niepowodzenia dzieci w nuce szkolnej
advertisement
NIEPOWODZENIA DZIECI W NAUCE SZKOLNEJ Zagadnienie niepowodzeń szkolnych od wielu lat skupia na sobie uwagę pedagogów, psychologów, rodziców i samych uczniów. Mówiąc o niepowodzeniach dzieci w nauce szkolnej ma się na ogół na uwadze te sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Niepowodzenia szkolne jak definiuje Czesław Kupisiewicz to rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami opanowanymi przez uczniów, a materiałem, jaki zgodnie z założeniami programowymi powinni poznać w zakresie poszczególnych przedmiotów. Niepowodzenia szkolne można także rozpatrywać jako porażkę pedagogiczną nauczycieli, nieskuteczność podjętych przez nich działań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych i kompensacyjnych. Natomiast, gdy rozpatrujemy je jako problem ucznia, musimy je rozumieć jako jego trudności w uczeniu się i spełnianiu obowiązków szkolnych. Reasumując powyższą konkluzję można zauważyć że: - niepowodzenia szkolne są pojęciem najszerszym i obejmują niepowodzenia nauczycieli oraz uczniów; - niepowodzenia nauczycieli obejmują porażki wychowawcze oraz dydaktyczne, jak również organizacyjne; - niepowodzenia uczniów dotyczą; zachowania oraz uczenia się. Przyczyny niepowodzeń szkolnych są niezwykle złożone i wielorakie. Mogą one tkwić np. w postępowaniu uczniów, tzn. w jego motywach i przejawach, a także w szerokim zakresie reakcji uwarunkowanych bodźcami moralnymi, emocjonalnymi, i umysłowymi. Przyczyny te mogą się także odnosić do czynników które od ucznia są niezależne, np. od złych warunków materialnych pewnych grup dzieci i młodzieży, długotrwałej choroby, niekorzystnej atmosfery wychowawczej panującej w rodzinie. Pedagodzy dzielą przyczyny porażek na różne kategorie. Świadczy to o ogromnej złożoności problemu, a także szerokim jego zakresie. Czesław Kupisiewicz dzieli przyczyny niepowodzeń szkolnych na: - ekonomiczno społeczne / złe warunki mieszkaniowe i materialne, rozpad struktury rodziny, niski poziom intelektualni i kulturalny rodziców, niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka/, - pedagogiczne / tkwią w procesie dydaktycznym, mogą być spowodowane niedostatecznym przygotowaniem nauczycieli, popełnionymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawą w stosunku do uczniów/ - biopsychiczne / tkwiące w dziecku np; wady wymowy, wzroku, słuchu/. EKONOMICZNO – SPOŁECZNE PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ Środowisko, w którym rozwija się dziecko, ma duży wpływ na późniejsze efekty edukacji. Sytuacja materialna rodziców, sposób przekazywania mu wiedzy, styl życia, dążenia i akceptacja wartości członków rodziny, czynniki intelektualne i moralne domu wpływają w istotnym stopniu na rozwój dziecka. Wpływ ten dokonuje się zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Np. wykształcenie rodziców powoduje zwiększone ich zainteresowanie problemami nauki własnych dzieci zwiększa umiejętność wyjaśniania im niezrozumiałego materiału czy wskazania stosownych źródeł wiedzy. Jednocześnie wyższy poziom wykształcenia rodziców ułatwia im pogłębione rozumienie złożonych procesów pedagogicznych, w które uwikłany jest proces wychowania dziecka. 1 Ważnym czynnikiem powodzenia szkolnego jest atmosfera w rodzinie. Tam gdzie panuje atmosfera konfliktowa, brak poczucia bezpieczeństwa i miłości, nie obdarzanie siebie zaufaniem, powoduje trudności w osiąganiu pozytywnych wyników w nauce. Dziecko takie nie jest w stanie pracować na lekcji, gdyż cała jego uwaga jest skoncentrowana na sytuacji w domu rodzinnym. Uczniowie z rodzin rozbitych, alkoholików, osiągają słabsze wyniki w nauce, często są znerwicowani, nadpobudliwi i rozkojarzeni. Alkoholizm rodziców jest częstą przyczyną niepowodzeń uczniów szkole, gdyż dzieci alkoholików nie mają w rodzinie zaspokojonych potrzeb psychofizycznych. Nie sprzyja także powodzeniu szkolnemu atmosfera nerwowości, ciągłego pośpiechu, chaosu i nieporządku. Jeżeli rodzice nigdy nie mają czasu dla dziecka, nabiera ono przekonania, że rodzicom nie zależy na jego nauce. Dzieci w młodszym wieku szkolnym uczą się głównie dlatego, że rodzice cieszą się z ich dobrych stopni lub karzą za złe oceny. Jeżeli rodzice nagradzają dziecko pochwałą, objawami serdeczności, a każąc nie pozbawiają je miłości, to u dziecka wytworzy się silna motywacja do zachowania zgodnego z oczekiwaniami rodziców. Rodzice stosujący nagrody i kary tego rodzaju, zacieśniają więź uczuciową z dzieckiem i tym samym przyspieszają internalizację standardów i wzorców narzuconych dziecku. Częste stosowanie kar cielesnych i pozbawianie przyjemności wywołuje u dziecka strach, tendencje do unikania rodziców, rozluźnienie więzi z rodzicami, obniża motywację ich jako wzorów postępowania i przyjmowania norm zachowania respektowanych przez nich. Kary cielesne nie tłumią zachowań agresywnych, lecz je wzmacniają i powodują przemieszczenia agresji na inne osoby, bądź zmianę formy. Kolejnym czynnikiem wpływającym na osiąganie pozytywnych wyników w nauce jest stan zdrowie dziecka, który jeżeli jest dobry umożliwia regularne uczęszczanie do szkoły. Uczeń, który często opuszcza zajęcia lekcyjne ma zazwyczaj zaległości w materiale nauczania. W domu uczeń opanowuje przerobiony materiał w sposób mniej wszechstronny. Uboższe są także przeżycia i doświadczenia społeczne dziecka. BIOPSYCHICZNE PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ Wielu badaczy, np. J. Pięter i M. Grzywak-Kaczyńska w Polsce, C. Burt w Anglii, czy A. Le Gall we Francji, nie negując wpływu uwarunkowań społeczno-ekonomicznych na postępy uczniów w nauce, wskazuje, że istotną przyczyną tych postępów jest poziom rozwoju umysłowego dzieci i młodzieży determinowany w poważnym stopniu przez czynniki dziedziczne. Wpływ inteligencji na uzyskiwane przez uczniów wyniki nauczania jest bezsporny. Dzieci i młodzież w tym samym wieku różnią się – niekiedy znacznie – pod względem inteligencji, rodzajów uzdolnień i zainteresowań. Tymczasem szkoła nie zawsze bierze na ogół tych różnic pod uwagę, nastawiając się przeważnie na pracę z uczniami przeciętnymi. W tej sytuacji tracą zarówno najzdolniejsi, jak i najsłabsi, bowiem dla tych pierwszych poziom nauczania jest zbyt niski, a dla drugich za wysoki. Wskutek tych rozbieżności rodzą się konflikty między szkołą i niektórymi uczniami – głównie najsłabszymi, a także dobrymi – czego następstwem są różnorakie zaburzenia w zachowaniu, np. kłamstwo, wagary, arogancja wobec nauczycieli. Do czynników biopsychicznych mających wpływ na efekty w edukacji należą także: temperament, cechy charakteru, stan zdrowia i rozwój psychomotoryczny. Harmonijny rozwój psychomotoryczny uczniów znacznym stopniu warunkuje możliwość osiągnięcia edukacyjnego. Większość uczniów przychodzących do szkoły wykazuje rozwój umysłowy prawidłowy, a znaczny procent dzieci rozwija się w tempie przyspieszonym. Do szkoły także trafiają dzieci o obniżonym poziomie rozwoju. 2 Badania naukowe nad uczniami, którzy napotykają trudności i niepowodzenia szkolne, wykazują, że ich rozwój intelektualny jest prawidłowy, jednak przebiega nieharmonijnie. Dysharmonia może dotyczyć różnych sfer, a gdy zachodzi w obrębie rozwoju umysłowego mówimy wtedy o fragmentarycznych deficytach rozwojowych. Obejmują one rozwój: 1. spostrzegania wzrokowego 2. spostrzegania słuchowego 3. motoryczny 4. manualny 1.1. TRUDNOŚCI W UCZENIU UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI PERCEPCJI WZROKOWEJ Dla sprawnego przebiegu rozwoju mowy dziecka oraz doskonalenia trudnych procesów czytania i pisania potrzebne jest sprawne działanie analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Dziecko, które wykazuje wybiórcze zaburzenia funkcji spostrzegania wzrokowego, przejawia trudności: Umiejętności ucznia Wypowiadanie się Rysowanie Pisanie Czytanie Symptomy zaburzeń Trudności rozpoznawania przedmiotów na obrazkach i rozumienia przedstawionej treści. W związku z tym ubogi opis obrazka, zaobserwowania małej liczby szczegółów. Trudności w odwzorowaniu prostych figur geometrycznych / koło, kwadrat, trójkąt, romb itp./. Rysunki często ubogie w szczegóły. Trudności w zapamiętywaniu kształtu liter, mylenie liter o podobnych kształtach graficznych / a-c, m-n, l-t, u-w, a-d, s-c,/, różniących się z położeniem / n-u, p-g, b-d, w-m, p-b, g-b, itp./, zapominanie w pisaniu o drobnych elementach, znakach pisarskich /kreseczki, ogonki /. Trudności we wzrokowym zapamiętywaniu zasad ortograficznych: częste błędy ortograficzne. Opuszczanie liter lub cząstek wyrazów. Słaba pamięć wzrokowa. Kłopoty w przepisywaniu, pisaniu z pamięci, pisaniu ze słuchu. Opuszczanie znaków interpunkcyjnych. Niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w stosunku do stronicy zeszytu. Mylenie liter o podobnym wyglądzie /p-g, h-k itp. /. Trudności w rozpoznawaniu liter oraz wzrokowym wyróżnianiu większej całości /sylaby lub wyrazy/, czytanie nierytmiczne. Długie utrzymywanie się na etapie literowania. Odczytywanie niedokładne, przekręcanie 3 Rozumienie czytanej treści Trudności z innymi przedmiotami szkolnymi końcówek, zgadywanie, gubienie się w tekście. Zwolnione tempo czytania, szybko występujące zmęczenie. W późniejszym okresie nauki trudności z automatyzacją procesu czytania, wysiłek włożony w czytanie utrudnia rozumienie treści. Trudności wytwarzania jasnych wyobrażeń związanych z czytanym tekstem. Koncentracja na technicznej stronie czytania utrudnia rozumienie czytanej treści. Trudności w geografii / znajomość mapy, słaba orientacja w stronach świata/, pomyłki w zadaniach arytmetycznych / błędne przepisywanie słupków/, trudności w nauce języka, trudności w nauce geometrii / słabe rozumienie pojęć: kąt, bryła, powierzchnia; mieszanie pojęć; góra-dół, wyżej-niżej, prawa-lewa/. Z obniżoną percepcją wzrokową wiążą się ściśle zaburzenia orientacji przestrzennej. Czasami zdarza się że, percepcja wzrokowa może wykazywać tylko zaburzenia pod pewnym względem. Właściwości percepcji wzrokowej, mającą duże znaczenie w procesie czytania i pisania nazywamy kierunkowością. Wiąże się ona z jednej strony z ogólnym poziomem analizy i syntezy wzrokowej dziecka, a z drugiej strony z orientacją przestrzenną. Dziecko wykazuje wybiórcze zaburzenia orientacji przestrzennej ujmuje prawidłowo złożone kształty graficzne o charakterze symetrycznym, ale popełnia błędy w ujmowaniu kształtów asymetrycznych Jedne dzieci przejawiają większą trudność w odtwarzaniu kształtów asymetrycznych w stosunku do osi pionowej, inne w stosunku do osi poziomej. Symptomy zaburzeń: - słabe rozumienie określeń słownych, dotyczących stosunków przestrzennych, przyimki tj. w, nad, pod, za, obok, przed......; - rysunki o niższym poziomie graficznym wykazują prymitywne / małą ilość szczegółów oraz złe rozplanowanie przedmiotów/; - niewłaściwe rozplanowanie wyrazów w stosunku do strony zeszytu, dziecko nie mieści się w liniach zeszytu, często wybiera złe linijki; - mylenie kierunku zapisu /pismo lustrzane/ - mylenie liter o różnym położeniu w stosunku do osi poziomej i pionowej, np., p-g, d-b, u-n, g-b, p-b; / w czytaniu i pisaniu/ W późniejszym okresie nauki obserwuje się; - trudności w nauce geografii,/ słaba orientacja w stronach świata, trudności w opanowaniu pojęć dotyczących rozróżnienia stron świat, pór roku, miesięcy, pór dnia, dni tygodnia; - trudności w nauce geometrii / słabo utrwalone obrazy wzrokowe, w związku z tym wszelkie pojęcia i definicje zostają przyswajane tylko w sposób werbalny/. 4 1.2. Ćwiczenia usprawniające te funkcję powinny polegać na podnoszeniu poziomu analizy i syntezy wzrokowej poprzez ćwiczenia angażujące tę funkcje, kierowanie spostrzeżeniami. Zwracanie uwagi na różne szczegóły w otoczeniu. Zachęcanie do zabaw, takich jak: rysowanie, budowanie i konstruowanie według wzoru. Porównywanie i różnicowanie obrazków z dużą ilością szczegółów. 2.1. TRUDNOŚCI W UCZENIU UWARUNKOWANE ZABURZENIAMI PERCEPCJI SŁUCHOWEJ Jednym z warunków opanowania umiejętności czytania i pisania jest sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego. Umiejętność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej określa się mianem słuchu fonematycznego różnego od słuchu tonalnego. Analiza i synteza słuchowa polega na odbieraniu bodźca, rozłożeniu go na element, następnie złożeniu na całość dźwiękową. Poziom tych procesów doskonali się w trakcie rozwoju językowego dziecka. Zaburzeń analizy i syntezy słuchowej nie należy mylić z niedosłuchem obwodowym. Dzieci niedosłyszące źle odbierają dźwięki odległe / ale gdy je słyszą, prawidłowo analizują i syntezują/. Natomiast dzieci z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszą słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafią różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć je w całość dźwiękową. Procesy syntezy i analizy dźwiękowej nieustannie obecne są w czytaniu i pisani. Sugestywnym przejawem zaburzenia tych procesów jest opóźniony rozwój mowy czy jej zaburzenia. W klasach początkowych pojawiają się trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu. Umiejętności ucznia Wypowiadanie się Pisanie Czytanie Symptomy zaburzeń Trudności w wypowiadaniu się, mały zasób słów, niegramatyczne wypowiadanie się. Częste wady wymowy. Przekręcanie wymowy mało znanych wyrazów. Niekiedy kłopoty w wypowiedziach wynikające z trudności w rozumowaniu, wnioskowaniu i uogólnianiu na materiale werbalnym. Szczególnie nasilone trudności w pisaniu ze słuchu, wy -nikające z niemożności dokonywania prawidłowej analizy słuchowej dyktowanych wyrazów, zdań. Zniekształcanie pisowni, niekiedy wyrazy nie dają się odczytać. Szczególne trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, głoskami tracącymi wdzięczność, wdzięczność w różnicowaniu pisowni i-j, w odróżnianiu samogłosek nosowych ą-ę od om-on. Wadliwe wyodrębnianie wyrazów ze zdań, opuszczanie końcówek, liter, łączenie przyimków z rzeczownikami np., w klasie. Trudności w pisaniu wyrazów nieznanych. Długo utrzymuje się przepisywanie „ po kawałku”, bez dyktowania sobie. Mylenie kolejnych wyrazów w zapisie, wolne tempo pisania. W pisaniu ujawniają się często już przezwyciężone wady wymowy. Trudności w zestawianiu dźwięku w całość- ciągłe 5 Rozumienie czytanej treści Trudności z innych przedmiotów literowanie, trudności w modulowaniu głosu, ze znakami przystankowymi. Liczne błędy w czytaniu, zmiany, opuszczanie głosek, mylenie znaczenia wyrazów o podobnym brzmieniu. Trudności w rozumieniu przeczytanej treści wynikają z niedokładnego rozumienia określeń słownych, mylenie znaczenia wyrazów o podobnym brzmieniu. Ogromne trudności w nauce języków obcych. Trudności w uczeniu się pamięciowym /wiersze ciągi słowne/, gorsza pamięć słuchowa. Trudności w przyswajaniu tabliczki mnożeni, kłopoty ze zrozumieniem instrukcji, objaśnień nauczycieli, zapamiętywania. Trudności w przyswajaniu materiału gramatycznego. W matematyce zbyt szybkie oderwanie od konkretów utrudnia wytwarzanie się pojęć matematycznych. 2.2. Ćwiczenia usprawniające funkcję – różnicowanie dźwięków mowy poprzez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie; zabawa w słowa- wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu; zabawy i gry rytmiczne- wykonywanie umownego ruchu na hasło dźwiękowe / muzyczne lub werbalne/; bogacenie słownika biernego i czynnego przez opowiadania, opisy rozmowy; nauka wierszy, a także pamięciowe opanowywanie fragmentów prozy. 3.1 ROZWÓJ RUCHOWY A NIEPOWODZENIA SZKOLNE Dzieci z zaburzonym rozwojem ruchowym wykonują wszystkie czynności wolniej i mniej precyzyjnie niż ich rówieśnicy. Wykonują też wiele ruchów dodatkowych niecelowych. Niepowodzenia występują głównie na zajęciach praktyczno-technicznych i kulturze fizycznej, z tego powodu dzieci ćwiczą niechętnie, mało uczestniczą w grach zespołowych i z trudem wykonują ćwiczenia sprawnościowe. Słaby rozwój ruchowy bywa powodem odrzucenia przez grupę rówieśniczą. Na niepowodzenia ruchowe dzieci składają się oprócz innych przyczyn, zaburzenia stronności /lateralizacja/, zaburzenia orientacji przestrzennej. Ogół trudności związanych z opóźnionym rozwojem ruchowym można podzielić na dwie zasadnicze grupy: - niezręczność ruchową całego ciała - niezręczność manualną. W przypadku niezręczności manualnej utrzymuje się: Umiejętności ucznia Pisanie Symptomy zaburzeń Przy obniżonej sprawności manualnej mała precyzja ruchów dłoni i palców. Zniekształcenia graficznej strony 6 pism, pismo nieczytelne, litery często wykraczają poza liniaturę, brak połączeń między literami, zmiana wielkości i kąta nachylenia pisma , pogięte kartki, liczne skreślenia i poprawki. Brak wiązania liter z sobą. Wolne tempo pisma. Zeszyty niestaranne pomazane. Rysowanie Trudności w rysowaniu jako czynności. Rysunki brzydkie, linie niepewne. Ruchy gwałtowne lub zwolnione. Zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka częste współruchy / języka ,dłoni/, kurczowe trzymanie ołówka, silne przyciskanie. Trudności występujące w Kłopoty z wykonaniem wszelkich ćwiczeń na lekcjach innych przedmiotach szkolnych wychowania fizycznego? Przy ogólnym opóźnieniu rozwoju ruchowego/, trudności w szyciu, majsterkowaniu, wycinaniu, lepieniu. Nienadążanie na klasówkach, dyktandach za tempem klasy. Kierunki reedukacji dla dzieci z niezręcznością ruchową całego ciała wskazują na: - ćwiczenia usprawniające; gimnastyka, pływanie, uprawianie sportu; - odpowiednie oddziaływanie wychowawcze zachęcanie do udziału w grach i zabawach ruchowych, niedopuszczenie do niezdrowej rywalizacji, podkreślenie osiągnięć, ukierunkowanie na czynności dające największą możliwość sukcesu. Reedukacja w przypadku niezręczności manualnej obejmuje : - ćwiczenia ogólne usprawniające ruchy rąk /z wykorzystaniem różnych technik plastycznych/ o coraz większym stopniu trudności; - lepienie z gliny, plasteliny kształtów walcowatych / rogaliki, kiełbaski węże/ - wyszywanie, haftowanie, pisanie na komputerze, wycinanki, wydzierani, nawlekanie korali, - malowanie palcami na dużym formacie - ugniatanie kul jedną ręką z gazety lub bibuły - układanie ze wstążek, nici i sznurówek różnych kształtów - wykonywanie ornamentów piaskiem grysikiem, ryżem - kalkowanie wzorów, dużych drobnych, o kształcie geometrycznym literopodobnym; - swobodne projektowanie przez dzieci ozdobnych szaliczków, malowanych grubym pędzlem na dużej powierzchni; - wykonywanie labiryntów własnego pomysłu; - lepienie konturów, np. figur geometrycznych z plasteliny; - wypełnianie książeczek do kolorowania oraz wzorów wykonywanych stemplami; - wycinanie różnych wzorów, wcześniej malowanych / bez wcześniejszego rysowania/ - wydzieranie np. postaci ludzkiej z papieru kolorowego, naklejanie na kartę z bloku, dorysowanie innych rekwizytów; - rysowanie dużych kół na tablicy, najpierw jedną ręką potem obiema rękami - zamalowywanie dużych płaszczyzn farbą lub plasteliną, Powyższe ćwiczenia mają na celu: wyrobienie odpowiedniej szybkości ruchów, udoskonalenie ich precyzji oraz wyrobienie płynności z uwzględnieniem spostrzegania wzrokowego. Ćwiczenia ukierunkowane na doskonalenie pisma zwalniające napięcie stawowomięśniowe, np. 1. Płynne ruchy ramion /naśladowanie lotu ptaków, przechodzenie pomiędzy gałęziami. Pływanie w rzece, marsz wysoką trawą itp...../. 7 2. Zabawy zręcznościowe / rzuty do celów, rzucanie piłki w parach, pchełki bierki, bilard 3. stołowy/. Deficyt rozwoju funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych utrudniają dziecku zdobycie w określonym tempie tych umiejętności i wiadomości szkolnych, które są wyznaczone programem nauczania. Olbrzymie trudności piętrzą się przed dziećmi, które wykazują deficyty w kilku zakresach . Przeważająca część tych niepowodzeń ujawnia się w klasach I-III i dotyczy przede wszystkim opanowania umiejętności czytania i pisania. Kłopoty z opanowaniem umiejętności czytania i pisania pojawiają się czasem u dzieci normalnych, a nawet z wyższym od przeciętnego poziomem intelektualnym. Zjawisko to nazywamy dysleksją. Najczęściej bezpośrednią przyczyną trudności w opanowaniu czytania i pisania u dzieci dyslektycznych jest obniżona sprawność procesów percepcyjno motorycznych, głównie analizatorów wzrokowego, słuchowego i kinetyczno-ruchowego. Często towarzyszą temu zaburzenia lateralizacji i emocjonalne. Umiejętności ucznia Pisanie Symptomy zaburzeń Trudności w pisaniu: kłopoty w pisaniu ze słuchu; - mylenie liter b-p, d-g, u-n, m-w, n-w, s-z, dz-c, sz-s, o-a, ł-l- e-ę, a-ą - trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność; - brak różnicowania ę-en, ą-om; - opuszczanie drobnych elementów liter, gubienie liter, opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów; - przestawianie liter w wyrazach; - błędy typowo ortograficzne wynikające ze słabszej pamięci wzrokowej; - wolne tempo pisania; - zniekształcania strony graficznej. Trudności - wolne tempo czytania; w czytaniu - błędy w czytaniu: zamiana liter, opuszczanie, zamiana brzmienia; - nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów; - trudności we właściwej intonacji czytanych tekstów; - słabe rozumienie czytanej treści - „zgadywanie” znaczenia czytanych napisów; - opuszczenie całych linijek w czytaniu; - niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego. Trudności występujące z w rysowaniu innych przedmiotów - zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka - zmiana kierunku w rysunkach; - kłopoty z rozplanowaniem rysunku na kartce; w nauce języków obcych; w uczeniu się pamięciowym; 8 - tabliczka mnożenia; - nauka wierszy; - ciągi słowne / np. nazwy miesięcy, dni tygodnia/ w nauce geografii - słabe czytanie mapy; - niewłaściwa orientacja w stronach świata; w nauce geometrii; - zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych, - trudności w różnicowaniu kształtów geometrycznych, - słabe rozumienie pojęć geometrycznych, - zakłócenie orientacji i wyobraźni przestrzennej występujące na lekcjach wychowania fizycznego - błędne rozumienie instrukcji ćwiczeń spowodowane słabą orientacją w schemacie ciała i przestrzeni, - obniżona sprawność ruchowa. Dodatkowym objawem dysleksji jest nierównomierna koncentracja uwagi i wolne tempo pracy. Zdarza się występowanie o podłożu emocjonalnym. PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI DO PRACY Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM 1. Oceniając pracę ucznia dyslektycznego, powinno się uwzględniać włożony w nią wysiłek. Ocena w głównej mierze powinna dotyczyć poprawności wypowiedzi ustnych i strony merytorycznej prac pisemnych. 2. Należy wydłużyć limit czasu na pisanie sprawdzianów. 3. Nie należy odpytywać uczniów z czytania głośnego przed całą klasą. 4. Nie oceniać pisma w przypadku dysgrafii. 5. Wyrabiać nawyk pracy ze słownikiem, uczyć praktycznie wykorzystywać zasady i reguły ortograficzne. 6. U uczniów z poważną dysgrafią wskazane jest zastąpienie niektórych sprawdzianów pisemnych indywidualnymi sprawdzianami ustnymi. 7. Uczeń, u którego stwierdzono dysleksję, powinien być włączony do zespołu korekcyjno-kompensacyjnego na terenie szkoły. ZABURZENIA W ROZWOJU SPOŁECZNO- EMOCJONALNYM Na wyniki uzyskiwane w szkole mają wpływ także właściwości psychiczne dziecka. Prawidłowo funkcjonujący układ nerwowy jest w stanie podjąć wytężony wysiłek umysłowy, koncentrować się przez dłuższy czas na jednym przedmiocie, a po zmęczeniu szybko odzyskiwać siły do dalszej pracy. Potrafi także opanować swoje emocje / śmiech, gniew, płacz /. Dzieci z zaburzeniami rozwoju emocjonalnego dzielimy na nadpobudliwe psychoruchowo oraz dzieci zahamowane psychoruchowo. 9 Nadpobudliwość psychoruchowa Niepokój nerwowy, nadmierna ruchliwość, zbędne nieekonomiczne ruchy, częste zmiany postawy, zaburzenia równowagi, drażliwość-gwałtowność-niecierpliwość, skłonność do kłótni zaczepek i bójek, jąkania, tiki, grymasy twarzy, nierównomierność pracy szkolnej. Zahamowanie psychoruchowe Trudności w nawiązywaniu kontaktu słownego, brak wiary we własne siły, kompleksy, nadmierna wrażliwość, niepewność, stany lękowe, ucieczki z lekcji, zwolnione reakcje psychoruchowe, zaburzenia snu, jąkanie i zacinanie, bierność, apatia, depresja, tendencje samobójcze. W reedukacji należy uwzględnić pracę z dziećmi nadpobudliwymi i zahamowanymi. Terapia dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi ma na celu: uspokojenie lub uaktywnienie układu nerwowego, wydłużenie okresu koncentracji, wyeliminowanie niecelowych wyładowań ruchowych, wyćwiczenie koordynacji ruchowej, doskonalenie analizy i syntezy wzrokowej, rozwijanie myślenia słowno-logicznego, wytwarzanie nawyków samokontroli czynności, doprowadzenie dziecka do pozytywnego stosunku wobec własnych wytworów i wykonywanych czynności. Osiągnięciem terapeutycznym u dzieci zahamowanych jest zwiększenie się tempa ich prac, umiejętność samodzielnego zorganizowania zajęć, widoczna aktywność. PEDAGOGICZNE PRZYCZYNY NIEPOWODZEŃ SZOLNYCH Przyczyny niepowodzeń dydaktycznych można podzielić na trzy grupy I..Przyczyny związane z nieodpowiednimi„zewnętrznymi” warunkami pracy dydaktycznej nauczyciela Różnorakie braki systemu szkolnego, nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia nieodpowiednie podręczniki szkolne, niedostateczne wyposażenie szkół w pomoce dydaktyczne, trudne warunki organizacyjne pracy szkół / dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie /. II Przyczyny, które wiążą się z Błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze działalnością dydaktyczną wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów, błędy nauczyciela: wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce, brak właściwego przygotowania się kolekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji. III. Przyczyny związane wadliwą pracą ucznia z Niechęć do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych. Niepowodzenia ucznia uwarunkowane złą pracą nauczyciela; 1. Nieprawidłowość w organizacji pracy na lekcji Poświęcanie najwięcej czasu lekcji na opracowanie nowego materiału, a także na jednostronną kontrolę i ocenę wyników nauczania Dzieciom rzadko uświadamia się cele lekcji i zadania dydaktyczne co negatywnie 10 2. Stosowanie niewłaściwych metod nauczania 3. Nieodpowiednie formy pracy 4. Słabe wykorzystanie wiedzy w praktyce 5. Słaba kontrola i ocena przyswojonych wiadomości i umiejętności. 6. Słaba znajomość uczniów 7. Brak należytej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce 8. Niewłaściwa atmosfera na lekcji i osobowość nauczyciela wpływa na motywy uczenia się. Często stosowane są metody podające, które ograniczają aktywność ucznia; jest to niewłaściwe ze względu na specyficzne prawidłowości rozwoju dzieci. Stwierdzono, że dominującą formą pracy z dziećmi jest praca zbiorowa jednolita, tymczasem do większej aktywności zmusza praca zróżnicowana, szczególnie zespołowa. Poprzez samodzielne zdobywanie wiedzy uczniowie lepiej zapamiętują ją, a także stosują w praktyce. Zauważono, że dzieci uczą się wiadomości oderwanych od siebie, nieprzydatnych w praktyce. Na niepowodzenia szkolne mają wpływ; niesystematyczna kontrola i ocena wiadomości uczniów, rzadkie sprawdzanie zeszytów, brak uzasadnienia ocen, często oceny niedostateczne, mało atrakcyjne formy i metody kontroli, jednostronność prowadzonej kontroli i oceny. Często ocenia się stan wiedzy, a nie jej przyrost. Nauczyciel, który słabo zna ucznia, tłumaczy niepowodzenia szkolne jedynie brakiem zdolności czy niskim poziomem intelektualnym. Uczniowie mający trudności w nauce powinni być otoczeni troskliwą opieką w szkole. Zajęcia wyrównawcze należy tak organizować, aby każdy mógł pracować indywidualnie. Dzieci, które mają trudności w nauce powinny pisać sprawdziany o zaniżonych wymaganiach Na lekcjach powinny wykonywać łatwiejszą pracę niż uczniowie dobrzy. Należy też je skierować PPS oraz otoczyć dodatkową opieką pedagoga i psychologa szkolnego. Uczeń zastraszony przez surowego wychowawcę, który komunikuje się z nim przeważnie krzykiem, nie będzie osiągał dobrych wyników w nauce. Nauczyciel taki często mało uczy, a dużo wymaga. Brakuje mu czasu dla ucznia najsłabszego, nie indywidualizuje pracy na lekcji, stosuje tradycyjne metody nauczania. Niekorzystnie wpływa też na osiągnięcia ucznia pedagog zbyt liberalny, mało wymagający, niesystematyczny, nie mobilizujący uczniów do pracy. Braki w wiadomościach przez niego prowadzonych na pewno niekorzystnie wpłyną na dalsze osiągnięcia szkolne ucznia. Do podstawowych dydaktycznych metod i środków zapobiegania niepowodzeniom oraz zwalczania niepowodzeń już występujących zalicza się przeważnie; 1. Profilaktykę pedagogiczną / czyli zapobieganie powstawaniu luk i zaległości w opanowanym przez uczniów materiale nauczania / która wskazuje odpowiednie 11 nauczanie i organizację pracy na lekcji, właściwy dobór metod i form pracy. Wspólne rozwiązywanie określonych problemów teoretycznych lub praktycznych na lekcji powoduje u uczniów wzrost zainteresowania, wdraża ich do współpracy i grupowego przezwyciężania napotykanych podczas niej trudności, stwarza liczne okazje do wymiany poglądów, wyrabia krytycyzm myślenia. 2. Diagnoza pedagogiczna / są to czynności mające na celu wczesne wykrywanie luk i zaległości / ; służą temu sposoby obserwacji i dobrego poznania ucznia. 3. Terapia pedagogiczna / czynności, których zadaniem jest likwidowanie zaległości w nauce / ; jest to praca indywidualna z uczniem, dodatkowe nauczanie na zajęciach wyrównawczych. Stosuje się ją indywidualnie lub zbiorowo. SKUTKI NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH Niepowodzenia szkolne występują na kilku etapach: 1. drobne luki w opanowanym materiale programowym w zakresie jednego przedmiotu nauczania. Towarzyszy temu wzrastająca niechęć do tego przedmiotu. 2. Znaczne luki w wiadomościach i umiejętnościach jednego lub kilku przedmiotów nauczania. W tym czasie uczniowie otrzymują pierwsze oceny niedostateczne / są agresywni wobec nauczycieli i rodziców, tracą ambicję, kłamią, uciekają z lekcji, przestają interesować się nauką /. 3. Drugoroczność, która wywołuje często różnorakie zaburzenia w zachowaniu prowadzi niekiedy do przestępczości. Reasumując należy stwierdzić iż, niepowodzenia uczniów w nauce szkolnej są następstwem działania różnych przyczyn, które często występują łącznie. Skuteczność walki z niepowodzeniami szkolnymi zależą w dużym stopniu od pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela. Aby pomóc dziecku w trudnościach szkolnych nauczyciel powinien; 1. przeprowadzić wnikliwą obserwację uczniów na początku roku szkolnego i prowadzić ją systematycznie przez cały rok 2. przeprowadzić wywiad z rodzicami 3. dobrze poznać swoich uczniów 4. wnikliwie analizować dokumenty i wytwory dziecka 5. indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczając uczniów z trudnościami 6. jak najszybciej stworzyć zespół wyrównawczy, aby dodatkowo pracować z tymi dziećmi 7. być w stałym kontakcie z psychologiem, pedagogiem, PPP, w razie potrzeby kierować uczniów do specjalisty 8. życzliwie, wyrozumiale i cierpliwie pracować z każdym uczniem, systematycznie kontrolować pracę i udzielać wskazówek 9. być w stałym kontakcie z rodzicami uczniów 10. organizować zespoły samopomocy koleżeńskiej. Opracowanie publikacji: Grażyna Anna Kuciapińska Nauczyciel mianowany SP Nr 13 Piotrków Trybunalski 12 Bibliografia M. Bogdanowicz, Leworęczność u dzieci, Warszawa 1992. M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnyka , Metoda W. Sherbone w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1992. M.Szurmiak, Rozpoznawanie i reedukacja uczniów o częściowo zaburzonym rozwoju psychomotorycznym, Kraków 1982. E. Waszkiewicz, Stymulacja psychomotorycznego rozwoju dzieci 6-8 letnich, Warszawa 1991. H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1970. H. Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970. H. Filipczuk, Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Warszawa 1980. Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa 1982. J. Łysek, Niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1972. R. Błonik, Przyczyny niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1999. Z. Kupisiewicz, Niepowodzenia szkolne- pedagogiczne wyzwanie do Europy, Warszawa 1999. B. Szczygieł, Funkcjonowanie dzieci z dysgrafią, „Życie Szkoły’’ 1999, nr 5. E. Waszkiewicz, Dziecko z trudnościami w czytaniu i pisaniu- leniwe, niezdolne, a może dyslektyk /, „ Życie Szkoły’’ 1999, nr 5. E. Wójtowicz, Czy dysleksja jest chorobą, „ Życie Szkoły „ 1997, nr 10. E. Wójtowicz, Jak pomóc dzieciom, którym trudno się uczyć”, „ Życie szkoły”, 1998, nr3. 13
