Terapia Integracji senso

Terapia Integracji sensorycznej
W końcu lat sześćdziesiątych w oparciu o przegląd literatury z zakresu psychologii
rozwojowej, psychologii uczenia się , neurobiologii, neurofizjologii i własne doświadczenia
kliniczne dr A. Jean Ayres terapeuta zajęciowy i psycholog sformułowała hipotezy
wskazujące na implikacje funkcji psychoneurologicznych w zachowaniu i uczeniu się
dziecka. Aby zweryfikować postawione hipotezy skonstruowała metody badawcze i
przeprowadziła szereg badań których wyniki zamieściła w kilkudziesięciu publikacjach
/Ayres 1974, Ayres 1967, Ayres 1975/. Wyniki tych badań wykazały , że istnieją czynniki
mierzone za pomocą jej testów występujące tylko u dzieci z dysfunkcjami percepcyjnomotorycznymi lub dzieci z dysfunkcjami ośrodkowego
układu nerwowego. Wyłonione
czynniki zinterpretowała jako reprezentację dysfunkcji , które łączą się z określonymi
zaburzeniami w obrębie oun obejmującymi integrację danych wejściowych z jednego lub
więcej systemów sensorycznych . Ayres zauważyła ,że te dysfunkcje integracji sensorycznej
miały wpływ na reakcje posturalne , napięcie mięśni ,planowanie ruchu , rozwój mowy,
zachowanie , emocje i funkcje poznawcze.
Kolejne lata badań prowadzonych przez Ayres i jej współpracowników prowadziły do
rozwoju teorii integracji sensorycznej ,obejmującej teoretyczne podstawy
procesów
integracyjnych, metody diagnozy zaburzeń tych procesów i specyficzne techniki
terapeutyczne.
Zatem co to jest integracja sensoryczna?
Definicja integracji sensorycznej
Integracja sensoryczna to organizacja wejściowych danych zmysłowych dokonywana przez
mózg w celu produkowania odpowiedzi adaptacyjnych na wymagania otoczenia /Przyrowski
1998/. Ayers/1991/ pisze że integracja sensoryczna to proces neurologiczny organizujący
wrażenia płynące z ciała i środowiska w taki sposób by mogły być użyte do celowego
działania. W procesie tym mózg informacje otrzymane ze wszystkich zmysłów segreguje ,
rozpoznaje , interpretuje , łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiadając na
wymagania płynące ze środowiska.
Zmysły dostarczają informacji o fizycznej kondycji naszego ciała i otoczenia wokół nas .
Dane te pochodzą z receptorów wzrokowych, słuchowych , przedsionkowych, dotykowych,
proprioceptywnych, węchowych i smakowych. Mózg nieustannie organizuje te wiadomości –
lokalizując je , rozpoznając , segregując i integrując. Gdy płyną one w prawidłowej
organizacji , mózg może je użyć do formułowania percepcji, planowania ruchu, napięcia
mięśniowego, postawy, emocji, uczenia się i wielu innych. Natomiast zaburzenia w integracji
wpływają negatywnie na tych funkcji.
Ayres w swych pracach /1972,1974,1991/ podkreśla ,że niemowlę widzi , słyszy i czuje
bodźce dochodzące z jego ciała i otoczenia ale nie jest jeszcze zdolne do, różnicowania
znaczenia dźwięków, oceny odległości ,koordynacji ruchów itd. W miarę rozwoju dzięki
zdolności do organizacji wrażeń sensorycznych kształtuje się koncentracja na doznaniach
sensorycznych, koordynacja ruchów i organizacja zachowania.
Adekwatna integracja sensoryczna jest podstawą do prawidłowego rozwoju ruchowego,
uczenia się i zachowania. Wysoce skomplikowane procesy takie jak koordynacja ruchowa ,
planowanie ruchu, percepcja słuchowa czy wzrokowa, mowa, czytanie ,pisanie czy liczenie ,
są zależne od procesów integracyjnych dokonujących się w ośrodkowym układzie
nerwowym.
Do wyjaśnienia tych zależności Ayres /1991/opracowała hipotetyczny model przebiegu
integracji sensorycznej .W którym opisuje poszczególne stadia rozwoju integracji
sensorycznej dokonującej się między 0-7 rokiem życia. Opisując etapy rozwoju integracji
sensorycznej podkreśla istotną rolę
systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i
dotykowego.
Procesy integracji sensorycznej dokonują się w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgu , móżdżku
i wreszcie w półkulach mózgowych. Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą szczególnie
od adekwatnej organizacji wrażeń w pniu mózgu gdzie mają swój początek
procesy
integracyjne. Dopiero po przejściu pnia mózgu może dokonywać się bardziej szczegółowe
opracowywanie wrażeń sensorycznych w korze mózgowej.
Główne założenia integracji sensorycznej
Teoria integracji sensorycznej opiera się na kilku podstawowych założeniach odwołujących
się do neurologii i teorii zachowania. Założenia te odwołują się do badań Ayres ale również
doniesieniach innych naukowców wiążących procesy zachodzące w mózgu z zachowaniem
człowieka. Teoria integracji sensorycznej na podstawie tych założeń stara się opisać
prawidłowości w funkcjonowaniu procesów integracji zmysłowej w oun. W oparciu o to
definiuje dysfunkcje w zakresie integracji sensorycznej i wskazuje na odpowiednie techniki
terapeutyczne.
1.Plastyczność neuronalna / Schaaf 1994/ a więc zdolność mózgu do zmian i modyfikacji .
Ma ona zasadnicze znaczenie dla terapii integracji sensorycznej zakładającej możliwość
zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanej stymulacji
systemów
sensorycznych
w
szczególności
dotykowego,
przedsionkowego
i
proprioceptywnego.
Zależy od wielu czynników :
a. zaangażowania w wykonywane zadania terapeutyczne / motywacji/ .
b. różnorodności otoczenia w którym przebiega terapia, Ayres /1972/ pisze, że zróżnicowane
otoczenie - w którym eksploruje dziecko - dostarczające wielu przedsionkowych ,
proprioceptywnych i dotykowych wrażeń ma zasadniczy wpływ na postępy
terapeutyczne poprzez pozytywny wpływ na zmiany w oun.
c. krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji i wieku
. Okresy
krytyczne zostały zidentyfikowane w prawie wszystkich aspektach rozwoju człowieka i
dotyczą ruchu ,mowy, inteligencji , zachowań społecznych, emocji i wielu innych.
Ograniczenie dopływu niezbędnych wrażeń w okresie krytycznym dla danej funkcji
powoduje często ograniczenie możliwości reagowania na pewne bodźce w przyszłości
Hubel i Weisel 1977/.
2.Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się w normalnym rozwoju
dziecka . Złożone kompleksowe zachowania rozwijają się w
oparciu o bardziej
podstawowe wcześniej wykształcone / Fisher i Murray 1991/
Jeśli pojawiają się
dysfunkcje integracji sensorycznej wówczas
proces ciągłego doskonalenia funkcji
rozwojowych zostaje zakłócony. Terapia polegająca na kierowanej stymulacji
sensorycznej poprawia procesy integracji sensorycznej umożliwiając sekwencyjne
pojawianie się coraz bardziej złożonych zachowań.
3.Integralność systemu nerwowego .Ayers pisząc o integralności wskazywała na to ,że
działanie ośrodków korowych zależne jest od prawidłowego funkcjonowania struktur
podkorowych w których dokonują się główne procesy sensoryczne. Obecnie w teorii
integracji sensorycznej
uważa się że ponieważ mózg funkcjonuje jako całość to
zależność jest wzajemna między ośrodkami podkorowymi i korowymi. Pribran /1986/
precyzując to pisze , że integralność i hierarchizacja mózgu polega na kontroli ośrodków
podkorowych przez ośrodki korowe i na odwrót kontroli ośrodków podkorowych nad
korowymi. Takie rozumienie funkcjonowania systemu nerwowego pozwala twierdzić iż
poprawa działania ośrodków podkorowych przyczynia się do lepszej pracy ośrodków
korowych i całego mózgu. W procesach integracji sensorycznej biorą więc udział
zarówno ośrodki korowe jak i podkorowe.
Reakcje adaptacyjne wpływają na rozwój integracji sensorycznej , a także procesy integracji
sensorycznej przyczyniają się do pojawienia się reakcji adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia
zwrotnego.
Pojawienie się reakcji adaptacyjnych opiera się na doświadczeniach
sensoryczno-motorycznych i prowadzi do rozwoju neuronalnego modelu pamięci tego jak
„czuje się ruch” Ten neuronalny model może być następnie użyty do planowania bardziej
kompleksowego zachowania adaptacyjnego.
Diagnoza procesów integracji sensorycznej
Do diagnozy zaburzeń integracji sensorycznej Ayres opracowała
specjalne metody:
Kliniczną Obserwację , Południowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej /SCSIT / i
Testy Praksji /SIPT/ . Dysfunkcje SI mogą mieć różne nasilenie od łagodnego po znaczne i
przejawiać się w różny sposób. Symptomy zaburzeń SI często ze sobą współwystępują
tworząc syndromy wyłonione przez Ayres i jej współpracowników na podstawie analizy
czynnikowej wielu badań różnych grup dzieci. Oczywiście nie sposób w tym krótkim czasie
omówić wszystkich wyłonionych syndromów dlatego przedstawię jedynie najważniejsze w
sposób bardzo syntetyczny.
Dysfunkcje somatosensoryczne - odnoszą się do zaburzeń procesów dotykowych szczególnie
w zakresie dyskryminacji .
Dysfunkcje posturalne , obustronnej koordynacji i sekwencyjności wiążą się z zaburzeniami
przetwarzania i przesyłania przedsionkowo-proprioceptywnych informacji wejściowych do
wyższych struktur ośrodkowego układu nerwowego.
Dysfunkcje w zakresie somatopraksji są przejawem zaburzeń związanych z przetwarzaniem i
przesyłaniem dotykowych informacji wejściowych do wyższych struktur ośrodkowego
układu nerwowego i wiążą się z planowaniem motorycznym. Włączając w to sekwencyjność i
projektowanie lub antycypacje ruchów.
Dysfunkcje w zakresie modulacji sensorycznych danych wejściowych przejawiają się :
1.obronnością dotykową ,czyli awersyjnymi reakcjami na dotyk ,
2. niepewnością grawitacyjną i nietolerancją na ruch ,czyli awersyjnymi reakcjami na ruch
4.obronnością
sensoryczną
,czyli
awersyjnymi
reakcjami
na
sensorycznych jednocześnie ,a więc na dotyk, dźwięk, ruch , zapach.
I.
kilka
modalności
Zaburzenia integracji sensorycznej zauważane są przez klinicystów u bardzo licznej grupy
dzieci. Wiedza na ten temat poszerzana jest każdego roku . Oczywiście w tym dość
skrótowym opracowaniu problematyki integracji sensorycznej nie można opisać wszystkich
populacji u których obserwuje się nieprawidłowości w procesach sensorycznych. Dlatego
postanowiono przedstawić jedynie wybrane.
1.Dzieci z trudnościami w uczeniu się
Deficyty integracji sensorycznej występujące u dzieci z trudnościami w uczeniu się obejmują
zaburzenia w rejestracji i przetwarzaniu bodźców głównie w obrębie trzech podstawowych
systemów sensorycznych : przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego. Przejawiają
się dysfunkcjami w zakresie reakcji posturalnych /obronnych, równoważnych i posturalnych
w tle/, funkcji oko-ruchowych , napięcia mięśniowego , schematu ciała, trudnościami w
planowaniu ruchu, dysfunkcjami w obustronnej koordynacji ruchowej i sekwencyjności .
Zaburzenia te skutkują trudnościami w nauce czytania, obniżonym poziomem graficznym ,
błędami podczas pisania polegającymi na zamianie liter podobnych ale ułożonych inaczej w
przestrzeni/ b-d ; p-b; itp./, kłopotami w różnicowaniu prawo lewo i słabej obustronnej
koordynacji ruchowej. Tym typowym trudnościom towarzyszą również zaburzenia
emocjonalne, trudności w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa.
2.Mózgowe porażenie dziecięce.
U dzieci z mpdz mamy do czynienia z różnymi typami zaburzeń integracji sensorycznej .
Zaliczymy do nich :
a.zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców dotykowych
M.Scardina /1966/ i E.Blanche /1991 / w swoich badaniach stwierdzili , że w zależności
od postaci mpdz , u 72 do 100 % dzieci z mpdz występują zakłócenia integracji
somatosensorycznej oraz modulacji bodźców dotykowych.. Zaburzenia te przyczyniają się
do nieprawidłowego rozwoju schematu ciała , planowania motorycznego i obronności
dotykowej.
b.zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych
Torok i Perlstein(za Blanche 1991) stwierdził na podstawie badań ,że w zależności od
postaci mpdz , u 32 do 90% tych dzieci występują dysfunkcje przedsionkowoproprioceptywne. Zaburzenia te powodują słabą percepcję pozycji ciała w przestrzeni,
słabą percepcję ruchu w przestrzeni,
niebezpieczeństwo grawitacyjne , nietolerancję
ruchu , pośrednio na percepcje słuchową , percepcję wzrokową i funkcje mowy.
c.
Blanche i inni /1995/ zauważyli ,że zaburzenia te powodują trudności w możliwościach
organizacji zachowania , wpływają na poziom pobudzenia i koncentracji dzieci z mpdz.
3.Autyzm
Po raz pierwszy procesy sensoryczne u dzieci autystycznych opisał E. Schopler /za S.K.H
Chu 1991/ wskazując na nieprawidłowe reakcje tych dzieci na bodźce wzrokowe,
przedsionkowe i słuchowe. Ayers/1980/ opisała dwa typy dysfunkcji integracji sensorycznej u
dzieci autystycznych.. Pierwszy to zaburzenia rejestracji bodźców sensorycznych , drugi to
zaburzenia modulacji impulsów sensorycznych. Zaburzenia rejestracji dotyczą przede
wszystkim bodźców wzrokowych i słuchowych, ale czasem również węchowych ,
smakowych , przedsionkowych i dotykowych.. Zaburzenia modulacji przejawiają się
obronnością dotykową niebezpieczeństwem grawitacyjnym i nietolerancją ruchu.
Przyczyną nieprawidłowych reakcji na bodźce sensoryczne u dzieci autystycznych
najprawdopodobniej jest wg. Pribram i McGinnis/1975/ słaba współpraca miedzy jądrem
migdałowatym ,zwojami podstawy mózgu i hipokampem w procesach przetwarzania
bodźców sensorycznych.
4.Zespół Downa
Zaburzenia integracji sensorycznej u dzieci z zespołem Downa obejmują deficyty
rejestracji, modulacji i przetwarzania bodźców: przedsionkowych, proprioceptywnych,
dotykowych, wzrokowych i słuchowych /Blanche, Botticelli, Hallway 1995/. Deficyty te
wpływają na dysfunkcje zachowania, uwagi, zdolności ruchowych i procesów uczenia się.
Zaburzenia rejestracji
bodźców przedsionkowych przejawiają się
hipotonią,
nieprawidłowym przystosowaniem posturalnym, słabymi reakcjami równoważnymi, a
dysfunkcje w zakresie modulacji skutkują nietolerancją ruchu. Zaburzenia przetwarzania
bodźców proprioceptywnych
również wpływają na
obniżone napięcie mięśniowe, luźne
stawy, zakłócenia czucia położenia ciała i prawidłowej rejestracji ruchu .
Dysfunkcje systemu dotykowego obejmują podwrażliwość na bodźce dotykowe ,
trudności w różnicowaniu bodźców dotykowych i nadwrażliwość na bodźce dotykowe
/obronność dotykowa/. Mogą się przejawiać zaburzeniami w obrębie planowania
motorycznego /praksji/ i percepcji ciała, wzmożoną aktywnością ruchową i trudnościami w
koncentracji uwagi.
W obrębie systemu wzrokowego u dzieci z zespołem Downa istnieje wiele
nieprawidłowości, takich jak: astygmatyzm, oczopląs, zez i inne, ale również obserwujemy
ogólną tendencję /Pesch i Nagy 1978/ opóźnień rozwojowych w obrębie percepcji
wzrokowej, które mogą mieć swoje źródło w zaburzeniach integracji sensorycznej.
Opóźnienia w dojrzewaniu procesów percepcji wzrokowej wynikają u tych dzieci
z
ograniczonej wzrokowej eksploracji otoczenia, trudności z przechowywaniem doświadczeń
wzrokowych, ograniczonej ilość wrażeń wynikających z celowej manipulacji zabawkami
oraz słabej koncentracji wzrokowej.
Zaburzenia
systemu słuchowego przejawiają się opóźnieniami w rozwoju mowy,
wolniejszym przetwarzaniem informacji słuchowych, słabą pamięcią słuchową i trudnościami
z naśladowaniem dźwięków / Mahoney, Glover, Finger 1981/.
Czasem spotykamy dzieci o wzmożonej wrażliwości słuchowej co często współwystępuję z
nadwrażliwością dotykową lub inną /wzrokową , węchową/ co określamy terminem
obronność sensoryczna. Ta grupa dzieci jest nadruchliwa i z trudnościami w koncentracji
uwagi.
TERAPIA
Terapia integracji sensorycznej może być prowadzona po wcześniejszych kompleksowych
badaniach prowadzonych przez kwalifikowanych terapeutów.
Ayers /1991/ uważa ,ze głównym zadaniem tej terapii jest dostarczenie kontrolowanej ilości
bodźców
sensorycznych w szczególności przedsionkowych , proprioceptywnych i
dotykowych w taki sposób ,że dziecko
spontanicznie będzie formułowało reakcje
adaptacyjne poprawiające integracje tych bodźców. Podczas terapii integracji sensorycznej
relacje zachodzące między procesami sensorycznymi i zachowaniem ruchowym
kształtują i
poprawiają połączenia synaptyczne w ośrodkowym układzie nerwowym. Prawidłowa
organizacja
synaptyczna
ośrodkowego
układu
nerwowego
determinuje
właściwe
programowanie i przetwarzanie informacji sensorycznych w następnych relacjach jednostki z
otoczeniem / Cool 1995/. Aby następowała poprawa w organizacji oun podczas terapii
stosowane są takie ćwiczenia ,które będąc właściwym „wyzwaniem” dla uczestnika terapii są
stymulujące dla mózgu. Ćwiczenia muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego
dziecka jednak nie mogą być zbyt łatwe ani zbyt trudne. Tylko takie ciągłe balansowanie na
granicy możliwości dziecka poprawiając organizację oun wpływa na zmianę zachowania w
sferze motorycznej i emocjonalnej , poprawie funkcji językowych i poznawczych , a przede
wszystkim przejawia się lepszą efektywnością uczenia się.
Terapia integracji sensorycznej ma postać „naukowej zabawy” w której dziecko chętnie
uczestniczy i ma przekonanie ,że kreuje zajęcia wspólnie z terapeutą. Podczas terapii nie
uczy się dzieci konkretnych umiejętności lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia
procesy nerwowe leżące u podstaw tych umiejętności , a one pojawiają się w sposób
naturalny jako konsekwencja poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego.
Terapeuta nie tyle kieruje zachowaniem dziecka ile kreuje takie wymagania by dziecko było
w stanie odpowiadać na nie coraz bardziej złożonymi reakcjami adaptacyjnymi.
Terapia integracji sensorycznej nie jest wyuczonym stale powtarzanym schematem ćwiczeń
ale jak niektórzy piszą sztuką ciągłej analizy zachowania dziecka i permanentnego doboru i
modyfikacji stosowanych zadań.
Odbywa się w sali gimnastycznej lub dużym pomieszczeniu specjalnie do tego
przystosowanym i wyposażonym w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie sali terapeutycznej
musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego ,
proprioceptywnego i dotykowego ale również wzrokowego , słuchowego i węchowego.
Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska.
Dziecko czując ,że odnosi sukcesy w coraz większej ilości coraz bardziej skomplikowanych
zadań podnosi swoją samoocenę i chętnie uczestniczy w zajęciach. Takie doświadczenia w
kierowaniu swoim zachowaniem zaczyna przenosić również na inne sytuacje poza salą
terapeutyczną co zaczynają zauważać rodzice i nauczyciele. Zmienia się obraz dziecka i jego
funkcjonowanie w środowisku.
Metoda terapii SI kierowana jest w pierwszej kolejności do dzieci z trudnościami w uczeniu
się. Może być również stosowana jako metoda komplementarna w usprawnianiu dzieci z
mózgowym
porażeniem
dziecięcym,
upośledzonych
umysłowo,
autystycznych
i
niewidomych.
Terapia i teoria SI może być wykorzystywana
w działalności profilaktycznej.
Stymulując prawidłowy rozwój dzieci już od wieku niemowlęcego , szczególnie w przypadku
tzw. grupy ryzyka okołoporodowego, zapobiegamy późniejszym nieprawidłowościom
rozwojowym.
Bibliografia
1.Arendt R.E. Maclean W.E., Halpern L.F., Youngquist G.A. , Baumaister A.A. 1991 The influence of rotary vestibular stimulation upon motor development of
nonhandicapped and Down syndrome . Developmental Medicine and Child Neurology
nr 12
2.Ayers J.A. 1974c - Sensory Integration and Learning Disorders .Western Psychological
Services. Los Angeles.
3.Ayers J.A. 1981 - Southern California Postrotary Nystagmus Test . Manual. Western
Psychological Services . Los Angeles.
4.Ayers J.A. 1991 - Sensory integration and Child. Western Psychological Services. Los
Angeles .
5.Blanche E.I., Botticelli T.M. , Hallway M.K. 1995 - Combing Neuro-Developmental
Treatment and Sensory Integration Principles. Therapy Skill Builders . San Antonio.
6.Bundy A.C; Fisher A.G; Freeman M. Lieberg G.K. Izraelevitz T. E.1980. Concurrent
Validity of Equilibrium Tests in Boys With Learning Disabilities with and withaut
Vestibular Dysfunction. American Journal of Occupational Therapy Vol 41 , nr 1.
7.Fisher G.A., Murray E.A., Bundy A.C. 1991. Sensory Integration Theory and Practice.
F.A. Davis Company. Philadelphia.
8.Montgomery P. 1985. Assessment of Vestibular Function in Chlidren.W : Vestibular
Processing Dysfunction in Children ( Ottenbacher K.J, Short M.A red) The Howard
Press . New York.
9.Przyrowski Z. 1998. Dysfunkcje integracji sensorycznej i deficyty fragmentaryczne w
zespole mózgowego porażenia dziecięcego. W: Dziecko niepełnosprawne ruchowo.
(Mazanek E. red.) WSiP. Warszawa.
10.Przyrowski Z. 1995. Terapia SI – Nowa forma terapii dzieci z trudnościami w uczeniu
się . Biuletyn Informacyjny Polskiego Stowarzyszenia Dysleksji.
11.Przyrowski Z. 2001. Podstawy diagnozy i terapii integracji sensorycznej. W :
Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. (Szmigiel
Cz. red.) AWF. Kraków.
12.Quiros J.B de 1976. Diagnosis of vestibular disorders in the learning disabled. Journal
of L3earning Disabilities , vol 9.