, nastrojach, wartościach, − nowa wiedza zarówno w dziedzinie nauk ścisłych, jak i innych. Badacz dodaje, iż „granice między tymi siedmioma obszarami źródeł okazji do innowacji są nieostre, wzajemnie na siebie nachodzą. (...) Te siedem źródeł wymaga odrębnej analizy, gdyż każde z nich ma własne, wyraźne cechy. Żaden z tych obszarów nie jest jednak ważniejszy czy efektywniejszy od innego. Poważne innowacje mogą równie dobrze wyniknąć z analizy objawów zmian (...), jak i powszechnego zastosowania nowej wiedzy, będącej wynikiem wielkiego przełomu naukowego” [Drucker, 1992, s. 45]. Źródła pomysłów na nowe produkty należy szukać wśród klientów, naukowców, konkurentów, pracowników, uczestników kanałów dystrybucji i zarządu [Kotler, 1994, s. 247]. Panuje również przekonanie, iż myśl naukowo-techniczna może być istotnym źródłem innowacji. Inspiracji do tworzenia innowacji należy poszukiwać w nauce i wynikach prac badawczych [Janasz, Leśkiewicz, 1995, s. 33]. Źródła informacji można podzielić na: wewnętrzne tkwiące w samej firmie lub w grupie współpracujących przedsiębiorstw oraz zewnętrzne, znajdujące się poza strukturami organizacyjnymi podmiotu gospodarczego [Baruk, 2006, s. 111]. Można przyjąć kryterium źródła innowacji ze względu na miejsce ich powstawania, dzielące je na egzogeniczne i endogeniczne. Do egzo- 12 Sylwia Badowska geniczne zalicza się źródła zagraniczne i krajowe. Do źródeł zagranicznych można wskazać: zagraniczne zaplecze badawczo-rozwojowe organizacje zajmujące się transferem wiedzy i technologii, import maszyn, uprzedzeń, zakupy licencji, usług itp., a do źródeł krajowych zaś krajowe badania naukowe prowadzone przez wyższe uczelnie i tzw. granty finansowane, badania naukowe i techniczne prowadzone przez instytuty branżowe, biura projektowe, ośrodki doświadczalne, przedsiębiorstwa innowacyjne, rozmaite instytucje badawcze znajdujące się poza sferą produkcyjną itp. [Penc, 1999, s. 158]. Źródła endogeniczne to wyniki prac własnego zaplecza badawczego i technicznego, kół jakości, kadry kierowniczej, racjonalizatorów itp. Źródła wewnętrzne dotyczą raczej małych innowacji, ale są to źródła najcenniejsze, gdyż korzystanie z nich jest najtańsze, a płynące korzyści są wielostronne i mają charakter kumulatywny, albowiem sumowanie się nawet drobnych usprawnień daje efekt synergetyczny [Penc, 1999, s. 158]. Oprócz tego mają one dużą wartość motywacyjną, umożliwiając rozwój indywidualności wielu ludzi w ich celowym działaniu [Szczepański, 1988, s. 126]. Można graficznie zobrazować źródła informacji dla procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie (zob. rys. 1). Rysunek 1. Źródła informacji dla procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie Źródła pomysłów Własne przedsiębiorstwo Kadra Pracownicy Klienci i odbiorcy Przedsiębiorstwo konkurencyjne Motywacja pomysłodawcy Wykorzystanie własnego potencjału Potrzeba rozwoju Potrzeba osiągnięć Potrzeba eksploracji Zaspokojenie specjalnych zapotrzebowań Wykorzystanie jego potencjału Dostawcy Stymulowanie zbytu Personel zbytu (zagraniczna sieć sprzedaży) Zagrożenie utratą rynku Źródło: [Penc, 1999, s. 158]. P R Z E D S I Ę B I O R S T W O Motywacja pomysłodawcy Pośrednictwo informacji Źródła pomysłów Zjazdy, targi i wystawy Inspirowanie rozwiązań Fachowe książki i czasopisma Wymuszanie standardów Literatura patentowa i normalizacyjna Studia i prognozy rynku Obce placówki badawcze Sygnalizowanie szans i zagrożeń Propagowanie i rozpowszechnianie rozwiązań Informowanie o nowych rozwiązaniach Informowanie o powodzeniu wyrobów (usług) Prospekty i katalogi Badanie rynku Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 13 W praktyce najczęściej wykorzystywanymi źródłami pomysłów na nowy produkt są: ośrodki transferu technologii, bazy handlu zagranicznego, jednostki badawczo-rozwojowe, konsultanci przemysłowi (eksperci), literatura branżowa, przedsiębiorstwo, rynek, a także laboratoria uczelniane, targi i wystawy oraz pracownicy instytucji doradczej [Sosnowska, 2000, s. 172]. Ujęcie graficzne źródeł powstawania pomysłów na nowe produkty zostały zobrazowane na rys. 2. Rysunek 2. Źródła pomysłów na nowe produkty Idee nowego produktu Firma • • • • zarząd konstruktorzy i technolodzy specjaliści ds. zaopatrzenia i zbytu pozostali pracownicy Inne źródła idei • jednostki badawczo-rozwojowe • konsultanci przemysłowi • laboratoria uczelniane • wynalazcy Rynek • • • • odbiorcy (konsumenci) pośrednicy handlowi dostawcy materiałów, surowców i komponentów konkurencja Źródło: [Sosnowska, 2000, s. 172]. 2. Źródła tworzenia innowacji produktowych – badania własne W roku 2009 zostały przeprowadzone badania przedsiębiorstw w aspekcie ich skłonności do kreowania i wdrażania innowacji produktowych. Próbę badawczą stanowiły przedsiębiorstwa z województwa pomorskiego, działające w sekcji przetwórstwa mięsnego i przetwórstwa rybnego. Badaniem objęto 50 podmiotów gospodarczych (tj. po 25 podmiotów z każdej sekcji)1, przy czym 64% firm stanowiły przedsiębiorstwa mikro i małe, 24% – średnie, a kolejne 12% – duże. W próbie 72% stanowiły podmioty działające co najmniej 10 lat na rynku, czyli mające już ugruntowaną pozycję rynkową, 22% – funkcjonujące od 5 do 10 lat i 6% – przedsiębiorstwa młode o stażu od 3 do 5 lat. Wśród diagnozowanych przedsiębiorstw niemal co piąta firma (18%) deklarowała, że przychody nie przekraczały 1 mln zł.2 Co czwarta stwierdzała, że wyniosły one 1–5 mln zł, co dziesiąta – 6–10 mln zł i podobny odsetek – 1 2 Dla głębszego zdiagnozowania zjawiska próba badawcza miała charakter celowy. Dane za rok obrotowy 2008. 14 Sylwia Badowska 11–40 mln zł. 14% wskazało, że przychody wyniosły więcej niż 40 mln zł. Co czwarta firma nie udzieliła odpowiedzi na pytanie dotyczące przychodów za 2008 rok (odmowa odpowiedzi lub brak wiedzy na ten temat). Co trzecia badana firma miała międzynarodowy charakter działalności, co czwarta – ogólnopolski, co piąta – regionalny i również co piąta – lokalny. Wśród badanych podmiotów 84% firm zadeklarowało, że wprowadziło innowacje produktowe w ciągu ostatnich 2 lat. Nieznacznie częściej w tej grupie znalazły się firmy zajmujące się przetwórstwem mięsnym i produkcją wędlin (88%) niż rybnym (80%). 16% stanowią firmy, które nie wprowadziły żadnych innowacji produktowych w ciągu ostatnich 2 lat – firmy nieinnowacyjne, tj. 20% firm przetwórstwa rybnego i 12% podmiotów z sekcji mięsnej. Firmy, wprowadzające innowacje, poproszono o określenie, jak często wprowadzają innowacje produktowe. Więcej niż co czwarta firma (29%) twierdzi, że innowacje są wdrażane dosyć często – częściej niż raz na pół roku, co trzecia (36%) twierdzi, że raz na pół roku. Co piąta badana firma (19%) deklaruje wdrażanie innowacji raz na rok i podobny odsetek (18%) – raz na dwa lata. Z nieco większą częstotliwością do wprowadzania innowacji przyznają się firmy z przetwórstwa mięsa i produkcji wędlin niż przetwórstwa rybnego. Bazując na opiniach respondentów, należy zauważyć, iż najczęstszym źródłem pozyskiwania informacji i pomysłów do tworzenia innowacji produktowych okazywali się klienci (69%). Ważnymi inspiratorami do tego typu działań byli również właściciele i udziałowcy firmy (50%), a także działania konkurencji (43%), czy też pracownicy firmy (29%). Co dziesiąta firma wskazała na dostawców, media, organizacje branżowe i partnerskie. Niewielki odsetek respondentów (po 2%) źródeł do innowacji produktowych poszukiwał wśród wyników prac badawczych uczelni wyższych i jednostek rozwojowych (zob. rys. 3). W przypadku przedsiębiorstw przetwórstwa rybnego źródłem generowania pomysłów na innowacyjne produkty byli głównie klienci, 3 na 4 respondentów wskazało na odbiorców, jako tych, których opinie w tym zakresie są najistotniejsze. W sekcji przetwórstwa mięsnego taką opinię podzielało tylko 2 z 3 badanych. W sekcji rybnej niespełna 35% zadeklarowało, iż źródłem pomysłów na innowacje są właściciele czy współudziałowcy przedsiębiorstwa. W przypadku przetwórstwa mięsnego i produkcji wędlin to ten kanał był najistotniejszy z perspektywy 15 Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych pozyskiwania źródeł do innowacji – wskazało tak ponad 65% ankietowanych. Rysunek 3. Źródła pomysłów na innowacje produktowe w badanych firmach (n=42; możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi) 69% od klientów, odbiorców, konsumentów 64% 75% 50% 35% od udziałowców, właścicieli firmy 64% 43% 40% 46% od konkurencji 29% 35% od pracowników firmy 23% 12% 10% 14% od dostawców 10% 15% z mediów 5% 10% 15% od organizacji partnerskich, branżowych 5% 7% 10% 5% własne pomysły, obserwacje od firm doradczych, konsult ingowych, szkoleniowych Ogółem 7% 0% 14% z konferencji, seminariów 2% 0% 5% od uniwersytetów, jednostek naukowo-badawczych 2% 0% 5% od przejmowanych przedsiębiorstw 2% 5% 0% 0% przetwórstwo rybne przetwórstwo mięsa i produkcji wędlin 20% 40% 60% 80% Źródło: Opracowano na podstawie badań własnych. Podmioty z sekcji mięsnej, jak i rybnej podobnie dostrzegają wagę i rolę konkurencji, jako potencjalnego źródła pomysłów na innowacje produktowe. Taką opinię dzieli 40% firm rybnych i 46% przedsiębiorstw sekcji przetwórstwa mięsa. Niebagatelne znaczenie jako źródło pomysłów na innowacje mają pracownicy firm. Częściej uważają tak respondenci w przetwórstwie mięsnym i – wskazał tak co trzeci ankietowany, 16 Sylwia Badowska zaś w produkcji mięsno-wędliniarskiej nie jest to aż tak popularne, gdyż odpowiedziała tak tylko co piąty respondent. Diagnozowane przedsiębiorstwa czerpały inspiracje do tworzenia nowych produktów z różnych źródeł. Najistotniejsze były dla nich zmiany w zachowaniu, potrzebach i zwyczajach konsumentów (65%). Często zwracano uwagę na zmiany w branży lub w strukturze rynku (43%) oraz na niedostosowanie produktów do oczekiwań odbiorców (39%). Tylko 12% ankietowanych podmiotów wskazało, iż źródłem pomysłów do innowacji były przełomowe odkrycia w nauce, możliwe do zastosowania w produkcji. Równie często wskazywali na to przedstawiciele firm mięsnych, jak i rybnych (zob. rys. 4). Rysunek 4. Źródło inspiracji do tworzenia nowych produktów (n=42; możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi) Źródło: Opracowano na podstawie badań własnych. Jak pokazują badania zmiany w zachowaniu, potrzebach, jak i zwyczajach konsumentów są dla obu diagnozowanych sekcji przetwórstwa żywności równie istotne; wskazało tak 68% respondentów z sekcji rybnej i niewiele mniej z mięsno-wędliniarskiej (65%). Świadczy to o wadze, jaką badane podmioty przypisują klientom, tj. ich strategicznemu znaczeniu, co dowodzi zorientowaniu tychże firm na potrzeby odbiorców. Z drugiej jednak strony prawie 30% ankietowanych nie Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 17 uznawało klientów za tak strategiczny element w swoim działaniu na rynku. Podobne wnioski nasuwają się, analizując zagadnienie niedostosowania produktów do oczekiwań odbiorców. Ankietowani wskazywali, że to właśnie odbiorcy wymuszają na nich tworzenie innowacji produktowych. Podobnie uważali tak pracownicy firm rybnych i mięsnych, udzielając odpowiedzi prawie na identycznym poziomie (odpowiednio 40 i 38%). W aspekcie innowacji produktowych badani przykładali podobną wagę do zmian w sektorze czy też w strukturze rynku. Na ten element, jako źródło inspiracji do tworzenia nowych produktów, wskazało 40% badanych z przetwórstwa rybnego i 46% firm mięsno-wędliniarskich. W ramach przeprowadzanego badania firmy innowacyjne zapytano o motywację do wprowadzania innowacji produktowych. Respondenci najczęściej wskazywali na chęć utrzymania lub zwiększenia udziału w rynku (64%), a także na chęć zdobywania nowego rynku lub segmentu rynku (50%), zwiększenie asortymentu wyrobów (50%) oraz poprawę jakości oferowanych produktów (36%). Dla co piątej firmy ważne było wdrożenie nowatorskich pomysłów pracowników i kadry menadżerskiej oraz obniżenie kosztów produkcji (zob. rys. 5). Porównując obie sekcje przetwórstwa żywności, należy zauważyć jednomyślność respondentów, jeśli chodzi o motywy wdrażania innowacji. Podobny odsetek badanych w sekcji rybnej i mięsnej wskazał na utrzymanie lub zwiększenie udziału w rynku, identyczny odsetek zaś na rozszerzenie asortymentu wyrobów. Jednakże dla firm z sekcji rybnej częściej niż w sekcji mięsno-wędliniarskiej (60% vs. 41%) motywem tworzenia innowacji było zdobycie nowego rynku lub jego segmentu, zatem można przyjąć, że dla firm rybnych innowacje produktowe są instrumentem do zwiększania udziałów w rynku i poszerzania liczby odbiorców. Podobną dysproporcję w odpowiedziach badanych, w podziale na sekcje, znaleźć można w aspekcie innowacji produktowych jako narzędzia poprawy jakości oferowanych wyrobów. Zdecydowanie częściej postrzegały tak to zagadnienie przedsiębiorstwa sekcji mięsnej niż rybnej (odpowiednio wskazań 50 i 36%). 18 Sylwia Badowska Rysunek 5. Motywy wprowadzania innowacji produktowych w badanych firmach (możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi) utrzymanie lub zwiększenia udziału w rynku 50% 50% 50% 50% zwiększenie asortymentu wyrobów zdobycie nowego rynku lub segmentu rynku poprawa jakości oferowanych wyrobów nowatorskie pomysły pracowników i kadry manadżerskiej obniżenie kosztów produkcji wyniki prac własnego zaplecza badań i rozwoju zakup licencji i know-how ambicje właścicieli firmy ambicje pracowników firmy wdrożenie standardów / norm Unii Europejskiej inne 20% 21% 14% 19% 15% 23% 14% 10% 18% 7% 5% 9% 5% 5% 5% 2% 5% 0% 2% 0% 5% 2% 5% 0% 41% 36% 64% 65% 64% 60% 50% 30% Ogółem przetwórstwo rybne przetwórstwo mięsa i produkcji wędlin 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Źródło: Opracowano na podstawie badań własnych. W trakcie badania przedsiębiorstwa deklarowały, że innowacje produktowe powstają najczęściej w dziale produkcji (52%). Często prace nad innowacjami produktowymi są podyktowane przez zarząd przedsiębiorstwa czy radę nadzorczą (38%). Co trzecia firma deklarowała, że innowacje produktowe powstają w dziale marketingu i sprzedaży (33%). Należy zwrócić uwagę, iż ponad połowa innowacji produktowych powstawała w dziale produkcji. Może mieć to przełożenie na kreowanie przez te podmioty nowych wyrobów, które nie odnoszą spektakularnego sukcesu, jeśli ich skonstruowanie nie zostało wcześniej poparte badaniami marketingowymi. Do wprowadzania innowacji badane firmy zniechęcały przede wszystkim wysokie koszty innowacji (51%) oraz niepewność zbytu na produkty innowacyjne (33%). Niemal co piąta firma wskazywała też na brak wiedzy na temat korzyści z innowacji produktowych oraz brak wykwalifikowanej i kreatywnej kadry w przedsiębiorstwie. Część firm 19 Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych podkreślała również brak wsparcia władz powiatu, urzędników, brak własnych środków finansowych na innowacje, łatwość kopiowania innowacji przez konkurencję, trudności w zdobywaniu funduszy unijnych na innowacje (zobacz rys. 6). Rysunek 6. Czynniki zniechęcające do działalności innowacyjnej wśród badanych firm (możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi) wysokie koszty innowacji niepewność zapewnienia zbytu na produkty innowacyjne brak wiedzy na temat korzyści z innowacji produktowych brak wykwalifikowanej i kreatywnej kadry w przedsiębiorstwie 33% 18% 18% brak wsparcia urzędników, władz powiatu 16% brak własnych środków finansowych 16% 14% łatwość kopiowania innowacji przez konkurentów trudności w zdobywaniu funduszy unijnych, biurokracja 10% brak możliwości prawnych 4% brak współpracy z uczeniami, środowiskiem naukowobadawczym 4% brak umiejętności zarządzania innowacjami 4% niechęć / opór pracowników / związków zawodowych w firmie Źródło: Opracowano na podstawie badań własnych. 2% Firmy zajmujące się przetwórstwem rybnym nieco częściej podkreślały niepewność, czy produkty innowacyjne znajdą rynek zbytu. Podmioty z drugiej badanej sekcji wskazywały częściej na przeszkody finansowe – brak własnych środków finansowych i trudności w zdobywaniu funduszy unijnych, a także brak wsparcia ze strony urzędników i władz powiatu. Zakończenie Przedsiębiorstwa, aby mogły czerpać korzyści z innowacji produktowych, od samego początku muszą zwracać szczególną uwagę na źródła pomysłów na nowości. Poszukiwać ich w preferencjach i potrzebach klientów, w zmianach na rynku i otoczeniu, czy też przełomowych od- 20 Sylwia Badowska kryciach w nauce implikujących nowe rozwiązania dla konsumentów w dłuższym okresie. Podmioty mogą czerpać inspiracje do tworzenia nowych wyrobów z szerokiego wachlarza możliwości, w tym wykorzystywać racjonalizatorskie pomysły swoich pracowników, podążać za inspiracjami właścicieli, ale również podpatrywać działania konkurencji w tym zakresie. Jak pokazują prezentowane powyżej badania innowacje produktowe pełnią wieloraką funkcję. Oprócz zapewnienia przedsiębiorstwom utrzymania lub zwiększenia udziałów rynkowych, rozszerzenia asortymentu, czy podboju nowych segmentów klientów, przyczyniają się do poprawy jakości wyrobów w ogóle i obniżenia kosztów produkcji oraz równolegle są sposobem na wykorzystanie własnych prac badawczo-rozwojowych. Podsumowując, innowacje produktowe stały się istotnym narzędziem w walce konkurencyjnej. Są nie tylko instrumentem pozwalającym do opanowania rynku i utrzymania pozycji podmiotu wobec konkurentów, ale gwarantują wieloletnią obecność przedsiębiorstw na rynku. Nowe produkty w sposób szczególny przysparzają przedsiębiorstwom sił rozwojowych oraz pewnej dawki nieśmiertelności w dłuższym okresie. Są źródłem nowych sił witalnych, tak niezbędnych do ciągłego podejmowania wyzwań rynkowych. Pomimo wielu bezsprzecznych korzyści, jakie wnoszą do firm innowacje produktowe, to jednak każde takie działanie wiąże się z ryzykiem niepowodzenia. Dla innowatorów wprowadzanie nowych produktów jest obarczone istotnym wysiłkiem finansowym. Nowe produkty nie zawsze znajdują uznanie u odbiorców, a kilkukrotne tego typu niepowodzenie może wpłynąć na ogólną kondycję firm innowacyjnych. Literatura 1. Baruk J. (1992), Innowacje czynnikiem efektywnego rozwoju przedsiębiorstwa (aspekty ekonomiczno-organizacyjne), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. 2. Baruk J. (2006), Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. 3. Berkowitz E.V., Kerin R.A., Rudelius W. (1989), Marketing, R.D. Irwin, Boston, s. 233–234. Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 21 4. Bielski I. (2000), Przebieg i uwarunkowania procesów innowacyjnych, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego Sp. z o.o., Bydgoszcz. 5. Bogdanienko J. (2004), Innowacyjność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, s. 154. 6. Drucker P. F. (1992), Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa. 7. Nauka i technika w 2006 r. (2007), GUS, Warszawa. 8. Haffer M. (1998), Determinanty strategii nowego produktu polskich przedsiębiorstw przemysłowych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. 9. Ileczko B. (1979), Podstawy typologiczne ogólnej teorii innowacji, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, nr 4. 10. Janasz W., I. Leśkiewicz (1995), Identyfikacja i realizacja procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 11. Kotler Ph. (1994), Marketing, Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wydawnictwo Gebethner i Ska, Warszawa. 12. Oliver G. (1990), Marketing Today, Prentice Hall, New York. 13. Oslo Manual, Guidelines for collecting and interpreting innovation data, third edition (2005), OECD and Eurostat, Paris. 14. Penc J. (1999), Innowacje i zmiany w firmie, Placet, Warszawa. 15. Pomykalski A. (2001), Zarządzanie innowacjami, Warszawa–Łódź. 16. Schumpeter J. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa. 17. Sosnowska A.(2000), Zarządzanie nowym produktem, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa. 18. Szczepański J. (1988), O indywidualności, IWZZ, Warszawa. Streszczenie Firmy osiągające spektakularne sukcesy zawdzięczają je głównie udanym innowacjom, polegającym między innymi na wprowadzaniu do obrotu nowych produktów. Jak wskazują badacze przedmiotu, nie istnieje jedno źródło innowacji, lecz nieskończenie wiele możliwości korzystania z różnych źródeł kreowania zmian. Źródłem innowacji jest wszystko, to co inspiruje człowieka do procesu zmian. W praktyce najczęściej wykorzystywanymi źródłami pomysłów na nowy produkt są: przedsiębiorstwo, rynek oraz ośrodki transferu technologii, jednostki badawczo-rozwojowe, eksperci, literatura branżowa, targi i wystawy. Z badania przedsiębiorstw przetwórstwa żywności wynika, iż najczęstszym źródłem pozyskiwania pomysłów do tworzenia innowacji produktowych okazywali się klienci. Ważnymi inspiratorami do tego typu działań byli rów- 22 Sylwia Badowska nież właściciele i pracownicy firmy oraz konkurenci rynkowi. Przedsiębiorstwa czerpały inspiracje do tworzenia nowych produktów ze zmian w zachowaniach, potrzebach i zwyczajach konsumentów, zmian w sektorze lub w strukturze rynku oraz z niedostosowania produktów do oczekiwań odbiorców. Motywem wdrażania innowacji produktowych była najczęściej potrzeba utrzymania lub zwiększenia udziału w rynku, konieczność zdobywania nowego segmentu rynku, czy poszerzenie asortymentu wyrobów. Do wprowadzania innowacji badane firmy zniechęcały przede wszystkim wysokie koszty innowacji oraz niepewność zbytu na nowe produkty, a także łatwość kopiowania innowacji przez konkurencję. Podsumowując, innowacje produktowe stały się istotnym narzędziem w walce konkurencyjnej oraz gwarantują wieloletnią obecność przedsiębiorstw na rynku. Nowe produkty w sposób szczególny są źródłem nowych sił witalnych, tak niezbędnych do ciągłego podejmowania wyzwań rynkowych. Jednakże dla innowatorów wprowadzanie nowych produktów jest obarczone istotnym wysiłkiem finansowym. Nowe produkty nie zawsze znajdują uznanie u odbiorców, a kilkukrotne tego typu niepowodzenie, może wpłynąć na ogólną kondycję firmy innowacyjnej. Słowa kluczowe nowy produkt, innowacje, innowacje produktowe. Sources and influences of product innovation (Summary) Innovations have become one of the key areas of research. Companies that have achieved spectacular success mainly have implemented different sorts of product innovations. There is no single source of innovation, but an infinite number of possibilities to use different sources to create change. The source of product innovation is everything, what inspires a man to the process of change. In practice, the most frequently used sources of ideas for new product are: business, market and technology transfer centers, research and development. Basing on outcomes of survey carried out in 2009 among food processing companies, the most common source of obtaining ideas for creating product innovations turned out to customers. Important initiators for this type of activity were also the owners and employees of the company and competitors to the market. Enterprises drew their inspiration to create new products from the changes in behavior, needs and habits of consumers, changes in the sector or the market structure and the unsuitability of the products to the user. The reason of the implementation of product innovations was the most frequently needed to maintain or increase market share, the need to acquire new market segment or expanding the product range. There were some key factors which limited innovation activity of diagnosed companies as high costs of implementing the Źródła i inspiracje wprowadzania innowacji produktowych 23 product innovations, the uncertainty of marketing for new products, and ease of copying of innovations by competitors. Summary, product innovations have become important tools in the competitive and ensure long-term presence in the market. New products in particular are a source of new vitality so necessary to constantly face the challenges of the market. However, for innovators, introducing new products is burdened with a significant financial effort. New products are not always appreciated by customers, and several times this type of failure, may affect the overall condition of innovator and its market situation. Keywords new product, innovations, product innovations. 24 Sylwia Badowska
