Wybrane zjawiska demograficzne i sposoby ich pomiaru
advertisement
Wykład 2. Wybrane zjawiska demograficzne i sposoby ich pomiaru Dlaczego demografia? Rozumienie pojęć z zakresu demografii, wiedza o zjawiskach demograficznych jest istotna, ponieważ: • żyjemy w czasach, kiedy zachodzą dynamiczne zmiany sytuacji demograficznej w większości państw świata; • sytuacja demograficzna w różnych częściach świata, Europy a nawet naszego kraju jest mocno zróżnicowana, co wpływa na perspektywy funkcjonowania społeczeństwa, państwa i gospodarki; • państwo i społeczeństwo mogą w pewnym stopniu wpływać na zachowania demograficzne, starając się przeciwdziałać procesom negatywnym, wpływającym na destrukcję państw i narodów. Ważniejsze procesy demograficzne we współczesnym świecie • „dwukierunkowy” proces starzenia się społeczeństw państw rozwiniętych (w tym Polski), związany z wydłużaniem się czasu trwania życia (zjawisko pozytywne) z jednej strony i spadkiem liczby dzieci (zjawisko negatywne) z drugiej strony. • spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby dzieci wychowywanych w związkach nieformalnych lub przez samotnych rodziców, wzrost liczby rozwodów, wydłużanie się czasu pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym z rodzicami (Japonia, Włochy) – to niektóre z negatywnych zmian, związanych z kondycją rodziny we współczesnym świecie. Demografia a funkcjonowanie państwa To co dzieje się w sferze zjawisk demograficznym w danym państwie wpływa na: • sytuację na rynku pracy, w edukacji, służbie zdrowa i (o czym mówi się pewnie najwięcej) kwestię ubezpieczeń społeczeństw (starzenie się społeczeństwa wpływa na możliwości finansowania, a za tym idzie także i wysokość przyszłych emerytur); • zmieniająca się struktura wiekowa wpływa korzystnie na pewne działy gospodarki, jednocześnie zmniejsza się popyt na usługi i produkty skierowane do młodszej części społeczeństwa; • zmieniać się będą preferencje polityczne w społeczeństwach, które będą miały odmienną strukturę wiekową – główną siłę społeczną będą stanowić ludzie w wieku poprodukcyjnym. Wzajemne relacje zjawisk demograficznych i gospodarczych (przykładowy schemat) Poprawa warunków życia (dobrobyt) spadek dzietności poprawa zdrowotności Zmiana struktury wiekowej (starzenie się ludności) wzrost liczby emerytów zwiększenie podatków zmiana struktury popytu Polityka gospodarcza i społeczna Spowolnienie rozwoju gospodarczego Zakres badań demograficznych wskaźnik rodności wskaźnik dzietności wskaźniki umieralności RUCH NATURALNY wskaźniki zgonów MIGRACJE przeciętny dalszy czas trwania życia wskaźnik małżeństw wskaźnik emigracji wskaźnik rozwodów wskaźnik imigracji saldo migracji liczba mieszkańców STAN LUDNOŚCI struktura względem wieku, płci, miejsca zamieszkania wskaźnik obciążenia Wskaźnik dzietności definicje i własności WSKAŹNIK DZIETNOŚCI – wyraża średnią liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w ciągu swojego życia, przy założeniu, że „skłonność do posiadania dzieci” będzie kształtowała się na poziomie z danego roku kalendarzowego. Choć z powyższej definicji wynika, że współczynnik dzietności odnosi się do przyszłości i jest w pewnym sensie wielkością hipotetyczną (prognozą liczby posiadanych dzieci), jest też najlepszą miarą aktualnego natężenia urodzeń w poszczególnych grupach wiekowych kobiet. Współczynnik dzietności gwarantujący tzw. PROSTĄ ZASTĘPOWALNOŚĆ POKOLEŃ wynosi około 2,1 dziecka na 1 kobietę. W sytuacji, gdy współczynnik ten jest niższy, dana populacja będzie się zmniejszała. DANE DLA POLSKI Z ROKU 2009 Wskaźnik dzietności przybliżony sposób wyliczania WSKAŹNIKI PŁODNOŚCI (dla grup wiekowych) – wyliczane jako liczbę urodzeń na 1 tys. kobiet w danym wieku. WSKAŹNIK DZIETNOŚCI (dla całej hipotetycznej populacji kobiet) – wyliczane jako suma wskaźników płodności dla poszczególnych grup wiekowych. WSKAŹNIK DZIETNOŚCI 2009 = = 1396,1 / 100 = 1,40 UWAGA! Dokonując wyliczania wskaźnika dzietności, dokonujemy projekcji wskaźników płodności z jednej kohorty kobiet na inne kohorty, co jest pewnym uproszczeniem. Wykres słupkowo-kolumnowy Polska – pozycja 30/31 Wykres słupkowo-kolumnowy Wykres słupkowo-kolumnowy Wykres rozrzutu Wykres liniowy (profile przypadków) Wskaźnik dzietności wnioski z analiz Poziom wskaźnika dzietności we wszystkich uwzględnionych w analizie krajach jest niższy od wartości, gwarantującej tzw. PROSTĄ ZASTĘPOWALNOŚĆ POKOLEŃ (ok. 2,1). Oznacza to, że bez zmiany wzorców zachowań demograficznych, ludność państw europejskich będzie się zmniejszać, postępować będzie też proces starzenia się tych społeczeństw. Sytuacja Polski jest bardzo zła – wskaźnik dzietności sytuuje nasz kraj na jednym z ostatnich miejsc w Unii Europejskiej. Co prawda w ostatnim okresie tendencja spadkowa została zatrzymana (por. wykres profili przypadków), ale trudno jeszcze mówić o jej odwróceniu. Wskaźnik rodności definicje i własności WSKAŹNIK RODNOŚCI – opisuje faktyczny poziom urodzeń w danym roku kalendarzowym w przeliczeniu na 1 tys. mieszk. Wskaźnik rodności pokazuje co prawda natężenie liczby urodzeń, lecz nie pozwala w łatwy sposób przewidzieć przyszłych tendencji, gdyż jego wartość zależy w istotny sposób od struktury wiekowej społeczeństwa. Względna liczba urodzeń (wskaźnik rodności) Struktura wiekowa społeczeństwa Wzorce zachowań… – poziom wskaźnika dzietności Sytuacja Polski pod względem liczby urodzeń jest dużo lepsza niż było to dla porównania wg wskaźnika dzietności. Niestety, to właśnie ten ostatni wskaźnik ma dużo większą wartość prognostyczną – wskaźnik rodności opisuje tylko aktualny poziom urodzeń. Polska – pozycja 16/33 Oczekiwany czas trwania życia kobiet i mężczyzn w momencie urodzenia (LE K0, LE M0) definicje i własności OCZEKIWANY DALSZY CZAS TRWANIA ŻYCIA (przeciętne dalsze trwanie życia) – średnia liczba lat, jaka przy poziomie umieralności z danego roku, przeżyje osoba w określonym wieku. Jeżeli wiek ten nie jest sprecyzowany, mamy do czynienia z oczekiwanym czasem trwania całego życia (od momentu urodzenia). Z powyższej definicji wynika, że miara ta ma charakter hipotetyczny i w pewien sposób syntetyzuje informacje o stanie zdrowotności danego społeczeństwa. W literaturze angielskojęzycznej (i nie tylko) stosuje się często skrót LE (ang. Life Expectancy – oczekiwany czas trwania życia). Pozycja Polski na tle innych państw europejskich, jeśli chodzi o przeciętny czas trwania życia kobiet jest przeciętna. W stosunku do Hiszpanii czy Francji, kobiety żyją w Polsce o ok. 5 lat krócej, ale prawie 4 lata dłużej niż w Rumunii czy Macedonii. Warto wiedzieć, że jeszcze kilkadziesiąt lat temu, oczekiwany czas trwania życia kobiet był zdecydowanie krótszy (rok 1931 – ok. 51 lat). W rozważanym okresie 1996-2006 wartości tej miary uległy poprawie we wszystkich uwzględnionych w analizie państwach. Polska – pozycja 22/31 Czas trwania życia mężczyzn sytuuje Polskę na jeszcze gorszej pozycji niż było to dla analogicznego wskaźnika, dotyczącego kobiet. W ogóle, rozpiętości pomiędzy wynikami dla poszczególnych państw są tu dużo większe. Polska – pozycja 24/31 Porównanie trwania życia kobiet i mężczyzn Kobiety żyją, przeciętnie rzecz biorąc, dłużej – różnica pomiędzy czasem trwania życia mężczyzn i kobiet wynosi od niespełna 4 lat w Islandii do niemal 12 na Litwie, w Łotwie i Estonii. W Polsce ta różnica jest jedną z najwyższych wśród uwzględnionych w analizie państw. Oczekiwany czas trwania życia kobiet i mężczyzn w wieku 60 lat (LE K60, LE M60) definicje i własności OCZEKIWANY DALSZY CZAS TRWANIA ŻYCIA W WIEKU 60 LAT (przeciętne dalsze trwanie życia) – średnia liczba lat, jaką przy poziomie umieralności z danego roku, przeżyje osoba w wieku 60 lat. Z powyższej definicji wynika, że miara ta ma charakter hipotetyczny i w pewien sposób syntetyzuje informacje o stanie zdrowotności ludzi w starszym wieku w danym społeczeństwie. Polska (K) – pozycja 21/31 Polska (M) – pozycja 22/31 Wskaźnik rozwodów definicje i własności WSKAŹNIK ROZWODÓW – miara obrazująca faktyczną intensywność „rozwodzenia się” w danym roku. Wyznaczana jest jako iloraz liczby rozwodów i liczby mieszkańców pomnożony przez 1000, obrazuje więc przeciętną liczbę rozwodów na 1 tys. ludności. Sposób wyznaczania wskaźnika rozwodów powoduje, iż na jego wartość, poza rzeczywistą tendencją do rozpadania się małżeństw, wpływa mają też inne czynniki takiej jak: struktura wiekowa populacji czy liczba istniejących małżeństw. W rankingu według wskaźnika rozwodów Polska na tle innych państw europejskich sytuuje się na stosunkowo dobrej pozycji – to znaczy rozwodów jest w naszym kraju ciągle relatywnie mało w stosunku do innych krajów. Polska – pozycja 9/32 Wskaźnik małżeństw definicje i własności WSKAŹNIK MAŁŻEŃSTW – miara wyznaczana w analogiczny sposób jak wskaźnik rozwodów – obrazuje przeciętną liczbę małżeństw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Miara ta posiada te same wady, co wskaźnik rozwodów – przede wszystkim jest mocno uzależniona od struktury wiekowej danego społeczeństwa. Liczba zawieranych w Polsce małżeństw jest ciągle relatywnie wysoka – a w każdym razie wyższa niż w większości państw europejskich, uwzględnionych w analizie. Polska – pozycja 10/33 Wskaźnik feminizacji definicje i własności WSKAŹNIK FEMINIZACJI – jest miarą pokazującą relacje pomiędzy liczbą kobiet i liczbą mężczyzn w danej społeczności. Z przyczyn, mających przede wszystkim charakter biologiczny, zwykle na 100 mężczyzn przypada nieco więcej kobiet (w Polsce 107). Warto jednak wiedzieć, że w młodszych grupach wiekowych dominują mężczyźni (statystycznie rzecz biorąc rodzi się więcej chłopców). Zbyt duże i zbyt niskie wartości wskaźnika feminizacji świadczą o niekorzystnej strukturze danego społeczeństwa ze względu na płeć, co może mieć poważne konsekwencje demograficzne, społeczne i ekonomiczne. Warto zwrócić uwagę na bardzo niekorzystną relację liczby kobiet do liczby mężczyzn, dla państw byłego bloku komunistycznego – zwłaszcza tych będących republikami ZSRR. Wskaźnik obciążenia definicje i własności WSKAŹNIK OBCIĄŻENIA – miara pokazująca relację pomiędzy liczbą osób w wieku poprodukcyjnym i w wieku produkcyjnym (dokładnie: liczba osób w wieku emerytalnym na 100 osób pracujących). Zbyt wysokie wartości tego wskaźnika, skądinąd korzystnie świadczące o zamożności i zdrowotności danego społeczeństwa (ludzie żyją długo!), są jednak niekorzystne z punktu widzenia finansów publicznych (mała liczba osób płacących podatki przy dużej liczbie osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, ochrony zdrowia itp.). W Polsce wskaźnik obciążenia jest ciągle niewysoki na tle takich państw jak Włochy, Niemcy czy Grecja. Jesteśmy więc społeczeństwem relatywnie młodym. Jednakże przy tak niskim poziomie urodzeń i długim czasie trwania życia, sytuacja ta będzie się szybko zmieniała. Wysoki wskaźnik obciążenia jest zdecydowanie niekorzystny z gospodarczego punktu widzenia – wymaga podjęcia, z odpowiednim wyprzedzeniem, reform systemów: podatkowego i ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia oraz edukacji. Polska – pozycja 7/33 Wartościowanie wskaźników demograficznych Analizując zjawiska demograficzne należy umieć ocenić, czy wysokie wartości danego współczynnika są korzystne czy też na odwrót. Taką cechę, dla której „korzystne” są wysokie wartości nazywa się STYMULANTĄ (przykłady: wynagrodzenia, czas trwania życia, ocena z egzaminu ). W przeciwnym razie, jeżeli „dobre” są niskie wartości używa się określenia DESTYMULANTA (stopa bezrobocia, wskaźnik rozwodów). !!! Niejednokrotnie określenie charakteru danej cechy zależy od przyjętego punktu widzenia !!! STYMULANTY • dzietność • rodność • czas trwania życia • wskaźnik małżeństw • wskaźnik obciążenia DESTYMULANTY • wskaźnik rozwodów • wskaźnik obciążenia Sytuacja demograficzna Polski Zestawienie zbiorcze Pozycja Polski w Europiea) Wartość Wskaźnik demograficzny 1996 2006 % 1996 2006 Współczynnik dzietności 1,62 1,27 -21,6% 11 30 Współczynnik rodności 10,7 10,8 1,5% 19 16 LE K60 20,5 22,9 11,7% 22 21 LE M60 15,8 17,7 12,0% 23-24 22-23 LE K0 76,4 79,7 4,3% 23 22 LE M0 67,7 70,9 4,7% 24 24 Wskaźnik małżeństw 5,3 6,5 23,7% 15 7 Wskaźnik rozwodów 1,0 1,7 70,0% 8-9 5-6 Wskaźnik feminizacji 105,5 106,9 1,3% x x Wskaźnik obciążenia 16,9 19,0 12,4% 5 6 a) w zależności od wskaźnika, w rankingu uwzględniano ok. 30-33 państwa. Sytuacja demograficzna Polski Porównanie dynamiki zjawisk Wykres liniowy (zmiennych) Ważniejsze miary demograficzne Sytuacja demograficzna w państwach europejskich i w Polsce - stan ludności i rozmieszczenie (liczba ludności, gęstość zaludnienia, wskaźniki poziomu urbanizacji) - struktura ludności wg płci (liczba kobiet, liczba mężczyzn, wskaźnik feminizacji) - struktura wiekowa (liczba ludności w danym wieku, wskaźniki struktury, wskaźnik obciążenia demograficznego) - struktura wg stanu cywilnego (liczba małżeństw, wskaźnik zawieranych małżeństw, wskaźnik rozwodów) - struktura zawodowa (liczba osób wg zawodów, wskaźniki struktury, wskaźnik aktywności zawodowej) - bezrobocie (liczba bezrobotnych, stopa bezrobocia) - analfabetyzm Ważniejsze miary demograficzne Sytuacja demograficzna w państwach europejskich i w Polsce - urodzenia (liczba urodzeń, rodność) zgony (umieralność, współczynnik zgonów) małżeństwa i rozwody płodność kobiet (współczynniki płodności, współczynnik dzietności) przeciętne dalsze trwanie życia wskaźnik przyrostu naturalnego migracje wewnętrzne (liczba migracji, saldo migracji) migracje zewnętrzne (saldo migracji zagranicznych)
