Starożytne początki urzędu rabina. Rabini w średniowiecznej Polsce

Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma
dr Paweł Fijałkowski
Starożytne początki urzędu rabina.
Rabini w średniowiecznej Polsce
Palestyna
w IX w.
p.n.e.
W starożytnym judaizmie wiodącą rolę odgrywał kult świątynny.
Jednakże wraz z rozwojem diaspory rosło znaczenie uczonych w Piśmie.
Makieta II Świątyni za czasów Heroda Wielkiego, Israel Museum, Jerozolima.
Główne
skupiska
Żydów
na
Bliskim
Wschodzie
około
300 r. p.n.e.
i około
przełomu er.
koniec IV w. p.n.e. – Judea staje się składnikiem greckiej oikumene;
rozpoczyna się stopniowa hellenizacja jej mieszkańców; w następnym
stuleciu powstaje ruch chasydów (chasidim - hebr.: pobożni), zwanych
także asydejczykami (assidaioi – grec.: wierni), skupiający wyznawców
judaizmu wiernych tradycji; grecki styl życia uważany jest przez nich za
sprzeczny z nakazami religijnymi.
Grecka uczta, malowidło grobowe z Paestum, 500 – 450 p.n.e.
•
Powyżej: Ćwiczenia w
gimnazjonie; po prawo u
dołu: Kapłani ze Świątyni.
•
Ryciny z około 1900 r.
Nastąpiło tak wielkie
rozkrzewienie hellenizmu i
taka moda na obce
obyczaje, pod wpływem
niezwykłej nikczemności
bezbożnika, niearcykapłana Jazona, że
kapłani nie okazywali już
żadnej gorliwości w służbie
ołtarza, ale gardząc
świątynią i zaniedbując
ofiary, zaraz na sygnał [do
rzucania] dyskiem spieszyli
się, aby wziąć udział w
niezgodnych z Prawem
ćwiczeniach palestry. Za nic
sobie mając zaszczyty
ojczyste, za najpiękniejsze
uważali greckie
odznaczenia.
II Księga Machabejska 4, 13-16.
I w. p.n.e. – rywalizacja
saduceuszy (cdukim –
hebr.: sprawiedliwi)
i faryzeuszy (pruszim hebr.: oddzieleni)
o dominującą pozycję
w życiu religijnym;
powstaje sieć faryzejskich
gmin
i synagog, krzewiących
mistycyzm, wiarę w
nieśmiertelność duszy,
przyjście Mesjasza
i zmartwychwstanie.
James Tissot (1836-1902),
Konspirujący faryzeusze.
koniec I w. p.n.e. –
początek I w.
– synteza myśli
greckiej i żydowskiej
rodzi filozoficznojudaistyczną
koncepcję Boga;
wg. Filona z
Aleksandrii
niezmienny i
nieograniczony Bóg
oddziałuje za po mocą
Logosu na zmienny
choć odwieczny świat
materii.
Filon z Aleksandrii,
drzeworyt kolorowany
z 1493 r.
Joszua ben Josef,
znany bardziej jako
Jezus z Nazaretu
(ok. 4 r. p.n.e. – ok. 33 r.)
był wędrownym
nauczycielem,
a więc rabinem,
działającym
w opozycji do saduceuszy
i faryzeuszy,
być może związanym
ze środowiskiem
esseńczyków.
Ruiny synagogi z IV lub V w.
w Kafanaum.
70 r.– Rzymianie pod wodzą konsula Tytusa Flawiusza
zajmują Jerozolimę; niszczą miasto i Świątynię.
David Roberts, Zwycięstwo Rzymian i zniszczenie Jerozolimy, 1850.
raw – hebr.: mistrz,
nauczyciel, uczony
rabi – hebr.: mój mistrz,
mój nauczyciel
tytuł przysługujący w I-IV w.
uczonym w Piśmie,
znawcom i nauczycielom
Tory (Prawa),
członkom rady religijnej
(sanhedrynu),
kodyfikatorom i
krzewicielom tradycji
(tanaitom i amoraitom).
Mozaika z synagogi w Naom z VI w.
po 70 r.– wywodzący się ze
środowiska faryzejskiego
Jochanan ben Zakkai
zakłada akademię w Jawne;
tu przenosi się sanhedryn,
a około 90 – 95 r. n.e.
synod rabinów ustala
żydowski kanon Biblii
(Tanach);
skupieni w Jawne uczeni
rozwijają obrzędowość
synagogalną oraz domowe
praktyki religijne.
Rękopis Biblii hebrajskiej z X w.,
tzw. Kodeks z Aleppo.
około 166 r.– siedzibą
sanhedrynu staje się
Tyberiada; jego
przewodniczący jest
przez następne
stulecia
najważniejszym
autorytetem religijnym
dla Żydów
w Palestynie
i w diasporze.
Mozaika w synagodze z IV w.
w Hammat Tiberias.
około 200 r. - Jehuda
ha-Nasi, założyciel
synagogi i szkoły
w Bet Szearim,
ostatni z tanaitów
(aram. tanna –
nauczyciel)
dokonuje kodyfikacji
Miszny
(hebr.: powtarzanie,
badanie).
Fragment rękopisu Miszny
z Kolekcji Kaufmanna,
traktat Berachot, X - XI w.
III w. - rolę religijnego
centrum diaspory przejmuje
Babilonia, znajdująca się
wówczas w królestwie
Partów, a od 224 r. n.e.
w państwie Sasanidów;
funkcjonują tu akademie
w Surze i Pumbedicie
(Pumpedicie), w których
uczeni 5 generacji amoraitów
(aram.: amora – mówca)
tworzą Gemarę
(aram.: zakończenie),
stanowiącą wraz z Miszną
Talmud Babiloński.
Rękopis Talmudu Babilońskiego,
tzw. Kodeks Florencki,
II połowa XII w.
331 r. - Konstantyn Wielki zwalnia rabinów, starszych i
sprawujących urzędy gminne od płacenia podatku osobistego.
Przejście przez Morze Czerwone, fresk w synagodze w Dura Europos, III w.
Na skutek upadku Imperium
Rzymskiego oraz podbojów
arabskich sytuacja ludności
żydowskiej ulega ogromnemu
zróżnicowaniu;
wyznawcy judaizmu dzielą się w
X-XI w. na Aszkenazyjczyków,
zamieszkujących Francję.
Niemcy, Czechy, Polskę i Węgry,
oraz na Sefardyjczyków,
zamieszkujących Hiszpanię
i inne kraje śródziemnomorskie;
obie grupy posługują się
własnymi językami, odmiennie
interpretują prawo religijne,
różnią się także pod względem
obrzędowości.
Sefardyjska synagoga z XVII w.
w Jerozolimie.
rabi – hebr.: mój mistrz, mój nauczyciel; tytuł przysługujący we
wczesnym średniowieczu uczonym w Piśmie, autorytetom w
dziedzinie prawa religijnego (halachy), zajmującym się
nauczaniem i interpretacją prawa oraz rozstrzyganiem kwestii
spornych; z biegiem czasu stawali się oni duchowymi
przywódcami wspólnot (gmin) i ich reprezentantami w kontaktach
ze światem zewnętrznym; powstaje urząd rabina (rabinat).
•
Fragment mozaiki z Bet
Alfa z VI w.
smicha (hebr.: położenie rąk, ordynacja) –
w starożytności: przekazanie władzy sądowniczej
dokonywane przez wcześniej ordynowanego rabiego;
• w późniejszym okresie:
smicha ewentualnie
hatarat horaa albo
heter horaa
• (hebr.: zezwolenie na
nauczanie) potwierdzenie
kompetencji
niezbędnych do
sprawowania funkcji
rabina wydawane przez
powszechnie uznany
autorytet.
•
Sala modlitewna w synagodze z II
połowy XII w. w Wormacji
Około 1200 r. rabin Eliezer ben
Icchak z Czech pisał:
„[...] w większości miejscowości
Polski, Rusi i Węgier, w których
nie ma [ludzi] studiujących Torę
z powodu [panującej] u nich
nędzy, wynajmują sobie
jakiegokolwiek człowieka
rozumiejącego [się na rzeczy]
spośród tych, jakich mogą
znaleźć, który jest ich kantorem,
uczy religii i jest nauczycielem
ich dzieci”.
Brakteaty z napisami hebrajskimi
z XII-XIII w.
Wrocław.
Nagrobek Dawida
„o pięknym głosie”,
syna Sar Szaloma,
zm. w 1203 r.
Synagoga z przełomu XIV i XV w. w Oleśnicy
(obecnie kościół ewangelicko-augsburski i zielonoświątkowy).
Migracje żydowskie w Europie w XII – XVI w.
doctor judaeorum (łac.: doktor
żydowski) czyli rabin – od
późnego średniowiecza
najwyższy urzędnik w gminie
(wybierany przez jej członków i
zatrudniany na kontrakt), będący
duchowym przywódcą wspólnoty;
przewodniczył sądowi gminnemu
i rzucał klątwy, udzielał ślubów i
rozwodów; czuwał nad wyborami
władz kahalnych i podpisywał
podejmowane przez nie uchwały;
orzekał o koszerności,
nadzorował nauczanie w
szkołach, a niekiedy wygłaszał
także kazania (np. w szabat
przed Pesach).
Żydzi na witrażu z około 1360 w katedrze
we Włocławku.
Jakub Polak (ok. 1460 Niemcy – ok. 1530 Palestyna?) – wykształcenie religijne
zdobywał w Norymberdze; był rabinem w Pradze, a od 1503 rabinem Krakowa i
zapewne także całej Małopolski; jako zwierzchnik krakowskiej jesziwy
wykształcił wielu uczonych w Piśmie, dzięki którym Polska stała się centrum
studiów talmudycznych.
Kraków i Kazimierz, drzeworyt w „Kronice świata” Hartmanna Schedela (1493).
Synagoga Stara na Kazimierzu w Krakowie
(najstarsza bożnica w Polsce pełniąca funkcje muzealne oraz modlitewne).
„Rabbi znaczy nauczycięla albo mistrza,
ale takiego znacznego, któryby miał
oszobliwą moc i wziętość między ludźmi”.
Glosa do Nowego Testamentu w przekładzie Stanisława
Murzynowskiego, Królewiec 1551-1552, k. 151.
„Przeto rabinowie napisali, iż Pan Bóg
częstokroć płacze żałując narodu swego
żydowskiego, iż je podał w niewolą ludu
pogańskiego”.
Marcin Bielski, Kronika to jest historyja świata …, Kraków 1564,
k. 463 v.
Fragment drzeworytu z ok. 1655 r. „Lament różnego stanu ludzi nad
umarłym kredytem”.
Źródła ilustracji:
Biblioteka ŻIH im. E. Ringelbluma
Dział Dokumentacji Zabytków ŻIH im. E. Ringelbluma
Archiwum autora prezentacji