praca magisterska - 0817213654
advertisement
x60Emocje i procesy emocjonalne ¬ródłem emocji i uczuć jest obiektywnie istniej±ca rzeczywisto¶ć. Człowiek odzwierciedlaj±c otaczaj±c± go rzeczywisto¶ć ustosunkowuje się do niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci, gniewa, cierpi.To przeżywanie stosunku do otoczenia, jak również do siebie samego, nazywamy emocjami i uczuciami. Procesy emocjonalne bywaj± regulatorami stosunków między człowiekiem a otoczeniem. Dzięki procesom orientacyjnym odzwierciedlamy otaczaj±cy nas ¶wiat, natomiast ustosunkowuj±c się do ¶wiata nadajemy mu zabarwienie emocjonalne. Cechy procesów emocjonalnych. Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy. S± nimi znak emocji, intensywno¶ć procesów emocjonalnych i tre¶ć emocji.Znak emocji. Osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniaj± się zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuj± emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występuj± w sytuacjach, gdy jednostka osi±ga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy organizmem a ¶rodowiskiem. Człowiek na ogół d±ży do przeżywania uczuć pozytywnych, ma tendencję do zbliżania się bodĽców, które wywołuj± te emocje.Emocje ujemne powstaj± wtedy gdy procesy regulacyjne ulegaj± zakłóceniom. Wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Uczucia negatywne wywoływane s± także przez sytuacje zagrożenia. Nie zawsze powoduj± wtedy dezorganizacje zachowania jednostki, przeciwnie – mog± ułatwiać mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk, ucieczkę). Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mog± być subiektywnie odczuwane b±dĽ jako pozytywne, b±dĽ jako negatywne, a zatem staja się przyczyn± zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.Intensywno¶ć przeżywania emocji wynika z okre¶lonego pobudzenia o¶rodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. W zasadzie można mówić o kontinuum aktywacji – od skrajnego podniecenia emocjonalnego, którego przejawami mog± być napad w¶ciekło¶ci, panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być stan ¶pi±czki czy tez głęboki sen. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwo¶ci, może także wywoływać stan pozornej obojętno¶ci i spokoju. Postronny obserwator nie zauważa wewnętrznego niepokoju i zwiększonej aktywno¶ci ruchowej.Tre¶ć emocji. W toku nabywania do¶wiadczenia indywidualnego jednostka uczy się ¶wiadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć okre¶lone sygnały z uruchomieniem okre¶lonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie tre¶ciowym. Niektóre bodĽce ł±cz±ce się z okre¶lonymi potrzebami mog± wywoływać okre¶lone stany emocjonalne. Na przykład bodĽce chemiczne zwi±zane ze zmiana stopnia zawarto¶ci cukru we krwi powoduj± emocje głodu. Podobnie wraz z rozwojem do¶wiadczenia człowiek uczy się u¶wiadamiać sobie i odzwierciedlać procesy emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miło¶ci, szacunku, władzy, sukcesu. Procesy emocjonalne wpływaj± w zasadniczy sposób na aktywno¶ć człowieka. Czasami mobilizuj± do działania, kiedy indziej działanie to utrudniaj±. Uczeni zajmuj±cy się badaniami procesów emocjonalnych stwierdzili, że zmiany zachodz±ce pod wpływem tych procesów obejmuj± cały organizm. Podłoże naurofizjologiczne procesów emocjonalnych. Trzewiowa teoria emocji. Już w XIX wieku zaobserwowano współwystępowanie zmian fizjologicznych i przeżyć emocjonalnych. Dwaj uczeni, William James i Carl Lange, s± twórcami tak zwanej trzewiowej teorii emocji. S±dzili oni, że zmiany fizjologiczne s± pierwotne w stosunku do przeżyć emocjonalnych. Emocje powstaj±, ich zdaniem nie pod wpływem zmian fizjologicznych wywołanych przez te bodĽce. James i Lange sformułowali pozornie paradoksalne twierdzenie „ nie dlatego płaczemy, że jeste¶my smutni, lecz jeste¶my smutni bo płaczemy”. Jako pierwotne występuj± zmiany w narz±dach, jako wtórne to u¶wiadomieni ich sobie i przeżycie emocji. Teoria Jamesa i Langego wyrosła na gruncie psychologii introspekcyjnej. Dla jej twórców u¶wiadomienie sobie zmian organicznych równało się przeżywaniu emocji. Teoria ta został skrytykowana przez W. B. Cannona, który słusznie zauważył, że te same zmiany organiczne występuj± przy przeżywaniu różnych tre¶ciowo emocji, a także, że zmiany wywołane eksperymentalnie nie prowadza do przeżywania stanów emocjonalnych.Wzgórzowa teoria emocji. Cannon zwrócił uwagę na doniosł± role poniższych Pieter mózgu dla powstawania reakcji emocjonalnych. Wspólnie z Ph. Bardem opracował wzgórzow± teorie uczuć, w której najważniejsz± rolę w powstawaniu procesów emocjonalnych przypisano o¶rodkom podkorowym, mieszcz±cym się w pniu mózgu, zwłaszcza we wzgórzu. Pobudzenie wywołane w receptorze przez bodziec przenosi się do wzgórza, gdzie nabiera ładunku emocjonalnego. Jest to możliwe dlatego, że we wzgórzu mieszcz± się wzory specyficzne pobudzenia, jego aktywno¶ć jest hamowana przez korę. W momencie, gdy pobudzenie nabiera ładunku emocjonalnego, informacja zostaj± przeniesiona do kory, która przestaje wywierać hamuj±cy wpływ na wzgórze. Wtedy od wzgórza biegn± pobudzenia dwoma drogami- jedna do narz±dów wykonawczych (naczynia, mię¶nie), druga do odpowiednich o¶rodków w korze mózgowej. Dla pełnego przeżycia emocjonalnego konieczne s± zmiany w korze i zmiany naczyniowomię¶niowe. Aktywizuj±c± rolę w wyst±pieniu procesu emocjonalnego spełnia wzgórze. Bardzo wiele elementów teorii Cannona-Barda zostało potwierdzonych przez współczesne badania neurofizjologiczne.Pogl±dy współczesne. Współcze¶nie uważa się, że różnym tre¶ciowo emocjom odpowiadaj± różne obszary reguluj±ce zachowania emocjonalne. Regulacja ta dokonuje się przez o¶rodki ułożone hierarchicznie w różnych piętrach mózgu. Dla wyst±pienia procesu emocjonalnego konieczne jest pobudzenie wszystkich pięter.Koncepcja Konorskiego. Zdaniem Jerzego Konorskiego emocje różne po d względem tre¶ci powstaj± w odrębnych strukturach uformowanych hierarchicznie, posiadaj±cych czę¶ć pobudzaj±c±, odpowiedzialna za uruchomienie danej reakcji, i antagonistyczn± czę¶ć hamuj±c±, odpowiedzialna za zniesienie lub przytłumienie danej reakcji. Stwierdzono także, że znak emocji zależy od pobudzenia odrębnych organizacji mózgowych. W układzie limbicznym i podwzgórzu istniej± obszary, których drażnienie jest Ľródłem odczuć pozytywnych i inne, których drażnienie wywołuje emocje negatywne. Intensywno¶ć emocji zależy również od stopnia aktywacji układu siatkowatego. Jest on jakby regulatorem dopływu energii. Wielko¶ć tej energii zależy od stopnia pobudzenia układu siatkowatego.Rola kory mózgowej w powstawaniu emocji jest – zdaniem współczesnych badaczy – bardzo złożona. Kora odgrywa rolę mechanizmu ułatwiaj±cego powstanie reakcji emocjonalnej, jest mechanizmem warunkuj±cym precyzje i dobra organizacje reakcji oraz magazynem wyuczonych sposobów zachowania, które aktualizuj± się w odpowiedzi na działanie bodĽców emocjonalnych. Człowiek jako jedyny przedstawiciel istoto żywych, przeżywa specyficzne rodzaje emocji, których Ľródłem jest kora mózgowa. Emocje pierwotne i emocje po¶rednie Procesy emocjonalne zwierz±t i człowieka przebiegaj± na podobnym podłożu biologicznym. Wspólny jest ich mechanizm neurofizjologiczny.Emocje u zwierz±t. Istniej± jednak między nimi zasadnicze różnice. Emocje zwierz±t powstaj± pod wpływem bodĽców bezpo¶rednich, wi±ż± się z zaspokojeniem potrzeb biologicznych, takich jak potrzeba pokarmowa, wody, tlenu, snu, seksualna i inne. Emocje zwierz±t istniej± tak długo, jak długo w polu zachowania istnieje przedmiot lub sytuacja, która je pobudziła. Zaspokojenie potrzeby staje się Ľródłem emocji pozytywnej, niemożno¶ć zaspokojenia wywołuje negatywna emocje.Emocje pierwotne. Emocje zwierz±t nazywamy emocjami pierwotnymi. Charakterystyczn± ich cecha jest to, że zwierze nie u¶wiadamia sobie swoich emocji i ich zwi±zku z przeżyt± sytuacja. Emocje pierwotne s± aktywizowane głównie przez o¶rodki podkorowe. O¶rodki te z kolei aktywizuj± korę i przenosz± pobudzenie do narz±dów wykonawczych. Z do¶wiadczeń Barda wynika, że zwierzęta laboratoryjne pozbawione kory mózgowej charakteryzuj± się wyraĽnym spadkiem wrażliwo¶ci na bodĽce emocjonalne. Trzeba, na przykład, użyć bardzo silnych bodĽców bólowych aby uzyskać stan słabego nie zadowolenia. Je¶li jednak usunie się zwierzęciu odpowiednie o¶rodki podkorowe, następuje wzmożenie reakcji emocjonalnej, jest ona jednak mało precyzyjna.Emocje u ludzi. Różnica między emocjami zwierz±t i ludzi wi±że się z wzrastaj±c± u człowieka rol± kory mózgowej w procesach regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory mózgowej możliwe było powstanie specyficznej dla człowieka ¶wiadomo¶ci. Dzięki ¶wiadomo¶ci, emocje człowieka maj± charakter społeczny, cechuje je poznawcza tre¶ć oraz intencjonalno¶ć. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na my¶l o nich. Rozumie on stosunek między sytuacja wywołuj±ca emocje a przeżyciem emocjonalnym.Emocje po¶rednie – uczucia. Te specyficzne ludzkie emocje nazywamy emocjami po¶rednimi b±dĽ uczuciami.Uczucia aktywizowane s± na ogół przez korę mózgow±. Jest to możliwe w zwi±zku z posiadaniem przez każdego człowieka do¶wiadczenia indywidualnego. Fizjologicznym podłożem odrębnego dla każdej jednostki do¶wiadczenia s± odpowiednie poł±czenia w korze mózgowej. Pod wpływem bodĽca, a na podstawie posiadanego do¶wiadczenia, zostaje dokonana w korze mózgowej ocena bodĽca jako pozytywnego lub negatywnego. Stanowi ona pierwsze ogniwo procesu uczuciowego. W zależno¶ci od oceny bodĽca, pobudzenie zostaje przekazane do odpowiednich o¶rodków podkorowych i wywołuje w nich stan aktywno¶ci, przekazany następnie do narz±dów wykonawczych.W takim ujęciu uczucia stanowi± jakby wyższe piętro procesów emocjonalnych. Przeżywanie ich wła¶ciwie jest tylko człowiekowi, ponieważ reakcje uczuciowe powstaj± w oparciu o bodĽce o zabarwieniu społecznym i wi±ż± się z wcze¶niejszym do¶wiadczeniem jednostki. Małe dziecko dysponuj±ce ubogim do¶wiadczeniem społecznym, nie umiej±ce jeszcze mówić, doznaje emocji pierwotnych. W toku nabywania do¶wiadczenia indywidualnego, umiejętno¶ci obserwowania i nazywania przeżyć własnych i przeżyć innych ludzi, jednostka uczy się u¶wiadamiać sobie własne procesy emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi uj±ć swe przeżycia w kategoriach słownych i wł±czyć je w system informacji o sobie.Panowanie nad emocjami. Potrafi także panować nad swymi emocjami i nie powodować się nimi w toku działania. O dojrzało¶ci jednostki ¶wiadczy bogactwo jej życia uczuciowego, ale także umiejętno¶ć panowania nad emocjami. Dotyczy to zarówno sytuacji dnia codziennego, na przykład potrafimy obiektywnie ocenić prace koleżanki, mimo iż ta osoba nie jest dla nas sympatyczna, a także zachowań w sytuacjach trudnych.Matka lub opiekunka zaskoczona przez burzę mimo leku przed ni± nie okazuje wobec dzieci będ±cych z ni± swego przerażenia. Przeciwnie, wykonuje szereg czynno¶ci, które zmierzaj± do jak najlepszego zabezpieczenia dzieci i siebie przed skutkami nawałnicy.Uczucia ludzi dorosłych, w przeciwieństwie do uczuć dziecka, odznaczaj± się duż± trwało¶ci± i s± wyrazem ich ogólnego i ¶wiadomego stosunku do otaczaj±cego ¶wiata.Ograniczenia w u¶wiadamianiu procesów emocjonalnych. U¶wiadamianie sobie własnych procesów emocjonalnych ma jednak pewne ograniczenia. Nawet dorosły, dojrzały człowiek nie u¶wiadamia sobie niekiedy własnych stanów emocjonalnych. Nie potrafi niekiedy poł±czyć doznań emocjonalnych z bodĽcami, które je wywołały. Na zjawisko to zwracaj± uwagę Z. Freud i jego kontynuatorzy. Uważaj± oni, że człowiek nie u¶wiadamia sobie tych stanów emocjonalnych, których doznawał we wczesnym dzieciństwie, a więc w okresie gdy jego ¶wiadomo¶ć nie była dostatecznie rozwinięta. Przeżycia te tkwi± w pod¶wiadomo¶ci jednostki i wpływaj± na jej zachowanie.Inni psychologowie uważaj±, że nie u¶wiadamiane s± te przeżycia emocjonalne, których przezywanie ł±czy się z różnego rodzaju karami.Zniekształcenia orientacji w zjawiskach emocjonalnych mog± zdaniem Janusza Reykowskiego przybierać następuj±ce formy:a) człowiek nie zdaje sobie sprawy z wyst±pienia emocji (np.: nie zauważa swego niepokoju, zaangażowania emocjonalnego)b) człowiek dokonuje fałszywej kategoryzacji emocji (np.: okre¶la sw± urazę jako moralne oburzenie lub obawę przed niepowodzeniem, jako brak zainteresowania)c) człowiek nieprawidłowo okre¶la Ľródła emocji (np.: upatruje przyczyny swego gniewu na kogo¶ w jego niemoralnym zachowaniu, gdy w rzeczywisto¶ci gniew wywołany jest brakiem szacunku lub lekceważeniem)d) człowiek może nieprawidłowo okre¶lać zwi±zek między emocj± a postępowaniem (np.: uważa, że karze dziecko dla jego dobra, gdy w rzeczywisto¶ci czyni tak dla okazania własnej przewagi) ¬ródła procesów emocjonalnych Warunkowanie emocji. Czynniki wpływaj±ce na zakłócenie albo też na przywrócenie zakłóconej homeostazy nabieraj± znaczenia emocjonalnego. Dla małego dziecka niezaspokojenie potrzeb biologicznych wywołuje stany organiczne, które z kolei s± Ľródłem procesów emocjonalnych. Wszystko to, co zakłóca zachowanie staje się Ľródłem emocji negatywnych, natomiast to co przywraca równowagę i zapewnia optymalne warunki jest Ľródłem emocji pozytywnych. Szczególnie silne emocje wywoływane s± przez bodĽce bólowe. Niezależnie od jako¶ci bodĽców zmiany w ich nasileniu mog± być Ľródłem procesów emocjonalnych.Je¶li występowaniu emocji pozytywnych czy też negatywnych towarzysz± jakie¶ bodĽce obojętne to po jakim¶ czasie, zgodnie z zasada warunkowania same one nabieraj± charakteru bodĽców emocjonalnych. Je¶li na przykład dziecko skojarzy widok pielęgniarki w białym fartuchu z bolesnym zastrzykiem, będzie ono w chwili pojawiania się osób ubranych na biało reagować różnego rodzaju emocjami lękowymi. Stwierdzono, że reakcje emocjonalne powstałe we wczesnych stadiach ontogenezy charakteryzuj± się duż± trwało¶ci±.Ocena słowna. ¬ródłem przeżyć emocjonalnych mog± także stać się słowa. Słowa s± jakby no¶nikiem emocji. Na przykład człowiek chwalony stawiany innym za wzór doznaje pozytywnych przeżyć emocjonalnych i odwrotnie, nagana słowna, krytyczna ocena zachowania – mog± stawać się Ľródłem przeżyć przykrych.Rekcje emocjonalne mog± być także wywoływane przez bodĽce, które drog± warunkowania nie nabrały zdolno¶ci do wywoływania emocji. Ekspresja procesów emocjonalnych Nieodł±cznym składnikiem procesów emocjonalnych s± różnego rodzaju ruchy wyrazowe. Ekspresja emocjonalna pojawia się w ruchach wyrazowych twarzy, tj. w mimice, ruchach wyrazowych całego ciała, a także w zmianach sposobów zachowania. Wszystkie wymienione rodzaje ekspresji emocjonalnej uzależnione s± od norm zachowania obowi±zuj±cych w danej kulturze. Zachowań tych człowiek uczy się w miarę dorastania, Dlatego też zewnętrzne przejawy uczuć s± znacznie bardziej widoczne u małego dziecka niż u dorosłego człowieka.Na ekspresje emocjonalna wpływa również przynależno¶ć do okre¶lonego kręgu kulturowego. Mieszkańcy krajów południowych w sposób wyrazisty okazuj± swoje przeżycia emocjonalne. Przeciwnie mieszkańcy krajów wschodu nie uzewnętrzniaj± swych przeżyć emocjonalnych.Ekspresja mimiczna. Pod wpływem emocji występuj± charakterystyczne zmiany w wyrazie twarzy. Uczuciu rado¶ci towarzyszy u¶miech. W smutku głowa zwisa, na czole tworz± się zmarszczki poziome, powieki kryj± oczy. W gniewie tworz± się pionowe na czole, brwi skierowane s± uko¶nie w górę, oczy błyszcza, usta tworz± w±ska zaci¶nięt± linie. Uczuciu strachu towarzyszy znieruchomienie twarzy, jakby zaokr±glenie oczu i rozchylenie ust.Przeżywaniu stanów emocjonalnych towarzysza także ruchy wyrazowe całego ciała, czyli ruchy pantomimiczne. Gesty czy postawa ciała mog± wiele powiedzieć o przeżywanych stanach emocjonalnych. Podobnie wokalizacja podczas pobudzenia emocjonalnego ulega zmianom. Natężenie głosu może wzrastać lub malec. Przez przeżywanie silnego wzruszenia głos drży.Zewnętrzne przejawy reakcji emocjonalnych uzależnione s± od czynników wrodzonych oraz od norm obowi±zuj±cych w danej kulturze.Wpływ przeżyć emocjonalnych na procesy poznawcze. Emocje a percepcja ¶wiata. Na ogół procesy emocjonalne wpływaj± na przebieg procesów poznawczych, nadaj±c im swoiste zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze pozytywnym, otaczaj±cy nas ¶wiat spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. Wszystko co nas otacza, wydaje się nam piękne i dobre. Odwrotnie gdy jeste¶my smutni lub nieszczę¶liwi, cały ¶wiat może nam się wydawać ponury i wrogi.Przeżywanie silnych emocji tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie pola spostrzegania. Pochłonięty wielk± rado¶ci± czy też cierpieniem człowiek może nie zauważyć pędz±cego samochodu. Dziecko lękaj±ce się samotno¶ci, zostawione samo w domu, może w przedmiotach zwykłych i znanych widzieć czekaj±cych złodziei czy tez groĽne zjawy.Emocje a uczenie się. Przeżywanie dodatnich stanów emocjonalnych wpływa pozytywnie na efekty uczenia się. Stwierdzono, że jednostka uczy się znacznie szybciej, gdy jest nagradzana za dobry wynik, a z otrzymana nagrod± ł±cz± się pozytywne stany emocjonalne. Odwrotnie lęk przed kar± może wpływać dezorganizuj±co na przebieg uczenia się. Im kara jest bardziej przykra, a więc wywołuje silniejsze emocje negatywne tym większy staje się jej dezorganizuj±cy wpływ na proces i efekty uczenia się. Wpływ emocji na sprawno¶ć działania Dezorganizacja działania. Do dzi¶ nie można sformułować jednoznacznego twierdzenia na temat wpływu emocji na sprawno¶ć działania. W zasadzie emocje o bardzo silnym natężeniu dezorganizuj± działanie. Ten dezorganizuj±cy wpływ nie jest uzależniony od znaku emocji. Bardzo intensywne radosne przeżycie utrudnia działanie podobnie jak rozpacz.Mobilizacja. W wielu sytuacjach przeżycia emocjonalne wpływaj± dodatnio na przebieg działania, zdarza się jednak, że również porażka, która nast±piła bezpo¶rednio po sukcesie mobilizuje aktywno¶ć, wpływa na polepszenie wyniku. Lęk o ¶rednim natężeniu działa mobilizuj±co.Tre¶ć emocji także wpływa na efektywno¶ć działania. Na przykład uczucie gniewu działa mobilizuj±co, za¶ smutek czy przygnębienie ł±cz± się ze spadkiem aktywno¶ci, a nawet całkowicie biernym zachowaniem.Procesy emocjonalne oddziałuj± an kierunek działania. Na ogół d±żymy do tych przedmiotów i zjawisk, które s± Ľródłem emocji dodatnich, unikamy za¶ tych, które s± Ľródłem przeżyć przykrych. Rodzaje procesów emocjonalnych Biegunowo¶ć uczuć. Rodzaje procesów emocjonalnych wynikaj± z ich tre¶ci, znaku oraz poziomu aktywacji. Uczucia maja charakter biegunowy. Na jednym biegunie znajduj± się te emocje i uczucia, które okre¶lamy jako dodatnie, a na drugim te, które okre¶lamy jako ujemne. Zjawisko to nazywamy biegunowo¶ci± uczuć. Propulsja i repulsja. Zarówno zwierze jak i człowiek ucieka od bodĽców wywołuj±cych lek. Zaj±c ucieka spłoszony przez naganiacza, człowiek ucieka z miejsca gdzie wybuchł pożar. Podobnie zwierze i człowiek d±ż± w kierunku bodĽców przyjemnych. Głodne zwierze kieruje się do miejsc, gdzie znajduje pokarm. Człowiek d±ży do częstych, przynosz±cych mu zadowolenie kontaktów z przyjaciółmi. Emocje dodatnie cechuje zatem propulsywno¶ć, zbliżanie się do Ľródła, które je wywołało, ujemne za¶ – repusywno¶ć: oddalanie się od bodĽców ocenianych negatywnie.Wpływ uczuc wyzszych na zachowanie. Reakcje takie nie s± reguł± nawet w ¶wiecie zwierz±t, na przykład zwierze nie zawsze ucieka od niebezpieczeństwa, często walczy o życie. Człowiek żyj±c w¶ród ludzi i kieruj±c się ustalonymi przez społeczeństwo normami zachowań często w imię wyższych racji rezygnuje z d±żenia w kierunku bodĽców o zabarwieniu pozytywnym. Podobnie zdolny jest – dla dobra innych ludzi – d±żyć w kierunku bodĽców wywołuj±cych emocje negatywne. Wiele czynów bohaterskich, dokonywanych tak w czasie wojny jak i w czasie pokoju, wi±że się z d±żeniem do wytyczonego celu, mimo iż osi±gnięcie go oznacza przezwyciężenie leku przed zagrożeniem.Uczucia steniczne i asteniczne. Podniecenie emocjonalne, będ±ce wyrazem podwyższenia poziomu aktywacji, może prowadzić do wzmożonych, intensywnych reakcji zewnętrznych, ale również do wzrostu aktywno¶ci wewnętrznej. Zjawisko to pozwala na dokonanie podziału procesów emocjonalnych na dwie przeciwstawne grupy: na uczucia czynne czyli steniczne i bierne, czyli asteniczne. Nie wszystkie uczucia steniczne s± uczuciami przyjemnymi, podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne maja zabarwienie ujemne. Silny gniew, mobilizuj±cy do działania zaliczymy do uczuć czynnych. Zadowolenie z wykonanej pracy do uczuć biernych. To czy uczucia okre¶lamy jako steniczne , czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia i charakteru wywołuj±cych je podniet. Lek przed trudnym egzaminem na ogół powoduje wzrost podniecenia i aktywno¶ć skierowan± na cel, to znaczy na opanowanie wiadomo¶ci potrzebnych do zdania egzaminu. Smutek zwi±zany z przeżyciem zawodu uczuciowego prowadzi do spadku sił, zmniejszenia aktywno¶ci, niechęci do jakiegokolwiek działania. Opisany powyżej lek jest uczuciem stenicznym, smutek – astenicznym. Czasem to samo uczucie bywa bierne lub czynne. Lęk przed egzaminem może, jak wiemy powodować aktywno¶ć skierowana na cel, może jednak paraliżować działanie, przyczyniać się do wzrostu niepokoju, a jednocze¶nie sprzyjać powstawaniu przykrych wyobrażeń zwi±zanych z sytuacj± egzaminacyjn±.Terminów steniczny i asteniczny używa się w psychologii także dla okre¶lenia wła¶ciwych dla danej jednostki czynnych lub biernych sposobów reagowania pod wpływem pobudzenia emocjonalnego. Siła i trwało¶ć. Można także dokonać podziału uczuć ze względu na ich siłę i trwało¶ć. Wyróżniaj± się one swoistym przebiegiem i wpływem na inne procesy psychiczne. Im silniejszy jest dla człowieka bodziec wywołuj±cy stan emocjonalny, tym wyższy poziom aktywacji o¶rodkowego układu nerwowego. Przez siłę procesu emocjonalnego będziemy rozumieć nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadaj±cej danej emocji. Tendencji takiej można przypisać tym większ± siłę, im większe przeszkody musz± pojawić się, aby powstrzymać wyst±pienie reakcji emocjonalnej.Przeszkody wewnętrzne to zasady i normy wewnętrzne jednostki, przeszkody zewnętrzne to różnego rodzaju kary, które mog± spotkać jednostkę w zwi±zku z jej zachowaniem. Stwierdzono, że procesy emocjonalne o ¶redniej sile oddziałuj± na przebieg działań najbardziej korzystnie. Emocje i uczucia o wielkiej sile często wpływaj± na zachowanie dezorganizuj±ce. Mog± wywoływać stany niepokoju, chaos my¶li, zwężenie pola ¶wiadomo¶ci i niemożno¶ci skutecznego działania.Charakterystyka procesów emocjonalnych według kryterium ich siły i trwało¶ci:a) Nastroje – s± to stany emocjonalne nie skierowane na jaki¶ okre¶lony przedmiot. Wywołane s± przez różne wydarzenia, które maja dla człowieka znaczenie dodatnie albo ujemne. ¬ródłem ich może być także samopoczucie fizyczne. Czasem człowiek nie zdaje sobie sprawy z rzeczywistych przyczyn swego nastroju. Niemniej jednak nastroje nadaj± wszystkim innym przeżyciom człowieka okre¶lone zabarwienia. Nastrój jest przeżyciem niezbyt silnym, a jednocze¶nie długotrwałym. Gdy jeste¶my w radosnym nastroju, wszystko co nas otacza, wydaje się nam przyjemne i piękne. Nawet w deszczowy dzień nie narzekamy na pogodę, a przeciwnie – w smutnym nastroju nie dostrzegamy piękna krajobrazu i pięknej pogody.b) Afekty s± to procesy emocjonalne silne, a jednocze¶nie krótkotrwałe. Charakterystycznym objawem dal osób znajduj±cych się w stanie afektu jest utrata panowania nad sob±. Afekty na ogół wyrażaj± się w czynach gwałtownych. Przykładem afektu może być wybuch gniewu. Człowiek działa wtedy jakby w za¶lepieniu. Nie słyszy żadnych wyja¶nień ani napomnień. Niekiedy używa w gniewie wulgarnych słów, a nawet posuwa się do przemocy fizycznej. Gdy ochłonie często nie może uwierzyć, że mógł się w podobny sposób zachować.c) Namiętno¶ć s± to uczucia długotrwałe i bardzo silne. Niekiedy wywieraj± one istotny wpływ na całokształt zachowania się człowieka, prowadz± do podporz±dkowania im całej aktywno¶ci. Bardzo wysoki poziom aktywacji o¶rodkowego układu nerwowego powoduje pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji. Namiętno¶ć może prowadzić do zawężenia pola ¶wiadomo¶ci, a zatem do zachowań przynosz±cych szkodę jednostce i jej otoczeniu. Trwało¶c emocji i uczuć. Okre¶lenie stopnia trwało¶ci procesów emocjonalnych wydaje się ważne ze względu an ich rolę w regulacji zachowania. Emocje i uczucia mog± być krótkotrwałe, dotycz± wtedy jakiej¶ okre¶lonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się – słabn± lub zanikaj±. W zatłoczonym i dusznym autobusie człowiek może być zły i niezadowolony, a gdy z niego wysi±dzie i odetchnie ¶wieżym powietrzem – zło¶ć mija. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych ł±czy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym do¶wiadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze s± jego uczucia. Klasyfikacja uczuć człowieka. Kierunki rozwoju uczuć. Małe dziecko przeżywa emocje rado¶ci, smutku, gniewu, lęku, zadowolenia. Emocje te wywołane s± przez proste bodĽce, takie jak zachwianie równowagi, hałas, łagodne kołysanie, głód. W miarę nabywania do¶wiadczenia rozszerz się zakres bodĽców wywołuj±cych doznania emocjonalne. Dziecko na¶laduj±c reakcje dorosłych, uczy się warto¶ciowania otaczaj±cego go ¶wiata i przeżywania stosunku do ludzi, rzeczy, zjawisk w sposób zbliżony do tego, jak przeżywa ten stosunek jego otoczenie. W miarę dojrzewania człowiek u¶wiadamia sobie swoje uczucia. Zaczyna rozumowo ujmować stosunek do otaczaj±cego go ¶wiata, a jego przeżycia emocjonalne staj± się zróżnicowane.Uczucia wyzsze. W¶ród uczuć wyższych, charakterystycznych tylko dla człowieka wyodrębniamy uczucia społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne, estetyczne. Człowiek ustosunkowuj±c się do jakiej¶ sytuacji przeżywa na ogół różnego rodzaju uczucia. Ten sam przedmiot może wywoływać uczucia zarówno poznawcze jak i estetyczne. Obcuj±c z innymi ludĽmi doznajemy uczuć społecznych, a także poznawczych. Ta zdolno¶ć przeżywania różnorodnych uczuć w stosunku do osoby, przedmiotu czy zjawiska ¶wiadczy o bogactwie i złożono¶ci procesów emocjonalnych człowieka.Uczucia społeczno-moralne. Uczucia społeczno moralne s± wyrazem przeżywania stosunku do innych ludzi oraz do norm moralnych obowi±zuj±cych w danym społeczeństwie. Uczucia te przenikaj± całe życie osobiste jednostki. ¬ródłem ich s± kontakty międzyludzkie, a także ideały do których ludzie d±ż±, oraz ich współdziałanie w toku pracy, nauki i wykonywania innych czynno¶ci. To co sprzyja potrzebom społeczeństwa, przeżywane jest jako moralnie słuszne. To co potrzebom społeczeństwa szkodzi, przeżywane jest jako niemoralne. Ludzie s± często zdolni do walki o zasady moralne kosztem własnego bezpieczeństwa.Podstawa pozytywnych uczuć społecznych jest uczucie braterstwa w stosunku do innych ludzi. Uczucie to rodzi się z zrozumienia i przyjęcia jako własnych stwierdzeń o równo¶ci wszystkich ludzi i poszanowaniu godno¶ci ludzkiej. Uczucie braterstwa zakłada życzliwo¶ć wobec bliĽnich pewna wyrozumiało¶ć w stosunku do wad drugiego człowieka, co umożliwia nawi±zanie z innymi ludĽmi bliskich kontaktów emocjonalnych, takich jak przyjaĽń lub miło¶ć.Uczucia poznawcze. Uczucia poznawcze powstaj± w toku czynno¶ci poznawczych człowieka i zwi±zane s± z zaspokojeniem ż±dzy wiedzy, z ciekawo¶ci± badawcza, z zadowoleniem z odniesionego sukcesu, którym jest zarówno rozwi±zanie zadania matematycznego przez ucznia, jak też doskonalenie odkrycia naukowego przez badacza. Uczucia poznawcze nie s± zawsze przeżyciami o zabarwieniu pozytywnym. Aktywno¶ci poznawczej towarzysz± także w±tpliwo¶ci i porażki, wywołuj±ce takie uczucia, jak zniechęcenie czy rozczarowanie.Uczucia praksyczne. Uczucia praksyczne ł±cz± się z wykonywaniem przez człowieka różnorodnych czynno¶ci i w dużej mierze wi±ż± się z wykonywan± przez człowieka prac± zawodowa. Uczucia praksyczne wywołuj± tak tre¶ć czynno¶ci jak też umiejętno¶ć dobrej organizacji działania. Je¶li tre¶ć czynno¶ci jest interesuj±ca a człowiek potrafi zorganizować tak sw± działalno¶ć, że z powodzeniem wykonuje powierzone mu zadania – doznaje uczuć praksycznych pozytywnych. W sytuacji przeciwnej, to znaczy, gdy tre¶ć czynno¶ci wydaje się mało interesuj±ca lub tez człowiek nie potrafi prawidłowo zorganizować swego działania – występuj± uczucia praksyczne o charakterze negatywnym.Uczucia estetyczne s± to uczucia odzwierciedlaj±ce stosunek do przedmiotów, sytuacji i procesów, których podstawow± cecha i warto¶ci± jest piękno. Uczucia te towarzysz± procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki. Uczucia estetyczne. Uczucia estetyczne może wywołać piękno architektury, uroda człowieka, a także wiele przedmiotów codziennego użytku, które nagle i nieoczekiwanie objawiaj± nam sw± urodę. Rola uczuć w życiu człowieka Uczucia wywieraj± wpływ na zachowanie się człowieka. Jak wiemy, uczucia mobilizuj± niekiedy do działania i ukierunkowuj± jego przebieg. W innych wypadkach przeżycia emocjonalne mog± dezorganizować zachowanie się człowieka.Racjonalizacja uczuć. Każdy z nas powinien u¶wiadamiać sobie własne procesy emocjonalne i znać bodĽce, które je wywołuj±. Znajomo¶ć własnych uczuć oraz uczuć innych ludzi pozwala an ¶wiadome kierowanie swym zachowaniem. Nie powinni¶my dopuszczać do tego, aby naszym zachowaniem kierowały wył±cznie procesy emocjonalne. Niekiedy musimy podporz±dkować swoje uczucia racjom rozumowym. Jest to konieczne zwłaszcza w tych sytuacjach, gdy człowiek am ¶wiadomo¶ć zagrożenia wielkich warto¶ci – utraty uczucia bliskiej osoby, zagrożenie życia itp. Stosunek emocjonalny do składników ¶rodowiska musi być oparty na podstawie rozumowej. Znaczy to, że niezależnie od reakcji emocjonalnej, występuj±cej w danej sytuacji, stosunek człowieka do niej powinien być oparty na jej rozumieniu oraz na rozumieniu roli, jak± odgrywa ona w życiu jednostki.Dojrzało¶c emocjonalna. Uczucia podobnie jak i inne procesy psychiczne rozwijaj± się w trakcie życia człowieka. Rozwój uczuć stopniowo doprowadza do osi±gnięcia dojrzało¶ci emocjonalnej. Dojrzało¶ć ta nie rozwija się samorzutnie. Osi±gamy jaw toku rozwi±zywania zadań społecznych, w kontaktach z innymi ludĽmi i pod wpływem ¶rodowiska, stawiaj±cego przed nami okre¶lone wzorce i normy zachowania. Dojrzało¶ć emocjonalna to umiejętno¶ć ¶wiadomego kierowania swym zachowaniem emocjonalnym i uczuciowego przystosowania się do ¶rodowiska społecznego.Człowiek dojrzały emocjonalnie zna swoj± warto¶ć, ale nie przecenia jej. Jest zdolny do darzenia innych ludzi uczuciami miło¶ci i przyjaĽni, potrafi działać dla dobra innych, potrafi także znosić porażki i mimo nich podejmować dalsze, konstruktywne działania. Kontrola możliwo¶ci modyfikacji procesów emocjonalnych Zakłóceni kontroli. Potocznie uważa się, że pobudzenie emocjonalne wpływa na żywo¶ć i efektywno¶ć reakcji. Pobudzenie to miałoby ukierunkować zachowanie. Emocje spełniałyby funkcje motywuj±ce działanie jednostki. Twierdzenie powyższe tylko czę¶ciowo jest słuszne, jako że doznaj±c silnych emocji człowiek nie kontroluje swych zachowań. Człowiek jako istota ewolucyjnie najwyżej rozwinięta jest zarazem istot± najbardziej emocjonaln±, najbardziej zatem podatna na dostrzeganie rozbieżno¶ci między spostrzeganiem a oczekiwaniem, co z kolei może wywoływać zaburzenia emocjonalne.Kontrola emocji przez człowieka dorosłego. Mimo iż dorosły przezywa stosunek do ¶wiata znacznie bardziej emocjonalnie, w znacznie mniejszym stopniu niż dziecko uzewnętrznia on swoje emocje. Dorosły człowiek ma możno¶ć kontrolowania swych zachowań emocjonalnych i uzewnętrzniania ich w sposób społecznie akceptowany. Współczesna cywilizacja doprowadziła do tego,, że ¶wiat, w którym żyjemy jest ¶wiatem względnie bezpiecznym.Człowiek nie musi każdego dnia walczyć o życie, nie grozi mu ¶mierć głodowa, jest zabezpieczony przed upałem i mrozem. Orientacja w otoczeniu pozwala na adekwatne odbieranie bodĽców ze ¶wiata zewnętrznego. Przystosowanie polega zatem także na wła¶ciwej ocenie ¶rodowiska i kontroli własnych emocji. Ten sam dobrze przystosowany człowiek, znajduj±cy się w sytuacji zagrożenia traci panowanie nad sob±. Przeżywanie klęsk żywiołowych i katastrof jest tego najlepszym dowodem.Kształtowanie uczuć. W toku nabywania do¶wiadczenia indywidualnego człowiek jest w stanie modyfikować swe nastawienie emocjonalne. To co znane przestaje być groĽne. Możemy warto¶ciować niektóre elementy w taki sposób, w jaki ukazuj± to nam ludzie, których cenimy i szanujemy – rodzice, nauczyciele. Rozwijamy, na przykład pod ich wpływem uczucia przyjaĽni w stosunku do innych ludzi, gdy do pewnego okresu życia uważali¶my ludzi za obojętnie a nawet wrogo do nas nastawionych. Można ¶wiadomie oddziaływać na ustosunkowanie emocjonalne wychowanków do otoczenia. Niekiedy chodzi o wykształcenie postaw altruistycznych, kiedy indziej o rozwinięcie uczuć poznawczych czy estetycznych. Modyfikacja procesów emocjonalnych jest bardzo trudna w stosunku do tych ludzi, którzy przeżywaj± różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne. Tylko długotrwałe oddziaływanie terapeutyczne może spowodować zmniejszenie poczucia wrogo¶ci w stosunku do ludzi czy tez wzrost poczucia warto¶ci i odzyskania wiary w możliwo¶ć sukcesu.
