Zioła – wpływ substancji czynnych na zdrowie człowieka.

Zioła – wpływ
substancji czynnych
na zdrowie człowieka
Przygotowanie:
Joanna Kurjata
Monika Kołakowska
„Każesz rosnąć trawie dla bydła
i ziołom, by człowiekowi służyły”
Księga Psalmów
Definicja
Zioła (rośliny zielarskie) to wszystkie rośliny,
które zawierają substancje wpływające
na metabolizm człowieka i dostarczają
surowców zielarskich.
 Grupa ta obejmuje przede wszystkim jednoroczne
i dwuletnie rośliny zielne, ale także drzewa, krzewy,
warzywa i byliny.
Podział użytkowy ziół
Rośliny zielarskie ze względu na sposób
użytkowania dzieli się na:
 rośliny lecznicze
 rośliny przyprawowe
 rośliny olejkodajne
Ciekawostka:16-20% produkcji światowej ziół należy
do Polski z czego około 80% to zioła pochodzące z upraw
(około 60 gatunków), a 20% - ze stanowisk naturalnych.
Zioła wywołują różne
reminiscencje i skojarzenia:






przyrodnicze
lekarskie
kosmetyczne
kulinarne
artystyczne
przemysłowe
Czym jest przyprawa?
W nauce o żywieniu i żywności
jest to substancja, która:
 wywiera korzystny wpływ na nasze zdrowie
 zawiera substancje czynne biologicznie
 nadaje potrawie: szczególny aromat, kolor
i wygląd.
Do przypraw zaliczamy różne
części roślin:








nasiona
owoce
kwiaty
liście
pędy
łodygi i kłącza
korę
korzenie
Przyprawy ziołowe
stosowane regularnie przez
dłuższy czas i z umiarem są
środkami leczniczymi
Wpływ roślin zielarskich
na organizm człowieka





pobudzają apetyt
regulują trawienie
uspakajają
pobudzają układ nerwowy
wpływają na pracę nerek, wątroby i innych
organów
Historia ziołolecznictwa

pierwszymi „zielarzami” – pasterze

2700 p.n.e. – zielniki chińskie

210 – 130 r. p.n.e. – lista 304 roślinnych środków leczniczych Klaudiusza Galena

VIII – XIII w. – rozpowszechnianie wiedzy o środkach leczniczych; handel ziołami
(Arabowie)

XVI w. – ziołolecznictwo klasztorne - herbarze

XVIII – XIX w. – początek badań nad chemicznym składem ziół w laboratoriach
aptecznych

XIX w. – zahamowanie rozwoju zielarstwa w wyniku pojawienia się leków
syntetycznych

1930 r. – powstanie Polskiego Komitetu Zielarskiego

1947 r. – powstanie Instytutu Przemysłu Zielarskiego
Substancje czynne obecne
w ziołach








alkaloidy
antrachinony
flawonoidy
garbniki
glikozydy
gumy roślinne
pektyny
terpenoidy
Substancje czynne obecne
w ziołach
Alkaloidy - grupa związków o charakterze zasadowym,
do której należą substancje silnie działające
na organizm ludzki.
Alkaloidy zawarte w maku:
 morfina (silne działanie przeciwbólowe),
 kodeina (nieco słabsze działanie przeciwbólowe i silne
przeciwkaszlowe),
 papaweryna (działanie rozkurczowe)
Alkaloidem jest także atropina
(działanie rozkurczowe oraz przyspieszające akcję serca)
Substancje czynne obecne
w ziołach
Antrachinony - związki o działaniu drażniącym błonę
śluzową i wzmagające perystaltykę jelita
grubego.
Występowanie:
 kora kruszyny
 kłącza rzewienia
 liście aloesu
Zastosowanie:
 jako środek stosowany w celach przeczyszczających
Substancje czynne obecne
w ziołach
Flawonoidy - substancje o żywych barwach. W świecie roślinnym
są często spotykanym barwnikiem kwiatów i liści.
Występowanie:









owoce
warzywa
skrzyp
bez czarny
rumianek
pokrzywa
ruta
kłącza rzewienia
liście aloesu
Zastosowanie:


jako środek do barwienia żywności
przy konieczności wzmacniania naczyń krwionośnych
Substancje czynne obecne
w ziołach
Garbniki - substancje o działaniu przeciwzapalnym
i ściągającym.
Zastosowanie:
 lecznictwo
 przemysł skórzany
Substancje czynne obecne
w ziołach
Glikozydy - związki powstałe z połączenia cukrów z innymi
substancjami. W roślinach występują dość powszechnie,
głównie w liściach. Szczególnie cenne zalety mają
kardenoidy - czyli glikozydy nasercowe.
Występowanie:




naparstnica,
konwalia,
miłek wiosenny,
głóg
Zastosowanie

wzmacniają pracę serca.
UWAGA! Są to jedne z najsilniej działających substancji roślinnych i powinny być
przyjmowane pod kontrolą lekarza, gdyż ich przedawkowanie grozi
zatruciem.
Substancje czynne obecne
w ziołach
Gumy roślinne – produkt niektórych gatunków
drzew.
Występowanie:




wiśnia,
śliwa
brzoskwinia
akacja
Zastosowanie:

działanie osłaniające.
Substancje czynne obecne
w ziołach
Pektyny - węglowodany występujące obficie
w niektórych owocach (np. jabłka,
żurawiny).
Właściwości

krzepną po oziębieniu (wykorzystywane jest w przemyśle spożywczym –
galaretki, zagęstniki do dżemów)

normalizują pracę przewodu pokarmowego

wspomagają odchudzanie
Substancje czynne obecne
w ziołach
Saponiny – grupa związków pochodzenia roślinnego.
Najczęściej występują w skórce łodyg i owoców oraz
w korzeniach.
Występowanie:



nagietek
naparstnica
łyszczec
Działanie:
 wykrztuśne
 moczopędne
 przeciwzapalne i przeciwgrzybicze
 wzmagają wydzielanie soków trawiennych
Ciekawostka: Jedną z roślin bogatą w te związki nazwano mydlnicą, ponieważ wykazuje w roztworach wodnych
cechę pienienia się. W związku z tym saponiny były dawniej stosowane jako środki piorące lub wypełniacze do
gaśnic pianowych.
Substancje czynne obecne
w ziołach
Terpenoidy (olejki terpenowe) - substancje nadające zapach
wielu roślinom.
Występowanie:




mięta (mentol)
kminek (karwon)
koper (karwon)
drzewa iglaste (pinen)
Działanie:





drażniące (olejek eukaliptusowy, gorczyczny, kamfora)
wykrztuśne (olejek eukaliptusowy, sosnowy)
moczopędne (olejek jałowcowy)
żółciopędne (olejek tymiankowy)
uspokajające (olejek walerianowy, olejek melisy)
Stosuje się je też w kosmetyce, przemyśle spożywczym czy jako dodatki polepszające smak leków.
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
BAZYLIA Ocimum basilicum
Zawiera

olejki lotne, garbniki, saponiny, gorycze, a także glikozydy, sterole roślinne, flawonoidy
i karotenoidy
Właściwości

stosowana jako dodatek sałatek, pasztetów, twarogu, jaj, omletów, zup (fasolowa,
cebulowa), sosów, mięsa wieprzowego, baraniny, warzyw, ryb, owoców morza,
potraw kuchni włoskiej (sosy pomidorowe), wywarów i mas mielonych

wspomaga funkcjonowanie układu trawiennego

działa przeciwkaszlowo

poprawia pracę nerek

nalewki oleiste z bazylii odstraszają owady
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
CZĄBER Saturea hortensis
Zawiera

olejki lotne, garbniki, żywice, śluzy i sole mineralne
Właściwości





stosowany jako przyprawa do potraw z roślin strączkowych, zup, serów,
marynat, pikli, dziczyzny, majonezu oraz zalewy podczas kiszenia lub
konserwowania ogórków lub zielonego groszku
zalecany przy niedostatecznym trawieniu i zmniejszonym łaknieniu,
w długo utrzymujących się biegunkach, nieżytach żołądka i jelit
łagodzi skurcze
reguluje perystaltykę jelit
ma działanie przeciwrobacze
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
MAJERANEK OGRODOWY
Zawiera

olejki lotne, garbniki, saponiny, gorycze, a także glikozydy, sterole roślinne, flawonoidy
Właściwości




przyprawa do pieczeni, drobiu i sosów. Stanowi stały składnik niektórych zup:
grochowej, fasolowej, kartoflanej, żuru, węgorzowej oraz flaków i kołdunów
pomaga w trawieniu, zwiększa wydzielanie soków żołądkowych
łagodzi bóle głowy i objawy przeziębienia
zmniejsza bóle reumatyczne i nerwobóle (dodany do kąpieli, maści i kompresów)
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
KMINEK Carum carvi
Zawiera

duże ilości olejku lotnego, tłuszczu, flawonoidów, związków białkowych, cukrów, witamin,
kwasów organicznych
Właściwości





jako przyprawa stosowana do pieczonych tłustych mięs, wieprzowiny, baraniny,
kapusty kiszonej i gotowanej, surówek, do ćwikły z octem, przy wypieku chleba,
bułek, do pieczywa z masłem, do zup, zwłaszcza tych zawiesistych na zasmażce z
czosnkiem i cebulą, do smażonych i pieczonych ziemniaków, kiełbasy, serów, zupy
grzybowej i gulaszowej, do sałatek, do pizzy, dań cebulowych, słonych wypieków,
a także sporządzania wódek i likierów
wspomaga układ trawienny
zalecany szczególnie przy wrzodach żołądka i dwunastnicy, a także przy
łagodzi dolegliwości wątroby
w połączeniu z melisą doskonały środek na bóle menstruacyjne
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
TYMIANEK Thymus vulgaris
Zawiera

olejki lotne, garbniki, żywice, saponiny, gorycze
Właściwości




przyprawa do mięsa z ciemnym sosem, mięsa wędzonego, dziczyzny, królika,
wędzone mięso, sery, sałaty, warzyw strączkowych, duszonych, farszu do ryb
i drobiu
działa dezynfekująco, odwadniająco i przeciwrobacznie
łagodzi dolegliwości związane z nieżytami przewodu pokarmowego, wzdęcimi
i biegunką
pobudza apetyt
UWAGA! Nie należy stosować większych ilości tymianku w diecie kobiet ciężarnych i
osób cierpiących na osłabienie czynności serca.
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
MELISA LEKARSKA Melissa officinalis
Zawiera

olejki lotne, garbniki, gorycze, glikozydy, sterole roślinne, flawonoidy
Właściwości









jako przyprawa doskonały dodatek do sałatek, sosów i serów
działa uspokajające przy nerwicach serca.
poprawia apetyt i trawienie
wskazana w chorobach żołądka
działa rozkurczowo, przeciwbólowo i przeciwbakteryjnie
łagodzi bóle menstruacyjne
wzmacnia pamięć
przeciwdziała niedokrwistości.
leczy rany i bóle migrenowe stosowana w postaci okładów i olejków
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
MIĘTA PIEPRZOWA
Zawiera

terpenoidy, saponiny, glikozydy, flawonoidy
Właściwości



z liści mięty pieprzowej robi się olejek miętowy wykorzystywany
w przemyśle perfumeryjnym, farmaceutycznym, tytoniowym
i spożywczym (m.in. do wyrobu słodyczy, ciast i gumy do żucia)
działania przeciwskurczowe, przeciwwymiotne i bakteriobójcze
ma właściwości uspokajające
Charakterystyka podstawowych
gatunków ziół
SZAŁWIA Salvia officinalis
Zawiera

olejki lotne, garbniki, gorycze, a także glikozydy, flawonoidy
Właściwości

działanie antyseptyczne
UWAGA! Stosowanie szałwii w nadmiarze może powodować lekkie zatrucia,
toteż należy po 3 dniach kuracji zrobić przerwę.
Zioła w naszym ogrodzie
Jak je uprawiać?
 w ogrodzie - w taki sam sposób, w jaki sadzimy warzywa
(grządki, koła, geometryczne lub przypadkowe wzory)
 w domu – w donicach i pojemnikach na parapetach okien
Koniec
Dziękuję za uwagę
Literatura
 Lańska D. i zespół.: Przyprawy do każdej potrawy. Agencja
Informacyjna S.A.1991.
 Kawałko M.: Historie ziołowe. Krajowa Agencja Wydawnicza.
Lublin 1986
 Metera P.: Zioła w doniczkach. Instytut Wydawniczy.
Warszawa 1984.
 Mikołajczyk K.: Zbieramy zioła. Wydawnictwo Spółdzielcze.
Warszawa 1987.
 Romvary V.: Rośliny przyprawowe i przyprawy w kuchni
węgierskiej. PWRiL. Warszawa 1987.
 Sikora E.: Przyprawy z własnej działki. Polski Związek
Działkowców. Krajowa Rada w Warszawie 1986.