Żydowska fantastyka XIX wieku i obecność

Patrycja Wołyńczuk
Zakład Kultury i Historii Żydów
UMCS w Lublinie
Biblijny Adam
•
•
•
•
•
Istota powstała z prochu i po śmierci
powracająca do niego; przejawia się to
w samej etymologii słowa „Adam” i
hebr’ adama’ ma związek z ziemią;
Wg Talmudu Bóg wybrał te
pierwiastki, które są najcenniejsze i
najdoskonalsze, to najlepsza część
ziemi;
Posiada boskie tchnienie życia i duszę,
hebr. „neszama”=duch;
Potrafi mówić, rozumie, ma wolną
wolę; to hebr. „nefesz chaja”=żywa
dusza;
Stworzony na podobieństwo Boga,
spełnia swoją funkcję wybierając
dobro;
Golem
•
•
•
•
•
Źródłosłów pochodzi z Psalmu 139:16 i
oznacza coś nieukształtowanego,
pozbawionego formy; pozbawiona
formy materia nie do uchwycenia;
Nie posiada mowy, bowiem nie spełnia
żadnej funkcji natury praktycznej;
wynika to także z faktu, iż ludzka
dusza jest nieczysta;
Powstał dzięki magicznym
przekształceniom ziemi wedle
instrukcji zawartych w Sefer Jecira
(Księdze Stworzenia);
Nie ma celu praktycznego, służy jako
prezentacja pokazania mocy twórczej;
Nie posiada duszy, w zamian ma
jedynie element witalny „chijjut”;
Polscy Żydzi po odmówieniu pewnych modlitw i odbyciu postów robią ludzką
postać z gliny albo mułu, a gdy wypowiedzą nad nią cudowne szemhamforas
[imię Boga] to człowiek ów musi żyć. Mówić wprawdzie nie umie, ale rozumie z
grubsza, co się mówi lub rozkazuje. Nazywają go golem i wykorzystują jako
posługacza do wszelkich prac domowych, tyle, że nie wolno mu wychodzić z
domu.
Jacob Grimm
‫גלמי‬
‫גאילאמ‬
jid. niezdara
poczwarka
‫גלמימ‬
nieukształtowany stwór
człekokształtna kula
niedokończone dzieł
‫גולם‬
głupek
idiota
przygłup
dureń
• Literacki zapis inicjacyjnego
misterium;
• Droga do prawdziwego
przebudzenia, transformacji i
finalnie wtajemniczenia;
•
Liczne odwołania do kabały,
alchemii, starożytnej wiedzy
egipskiej, wykładni babilońskich
i okultystycznych ;
• Monstrum pojawia się co 33 lata
– nawiązanie do żydowskiej
legendy o Ahaswerze
Golem wedle podań ludowych
•
•
•
•
•
•
Symbol duszy narodu
żydowskiego;
Bezwolna istota
podporządkowana
człowiekowi;
Byt ograniczony w wielu
wymiarach;
Monstrum wizualnie
nieestetyczne;
Niewolnik idealny, synonim
głupoty i służalczości;
Ucieleśnienie poznania z
jednoczesnym odwróceniem
się od Boga;
Golem u Meyrinka
•
•
•
•
•
•
•
Hinduskie idee zbawienia;
Bardzo ważny motyw snu
Na wpół upiór, na wpół
literackie alter ego pisarza;
Motyw kreacji golema wedle
określonych części – aspekt
mechaniczny;
Pojawia się motyw
zagrożenia
Nieustanne
samodoskonalenie własnej
istoty
Posiada specjalną energię,
bowiem podczas szabatu
odczuwa przebywanie
Szechiny;
U góry: „Golem” w reżyserii Paula Wegenera, 1920r;
Z prawej: Supernatural 8x13, ep. „Everybody Hates Hitler”, 2013r.
Z wody, piasku żółtej gliny
mocnych zaklęć, wielkich
snów
I z modlitwy, potu, śliny
zrodzi się ożywczy duch
Będę panem a on sługą,
tyle pracy czeka go.
Gdy choć raz mnie nie
posłucha,
zmienię go w szary proch
Aż tu nagle, wielki golem,
zaczął własne życie mieć,
coraz rzadziej słucha mnie,
robi to co sam robić chce, co
chce…
A miał być niczym, i tylko
rzeczą,
bez własnej woli być
W zakurzonych
pergaminach,
jakaś rada kryje się
Musi istnieć jakaś siła,
która w końcu zniszczy go
Musisz strzec tego
sekretu razem ze swoim
życiem
Godzina nadeszła
Tchnąć w glinę życie
Niewolnik
My będziemy ocaleni
Kiedy on wznosi się
psychicznie odważny
Kreatury chodzą
Walcz z wrogiem
Śledź x5
Twojego wroga
Kreatury chodzą
Walcz z wrogiem
Teraz kto jest twoim
wrogiem?
Jam jest Golem
Skradziona tajemnica
To jest moje ciało
Chodzę znowu
Życie narodzone znowu
Niech cisza gardzi tobą
Dotrzyj do mojego ciała
EXODUS
FANTOMAS
Skoncentrowane mistyczne moce
– wzory/Siedem płonące świece sześciokątna gwiazda/Pożółkły
pergamin stare i - pełne słów i
liczb/Kończyny martwego
materiału - zaczynają się
poruszać pewności/Mongolic
twarzy - mięśnie wypełnione
życia/Sługą rabina –
nieśmiertelność/Golem/Golem
Homunculus/Golem Życie
wieczne/Golem
Nieprzewidywalny/Golem
Posłuszny/Mit żydowski –
przyjaciel/Stare opowieści –
obrońcą/Ale czasami –
agresywne/Mit? Prawda? Kto
wie?/On ciężko pracuje - nie
odpoczywa/Ale szał jest w
nim/potężny wygląd/Ale jego
oczy rozprzestrzeniać
oziębłość/Mit? Prawda? Kto
wie?/Mit? Prawda? Kto
wie?/Uczucia nie są istniejące,
słabość śmiertelnika/Golem…
PROTECTOR
 Sztuczny człowiek bez prawdy okazuje się jedynie
czystą siłą destrukcyjną, niemniej z czasem można
zauważyć wyraźny proces uwewnętrznienia jego
osobowości.
 Golem staje się sposobem na odczytanie tajemnic
ludzkiej duszy, ale nie w kwestii boskości, lecz jej
grzeszności, ułomności i silnej woli samostanowienia o
własnej egzystencji.
 Golem jako metafora nauki: odpowiedzialność
moralna i etyczna spoczywa na kreatorze nowych
istnień.
 Anna Cieślak, Golem czy postczłowiek? Transhumanizm z perspektywy nie-






ludzkiej [w:] „Acta Humana”. Tom 4. Ścieżki przyszłości, Lublin 2013.
Gershom Scholem Wyobrażenia Golema w kontekście tellurycznym i
magicznym [w:] tegoż, Kabała i jej symbolika, Warszawa 2014.
Harry Collins, Trevor Pinch, Golem, czyli co trzeba wiedzieć o nauce, Warszawa
1998.
Jacek Moskwa, Monstrum powróci jako istota ludzka [w:] „Rzeczypospolita”,
9.02.2002.
Magdalena Radkowska-Walkowicz, Golem i Frakenstein [w:] Od Golema do
Terminatora. Wizerunki sztucznego człowieka w kulturze, Warszawa 2008.
Tomasz Macios, Posłowie [w:] Gustav Meyrink, Golem, Kraków 2004.
Trepp Leo, Żydzi. Historia, naród, religia, Warszawa 2009.
E-mail: [email protected]