Psychologiczne i pedagogiczne aspekty niepowodzeń szkolnych

Psychologiczne i pedagogiczne aspekty niepowodzeń
szkolnych dzieci
Definicja niepowodzenia szkolnego wg C. Kulisiewicza jest rozumiana jako
rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami opanowanymi przez
uczniów a materiałem, jaki zgodnie z założeniami programowymi powinien poznać w
zakresie poszczególnych przedmiotów J. Konopnicki z kolei uważa, że pojęcie
niepowodzenia i sukcesu w nauce szkolnej trzeba rozpatrywać łącznie, zwracając uwagę,
gdzie kończy się powodzenie, rozpoczyna porażka i odwrotnie. Niepowodzenie jest procesem
trwającym dłużej lub krócej, zaczynającym się w momencie nikomu nieznanym, ale na
pewno przełomowym dla dziecka i często kończącym się drugorocznością. W toku tego
procesu możemy obserwować z jednej strony wzrost braków w wiadomościach i
umiejętnościach dziecka, a z drugiej zmiany w zachowaniu się dziecka, czyli symptomy
psychologiczne. Jak twierdzi W. Okoń, niepowodzenia szkolne to proces pojawiania się
braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz
negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań. W. Okoń jak większość pedagogów,
wyróżnia niepowodzenia jawne i ukryte. O niepowodzeniach jawnych mówi się zazwyczaj
wówczas, gdy braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia zostały przez szkołę
dostrzeżone, o niepowodzeniach ukrytych zaś wtedy, gdy szkoła o brakach tych nic nie wie
lub z rozmaitych powodów nie znajdują one wyrazu w złych ocenach, które otrzymuje uczeń.
Obserwując zmiany w reagowaniu dzieci na braki w wiadomościach i umiejętnościach
ucznia możemy wyróżnić cztery fazy rozwoju niepowodzeń, przy czym dwie pierwsze to
niepowodzenia ukryte, dwie kolejne to jawne.
1) braki w wiadomościach powodują niezadowolenie ze szkoły i brak chęci do nauki
2) zaawansowane braki w wiadomościach- np.: odpisywanie pracy domowej
3) sporadyczne występowanie ocen niedostatecznych- np.: pojawiają się pierwsze
oficjalne próby walki z niepowodzeniami; symptomy psychologiczne mają już
charakter neurotyczny (pozytywne-dziecko ujawnia na zewnątrz konflikty zewnętrzne,
negatywne-dziecko wycofuje się z aktywnego udziału w życiu klasy i zamyka się w
sobie)
Niepowodzenia szkolne można rozpatrywać nie tylko jako problem ucznia, który
napotyka na trudności w uczeniu się i spełnianiu obowiązków szkolnych, ale także jako
porażkę pedagogiczną nauczycieli i nieskuteczność podjętych przez nich działań
dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych i kompensacyjnych w stosunku do
podopiecznych.
Możemy wyróżnić trzy kompleksy przyczyn niepowodzeń szkolnych:
1) przyczyny społeczno-ekonomiczne, np.: złe warunki materialne i mieszkaniowe,
rozpad struktury rodziny, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziny, niewłaściwa
postawa rodziców wobec dziecka, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka;
2) przyczyny biopsychiczne np.: zadatki wrodzone, warunki środowiskowe,
temperament, cechy charakteru, niesprawne lub wadliwe funkcjonowanie narządów
zmysłu, niestałość emocjonalna, zły stan zdrowia, zaburzenia procesów poznawczych;
3) przyczyny pedagogiczne np.: zbyt sztywny system nauczania utrudniający
indywidualizowanie pracy dydaktyczno- wychowawczej i uniemożliwiający w wielu
wypadkach łączenie nauki szkolnej z aktualnymi potrzebami dziecka, niekorzystne
warunki zewnętrzne pracy nauczyciela, niekorzystne metody, środki, formy pracy
nauczyciela, kary i dezaprobata w szkole.( Kupsiewicz)
*Społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzeń
Jest to „całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i
kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w
środowisku rodzinnym, jak i pozaszkolnym”
*Biopsychiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych
Dziecko dzięki dotychczasowemu wychowaniu w rodzinie oraz przedszkolu, będzie ono
prezentowało określoną postawę wobec nowych zjawisk, w określony sposób będzie
reagowało na bodźce, wyrażając swój intelektualny, emocjonalny stosunek do różnych
przedmiotów i wydarzeń. Wiele zachowań będzie umotywowanych również warunkami
środowiskowymi, w jakich żyje dziecko, jak również jego zadatkami wrodzonym.
Kupsiewicz myśląc o biopsychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych, wymienia
zarówno zadatki wrodzone, np.: anatomiczną strukturę mózgu, jak i warunki sprzyjające lub
hamujące prawidłowy rozwój tych zadatków. Wiemy, że najbardziej wybitna inteligencja nie
ujawni się w pełni w niesprzyjających warunkach.
Jednym z głównych źródeł niepowodzeń szkolnych są różnice pomiędzy
uzdolnieniami i zamiłowaniami poszczególnych uczniów. Różnice te utrudniają szkole pełne
wykorzystanie możliwości intelektualnych dzieci bardzo zdolnych, w porównaniu z pracą z
dziećmi mało zdolnymi. Rodzą się wówczas konflikty między dzieckiem a szkołą, co
powoduje z kolei pojawienie się różnych zaburzeń w zachowaniu uczniów.
Poza tym niepowodzenia mogą być związane z wadami fizycznymi, złymi warunkami
życiowymi lub zaburzeniami w czynnościach układu nerwowego.
Do najbardziej typowych braków w funkcjonowaniu procesów poznawczych uczniów
J. Pieter zalicza: brak motywów uczenia się, powolne tempo myślenia, skłonność do
powierzchownych uogólnień, niestałość uwagi spowodowaną nadmierną pobudliwością
psychoruchową lub przeżywaniem postaw depresyjno-lękowych, szybkie męczenie się
wykonywaną pracą umysłową. Zaburzenia te hamują postępy dzieci i młodzieży w nauce i
mogą stanowić dalsze źródło niepowodzeń szkolnych.
W procesie uczenia się główną rolę odgrywa spostrzeganie zmysłowe, które jest
funkcją analizatorów. W nabywaniu umiejętności pisania i czytania istotne znaczenie ma
analizator wzrokowy (gałka oczna) oraz spostrzeganie wzrokowe (analizator wzrokowy). Za
percepcję dźwięków odpowiedzialny jest analizator słuchowy. Dysfunkcję w zakresie któryś z
wymienionych analizatorów powodują trudności w uczeniu się
Np.: uczniowie z
zaburzeniami percepcji słuchowej charakteryzują się słabą pamięcią słuchową i słabą
koncentracją słuchową. Dlatego też mają często problemy ze zrozumieniem poleceń
wypowiadanych przez nauczyciela w szkole. Zaburzenia analizatora słuchowego powodują
także wadę wymowy. Uczniowie z wadami wymowy mogą popełniać w pisaniu takie same
błędy, które dawniej popełniali w mówieniu.
Istotny wpływ na nieprawidłowy proces uczenia się mają zaburzenia rozwoju
motorycznego, ponieważ są one zsynchronizowane z różnymi sferami rozwoju dziecka: z
rozwojem poznawczym, emocjonalnym i społecznym. Oznacza to, że jeśli rozwój umysłowy
dziecka przebiega prawidłowo a więc procesy poznawcze rozwijają się prawidłowo to rozwój
ruchowy może być opóźniony. Dzieci te wykonują różne czynności wolniej i mniej
precyzyjniej niż inni rówieśnicy. Opóźnienie w rozwoju ruchowym może obejmować
zarówno całokształt tego rozwoju, jak również tylko niektóre jego sfery. Dzieci spotykają się
zatem z niepowodzeniami na lekcjach wychowania fizycznego, zajęciach plastycznotechnicznym, maja trudności w zdobywaniu dobrej pozycji w zespole rówieśniczym.
Można tu przy okazji wspomnieć o lateralizacji-jeśli jest ona skrzyżowana (lewa ręka,
prawe oko i prawa noga) a dziecko jest przy tym zmuszane do przestawiania się na pisanie
lewa ręką, przeżywa wiele niepowodzeń szkolnych, które wpływają na ogólny stosunek do
nauki.
Prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego ucznia, które jest właściwością
psychiczną, stanowi podstawę podjęcia wytężonego wysiłku umysłowego i fizycznego
dziecka. Zaburzenia emocjonalno-społeczne są jedną z głównych przyczyn i niepowodzeń
szkolnych, zwłaszcza w początkowym okresie nauki. Te trudności pogłębia dodatkowo
sytuacji nieharmonijnego rozwoju umysłowego dziecka, czyli opóźnienia i zaburzenia
rozwoju spostrzegania wzrokowego, słuchowego bądź motorycznego
Dużą rolę w zmianie postawy dziecka odgrywają rodzice, którzy powinni mu
zapewnić pozytywną, życzliwą oraz spokojną atmosferę. Częste niedociągnięcia i braki
środowiskowe są zazwyczaj zasadniczą przyczyną zaburzeń rozwoju emocjonalnospołecznego. Rozpieszczanie, nie stawianie wymagań odpowiednich do możliwości dziecka,
nie wdrażanie go do samodzielności, spełnianie jego zachcianek to typowe błędy
wychowawcze nadopiekuńczych rodziców. Zdarza się, że dziecko jest traktowane zbyt
surowo, są mu stawiane nadmierne wymagania, nie są zaspokajane potrzeby, dziecko jest
odrzucane uczuciowo, srogo karane, a w postępowaniu dorosłych często brakuje
konsekwencji.
Pedagogiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych
Niepowodzenia szkolne ucznia zdaniem wielu pedagogów, psychologów, rodziców
dzieci biorą swój początek w wadliwej pracy dydaktycznej szkoły.
C. Kulisiewicz wyróżnił trzy główne przyczyny problemów dydaktycznych uczniów.
Są to:
1) przyczyny związane z nieodpowiednimi zewnętrznymi warunkami pracy
dydaktycznej nauczycieli
2) przyczyny, które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczycieli
3) przyczyny związane z wadliwą pracą uczniów
AD 1.
- różnorakie braki systemu szkolnego,
-nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia, mała indywidualizacja
pracy z uczniem, nie liczenie się z potrzebami ucznia,
- nieodpowiednie podręczniki szkolne,
- niedostateczne wyposażenie szkół w pomoce dydaktyczne,
- trudne warunki organizacyjne pracy szkół,
- drugoroczność.
AD 2.
- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości
uczniów, brak wnikliwej obserwacji uczniów,
- nieznajomość środowiska rodzinnego ucznia, słaby wywiad z rodzicami,
- brak trafnej diagnozy rozwoju psychomotorycznego,
- nie prowadzenie arkuszy spostrzeżeń odnotowujących rozwój i postępy uczniów,
- błędy wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce,
niekiedy nakłady finansowe organów prowadzących na organizowanie dzieciom zajęć
korekcyjno-kompensacyjnych i wyrównawczych, sporadyczne obniżanie wymagań w
stosunku do dzieci ze słabymi wynikami w nauce, brak współpracy między rodzicami a
szkołą i poradnią psychologiczno-pedagogiczną,
- brak właściwego przygotowania się do lekcji, zaniedbanie samokształcenia i podnoszenia
kwalifikacji,
- nieprawidłowe interakcje między nauczycielem a uczniem,
- zaburzenia komunikacji werbalnej i niewerbalnej( brak szczerości, prawdomówności w
rozmowie),
- brak akceptacji ucznia, brak poszanowania jego godności,
- nieprawidłowości w organizacji pracy lekcji,
-stosowanie niewłaściwych metod nauczania(przewaga metod podających nad
aktywizującymi),
- nieodpowiednie formy pracy( dominującą formą jest jednolita praca zbiorowa lub stosuje się
małą liczbę prac zróżnicowanych zespołowo lub indywidualnie)
- słabe wykorzystanie wiedzy w praktyce,
-słaba kontrola i ocena przyswojonych wiadomości i umiejętności( niesystematyczna kontrola
i ocena wiadomości uczniów, rzadkie sprawdzanie zeszytów, brak uzasadniania ocen, częste
oceny niedostateczne, mało atrakcyjne formy i metody kontroli, brak systematyczności w
pracy z uczniem słabym),
- niewłaściwa atmosfera na lekcji i osobowość nauczyciela ( od zastraszania po pobłażanie
uczniom, od krzykliwego tonu wypowiedzi po jego małomówność, od zbyt wygórowanych
wymagań w nauce po zaniżanie poziomu klasy),
AD 3.
- niechęć do nauki,
- lenistwo,
- lekceważenie obowiązków szkolnych,
- nie zgłaszanie pomysłów na lekcjach,
- brak wyboru zadań lekcyjnych, wyboru partnera do współpracy,
Opracowała:
mgr Arleta Sochacka
psycholog