AGUDAT IZRAEL (hebr. Związek Izraela) – partia polityczna

AGUDAT IZRAEL (hebr. Związek Izraela) – partia polityczna żydowskich ortodoksów założona w
1912 w Katowicach i w 1916 w Polsce. Program działania opierała na zasadach prawa religijnego.
Obejmowała swoim wpływem środowiska ortodoksyjne i częściowo chasydzkie. Do Agudat Israel
należała większość rabinatu w gminach, ponadto partia miała wielu posłów i senatorów oraz
radnych miejskich. Partia poświęcała dużo wysiłków na działalność edukacyjną rozwijając
największy w Polsce prywatny żydowski system szkolnictwa.
AKIBA (także Akiwa) – syjonistyczna organizacja młodzieżowa o charakterze skautowym, założona
w latach '20 w Krakowie. Jako organizacja centroprawicowa, związana z ruchem Syjonistów
Ogólnych, Akiba zmierzała do zachowania tożsamości narodowej Żydów, kładąc nacisk na
nauczanie języka hebrajskiego oraz przestrzeganie szabatu i świąt. Odrzucano natomiast „obce”
ideologie w tym socjalizm, komunizm oraz asymilację.
BEJT JAKOW (hebr. dom Jakuba) – sieć szkół religijnych dla dziewcząt. Pierwsza szkoła tego typu
powstała w 1917 roku w Krakowie założona przez Sarę Szenirer. Celem Bejt Jakow było wychowanie
kobiet stojących na straży ortodoksyjnego modelu rodziny. Program nauczania obejmował m.in.
podstawy języka hebrajskiego, ogólne wiadomości o Torze i studiowanie jej wybranych
fragmentów, modlitwy przeznaczone dla kobiet, etykę ze szczególnym uwzględnieniem zadań i
obowiązków kobiety. W szkołach Bejt Jakow nauczały wyłącznie kobiety.
BETAR (skrót od hebr. Brit Trumpeldor – Związek Trumpeldora) – organizacja młodzieżowa
związana z prawicowym ruchem syjonistów-rewizjonistów, założona w 1923 r. przez Włodzimierza
Żabotyńskiego. Nazwa pochodzi od Josefa Trumpeldora, jednego z pierwszych bojowników
poległych w walkach w Palestynie. Betar organizował legalną oraz nielegalną emigrację do
Palestyny i był organizacją paramilitarną, a jego członkowie nosili mundury.
BUND (jid. Algemajner Jidiszer Arbajter Bund in Lite, Rusland un Pojln, Powszechny Żydowski
Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji). Powstała w 1897 r. w Wilnie i zalegalizowana w
1919 r. w Polsce socjaldemokratyczna partia, uznająca Żydów za naród żyjący w diasporze, który
powinien mieć autonomię kulturalną na terenach zamieszkania. Obok działalności na rzecz ochrony
praw robotników, Bund propagował szkolnictwo świeckie oraz język jidysz jako narodowy żydowski,
a sprzeciwiał się wpływom syjonistów i ortodoksów.
CHEDER (hebr. pokój) – podstawowa szkoła religijna dla chłopców, przygotowująca zazwyczaj do
nauki w jesziwie. Mogła mieć charakter prywatny lub należeć do organizacji społecznej. Naukę
rozpoczynano zazwyczaj między 3 a 5 rokiem życia, a kończono ok. 13. Zakres zdobywanej wiedzy
obejmował m.in. naukę czytania i pisania w języku hebrajskim, pamięciowe opanowywanie
fragmentów z Biblii Hebrajskiej oraz tłumaczenie na język jidysz wybrane księgi, przede wszystkim
Pięcioksiąg.
CISZO - Centrale Jidysze Szuł - Organizacje (jid. Centralna Żydowska Organizacja Szkolna) – system
szkolnictwa świeckiego o profilu socjalistycznym. Językiem wykładowym był jidysz, obok niego
uczono historii i kultury Żydów, matematyki, muzyki, wychowania fizycznego, prac technicznych
oraz niekiedy hebrajskiego. Poza tym uczono polskiego języka, literatury i historii – w języku
polskim.
CUKUNFT (jid. Jugnt-Bund Cukunft – Związek Młodzieży Przyszłość) - młodzieżowa organizacja
związana z żydowską partią socjalistyczną Bund. Założona w 1913 roku, skupiała młodzież między
15 a 18 rokiem życia. Większość członków stanowili młodzi robotnicy, a Cukunft podejmował akcje
w obronie interesów pracowniczych i organizował pracę oświatową, a także zakładał żydowskie
robotnicze kluby sportowe.
DROR (hebr. wolność) – organizacja młodzieżowa o profilu socjalistyczno-syjonistycznym, związana
z partią Poalej Syjon-Prawica. Założona w 1922 r. przez emigrantów z Ukrainy. Przygotowywała
młodzież do wyjazdów do Palestyny, tworząc grupy skautowe i prowadząc szkolenie przyszłych
osadników.
FRAJHAJT - (jid. wolność) – organizacja młodzieżowa o profilu socjalistyczno-syjonistycznym,
związana z partią Poalej Syjon-Prawica. Założona w 1926 r. Miała charakter socjaldemokratyczny, a
jej program był pozbawiony radykalizmu. Odgrywała czołową rolę w syjonistycznym ruchu
młodzieżowym w Polsce.
GORDONIA – syjonistyczny ruch młodzieżowy powstały w 1929 roku w Galicji. Propagował ideę
budowy państwa socjalistycznego w Palestynie, przygotowując przyszłych osadników do życia i
pracy w kibucach. Nazwa organizacji pochodzi od filozofa ruchu Arona Dawida Gordona. Główny
nacisk kładziono na pracę fizyczną na roli.
HA-POEL – (hebr. robotnik) żydowski ruch sportowy związany z partią Poalej Syjon. Powstały pod
koniec lat XX w Polsce, szczególnie znany z sukcesów w piłce nożnej.
HA-SZOMER HA-CAIR – (hebr. młody strażnik) syjonistyczno-socjalistyczna organizacja skautowa
przygotowująca młodzież do życia w Palestynie. Powstała w Galicji w 1913 roku. Haszomer Hacair
opierał się na wzorach wychowawczych brytyjskiego skautingu. Kładziono duży nacisk na pracę
fizyczną oraz naukę hebrajskiego, w którym prowadzono spotkania. Nadrzędnym celem było
stworzenie socjalistycznego państwa w Palestynie, gdzie zakładano kibuce, do których dołączali
młodzi strażnicy.
HA-SZOMER HA-DATI – (hebr. religijny strażnik) syjonistyczny religijny ruch młodzieżowy związany z
partią Mizrachi, założony w Palestynie w 1929 r. Haszomer Hadati łączył działalność syjonistyczną z
przestrzeganiem micwot czyli przykazań i tradycji żydowskiej. Podobnie jak młodzież w innych
organizacjach syjonistycznych jego członkowie uczyli się języka i pieśni hebrajskich oraz jeździli na
letnie obozy, jednocześnie łącząc to z przestrzeganiem prawa żydowskiego.
HE-CHALUC (hebr. pionier) – syjonistyczna organizacja przygotowująca młodzież do życia w
Palestynie. Powstała na początku XX wieku w Rosji. Do He-chaluc przyjmowano młodzież od 18.
roku życia, którą kierowano do sezonowych kolonii rolniczych tzw. hachszar, gdzie rozwijano
umiejętności przydatne do życia w Palestynie w tym rolnictwo, radzenie sobie w trudnych
warunkach i przysposobienie wojskowe.
JESZIWA (hebr. posiedzenie) – uczelnia talmudyczna, do której uczęszczają nieżonaci chłopcy, po
ukończeniu nauki w chederze. Program nauczania obejmował studiowanie Talmudu i literatury
rabinicznej. Edukacja na tym poziomie rozpoczyna się w wieku ok. 13-14 lat, a kończy się wieku
dwudziestu kilku lat.
JUTRZENKA - żydowski ruch sportowy związany z partią Bund. Powstał w Warszawie w 1922 roku,
ale już w 1925 roku miał zasięg ogólnopolski, a w latach 1929-1931 posiadał kilkadziesiąt
oddziałów. Najpopularniejszymi sekcjami były: gimnastyczna, bokserska i rytmiczna; działały także
sekcje piłki ręcznej, piłki nożnej, lekkoatletyki, sportów wodnych, kolarska i tenisa stołowego.
MAKABI – (hebr. Machabeusze) ruch sportowy związany z ugrupowaniem syjonistów ogólnych.
Kluby „Makabi” były zakładane na ziemiach polskich od początku XX wieku, m.in. klub lwowski
powstał w 1901 r., krakowski w 1907, warszawski w 1915. W „Makabi” były zrzeszone wszystkie
młodzieżówki syjonistyczne. „Makabi” organizował liczne imprezy sportowe, w tym tzw.
Makabiady, defilady, szkolenia instruktorskie, kolonie dla dzieci, posiadał własne biblioteki, chóry,
orkiestry oraz fundusz dla osadnictwa w Palestynie.
MIZRACHI - (skrót od hebr. Merkaz Ruchani – centrum duchowe) partia polityczna religijnych
syjonistów, założona w 1902 r. w Wilnie. Głównym celem Mizrachi było utworzenie opartej na
zasadach judaizmu siedziby narodowej w Palestynie. Partia odrzucała nowoczesne oraz laickie
elementy ideologii syjonistycznej. W polityce krajowej dążyła do zapewnienia Żydom pełni praw
obywatelskich i politycznych.
NOWA ORGANIZACJA SYJONISTYCZNA W POLSCE – partia syjonistów-rewizjonistów założona przez
Włodzimierza 'Zeewa' Żabotyńskiego, w wyniku odłączenia się od głównego nurtu Światowej
Organizacji Syjonistycznej w 1935 roku. N.O.S. była rzecznikiem walki zbrojnej, masowego
osadnictwa oraz utworzenia armii żydowskiej w Palestynie. W porozumieniu z rządem polskim
prowadziła szkolenie wojskowe przyszłych osadników oraz organizowała nielegalną emigrację do
Palestyny. Większość członków partii pochodziła z burżuazji i inteligencji.
ORGANIZACJA SYJONISTYCZNA W POLSCE (hebr. Ha-histadrut Ha-cijonit be Polanija) - partia
powstała w 1916 roku, podporządkowana Światowej Organizacji Syjonistycznej. Zmierzała do
utworzenia siedziby narodowej Żydów w Palestynie. W Polsce prowadziła działalność
propagandową i edukacyjną, zbierała środki na wykup ziemi w Palestynie oraz organizowała obozy
treningowe tzw. hachszary i emigrację do Palestyny. Zwolennicy O.S. byli nazywani syjonistami
ogólnymi, wywodzili się głównie z burżuazji, inteligencji i drobnomieszczaństwa.
POALEJ SYJON-PRAWICA (hebr. Robotnicy Syjonu) – partia syjonistyczno-socjalistyczna powstała w
1922 r. z rozłamu w ugrupowaniu Poalej Syjon. Celem partii była budowa socjalistycznego państwa
żydowskiego w Palestynie. W odróżnieniu od innych ugrupowań syjonistycznych doceniała rolę
świeckiej kultury tworzonej w jęz. jidysz.
SKIF (jid. Socjalistiszer Kinder Farband – Związek Socjalistyczny Dzieci) – dziecięca organizacja
związana z żydowską partią socjalistyczną Bund. Przyjmowano do niej chłopców i dziewczęta
pomiędzy 10. a 15. rokiem życia. SKIF wydawał własną gazetkę Chawerszaft (jid. Przyjaźń).
TALMUD-TORA (hebr. studiowanie Tory) rodzaj chederu, a więc podstawowej szkoły religijnej dla
chłopców, utrzymywana przez gminę żydowską. W Talmud-Torach nie wymagano opłat za naukę,
stąd uczęszczały do nich dzieci ubogie oraz sieroty.
TARBUT (hebr. kultura) – system szkolnictwa świeckiego o profilu syjonistycznym w Polsce
międzywojnia. W ramach Tarbut funkcjonowały przedszkola, szkoły podstawowe, licea, szkoły
rolnicze i studia pedagogiczne. Nauka obejmowała przedmioty żydowskie i ogólne. Uczniów
zapoznawano z literaturą hebrajską, ponadto ćwiczono prace fizyczne niezbędne do emigracji do
Palestyny. Językiem wykładowym był hebrajski, a uczono także polskiego oraz innych przedmiotów
wymaganych przepisami prawa krajowego jak literatura, geografia czy historia.