Pobierz - Gaudeamus
advertisement
Materiały dla kursu kandydatów na przewodników miejskich. (Eugeniusz Duda, Anna Jodłowiec-Dziedzic) Lista lektur dla kursu przewodnickiego. 1. Eugeniusz Duda, Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie. Kraków najnowsze wydanie - obowiązkowe 2. Eugeniusz Duda, Żydowski Kraków. Przewodnik po miejscach pamięci, Kraków 2010 obowiązkowe 3. Eugeniusz Duda, Anna Jodłowiec-Dziedzic, W cieniu bożnic i kościołów. Krakowski Kazimierz. Kraków 2007 – przydatne (jest skanowane) 3. Krakowianie. Wybitni Żydzi krakowscy XIV-XX w., Kraków 2006 - uzupełniające 4. Alan Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989 - uzupełniające 5. Norman Solomon, Judaizm, Warszawa 1997 - uzupełniające 6. Henryk Halkowski, Żydowskie życie, Kraków 2003 - uzupełniające 7. Henryk Halkowski, Legendy z żydowskiego miasta na Kazimierzu pod Krakowem, Kraków 1998 - uzupełniające Stara Synagoga. Muzeum mieści się w najstarszej z zachowanych w Polsce, Starej Synagodze na krakowskim Kazimierzu. Została ona zbudowana w XV w. jako dwunawowa hala z krzyżowo-żebrowym sklepieniem wspartym na dwóch filarach, nakryta dwuspadowym dachem. Przy południowo-wschodnim narożniku budowli znajdowała się czworoboczna wieża o stożkowym dachu, która miała prawdopodobnie funkcję więzienną. Pod względem typu architektonicznego synagoga nawiązywała do gotyckich bożnic w Wormacji, Regensburgu, Pradze i Wiedniu. Synagoga Stara jest najpóźniej zrealizowaną i najdalej wysuniętą na wschód średniowieczną synagogą dwunawową na terenie Europy. W drugiej połowie lat 50. XVI wieku została zmodernizowana w stylu renesansowym przez budowniczego z Florencji, Mateusza Gucci’ego, który podniósł mury budynku, wydłużył okna zamknięte półkolistymi łukami, dach ukrył za attyką, ale pozostawił pierwotne, krzyżowo-żebrowe sklepienie. Pomiędzy dwiema kolumnami toskańskimi (które zastąpiły filary) wzniesiono nową dwunastoboczną kamienną bimę z baldachimem kutym w żelazie. W 2 poł. XVI w. i w 1 poł. XVII w. dostawiono do niej kolejno przedsionek, trzy modlitewnie dla kobiet i dom zarządu gminy (zwany ratuszem żydowskim), z którym bożnica tworzyła centrum religijno-administracyjne gminy żydowskiej w Kazimierzu. Dom zarządu gminy żydowskiej przylegający do synagogi od strony ul. Józefa zburzono w latach 80. XIX w. Odsłoniętą wtedy elewację zachodnią restaurował architekt Jan Sas-Zubrzycki. Przed I wojną światową i po jej zakończeniu budynek poddano wieloetapowej restauracji, projektowanej w latach 1904, 1913 i 1923 przez Zygmunta Hendla. Przeprowadzone wówczas prace znacznie poprawiły stan techniczny i funkcjonalny synagogi i wzbogaciły jej architekturę o neorenesansowy detal, harmonijnie połączony z dawną strukturą zabytkową. W 1941 r., w okresie tworzenia przez Niemców getta w Krakowie, bożnica przejęta została przez niemiecki Urząd Powierniczy (Treuhandstelle) i użytkowana następnie jako magazyn. Jej wyposażenie uległo zniszczeniu i rozproszeniu. Pod koniec 1944 r. runęło jej sklepienie. Nie jest wiadome, czy zostało zniszczone świadomie, czy była to katastrofa tzw. techniczna. W latach 1956-59 została odrestaurowana z jednoczesną adaptacją na muzeum. Na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy Żydowską Gminą Wyznaniową w Krakowie i Muzeum Historycznym m. Krakowa, w dawnej bożnicy powstało muzeum. Inskrypcje w synagodze. Portal: Ta jest brama Boga, sprawiedliwi przez nią wchodzić będą. (Psalm 118,20) Arka: Za moim pośrednictwem rządy sprawują królowie (Ks. Przysłów 8,15) Skarbona: Dar w skrytości dany uśmierza gniew. (Ks. Przysłów 21,14) Bo na sprawiedliwości tron się wspiera (Ks. Przysłów 16,12) Geneza obniżenia posadzki przed Arką – miejsca dla kantora (chazana): Psalm 130: Z głębokości wołam do Ciebie, Jahwe, O Panie, usłysz mój głos. – tłumaczenie według Pisma Świętego ..., Poznań 1975. Zbiory: Kolekcja judaików w Muzeum Historycznym m. Krakowa zapoczątkowana została w 1958 r. zakupem kilkudziesięciu przedmiotów żydowskiej sztuki obrzędowej. W następnych latach powiększała się w dużym stopniu dzięki finansowemu wsparciu Ministerstwa Kultury i Sztuki, Gminy Żydowskiej w Krakowie, Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, a także darowi Ministerstwa Religii Państwa Izrael i darom wielu osób prywatnych. Znajdują się w niej przedmioty z wyposażenia bożnic, jak tkaniny na szafę ołtarzową, zwoje Tory i dekorujące je ozdoby (korony, zwieńczenia, tarcze, wskazówki i haftowane sukienki), przedmioty używane w trakcie świąt i obrzędów rodzinnych i elementy tradycyjnego stroju męskiego i kobiecego. Poza zabytkami żydowskiej sztuki obrzędowej, stanowiącymi trzon zbiorów, muzeum zgromadziło wartościową ikonografię dzielnicy żydowskiej na krakowskim Kazimierzu oraz obrazy, grafiki i fotografie o tematyce rodzajowej. Są tu prace znanych artystów żydowskich, a także polskich. Wśród fotografii znajduje się cenna seria typów żydowskich z Krakowa i okolic, fotografowanych przez Ignacego Kriegera. Marginalne znaczenie mają jak dotąd zbiory numizmatów, starodruków i archiwaliów. Synagoga (gr. „miejsce zgromadzenia”; termin będący tłumaczeniem hebrajskiego wyrażenia bet ha-kneset) lub bożnica (równoważna nazwa polska, używana od XVII w.) najważniejsza instytucja religijna Żydów. Odbywają się w niej modły codzienne, świąteczne oraz z okazji uroczystości takich jak np. śluby i rocznice. Pierwsze synagogi powstały w okresie niewoli babilońskiej (597-538 pne.), po zburzeniu pierwszej Świątyni Jerozolimskiej. Pozbawieni Świątyni Żydzi mieli zwyczaj zbierać się w s. aby słuchać słowa bożego i wspólnie odmawiać modlitwy. Zwyczaj ten trwał nadal po powrocie z niewoli. Instytucja synagogi umocniła się po reformie religijnej Ezry (V/IV w. pne.), kiedy to ustanowione zostało czytanie Tory w każdy szabat, poniedziałek i czwartek, a codzienne wspólne modlitwy były już powszechne w całym kraju. W końcu istnienia drugiej Świątyni Jerozolimskiej, synagoga była instytucją bardzo silnie zakorzenioną zarówno w Palestynie jak świadczą o tym słowa Nowego Testamentu o Jezusie nauczającym w synagogach w Galilei - jak i w całej ówczesnej diasporze żydowskiej. Dzięki temu zburzenie Świątyni przez Rzymian w 70 r. n.e. nie spowodowało takiej próżni w życiu duchowym Żydów, jak zniszczenie jerozolimskiego sanktuarium kilkaset lat wcześniej. Rabini nauczali, że synagoga powinna zostać wzniesiona wszędzie tam, gdzie żyje grupa Żydów zdolna wyłonić z siebie minjan - kworum 10 dorosłych mężczyzn, niezbędne dla odbycia wspólnych modłów. Z biegiem czasu synagogi stały się prawdziwymi centrami życia religijnego, a nawet do pewnego stopnia całego życia społecznego żydowskich wspólnot. W średniowieczu synagoga powszechnie zwana była szkołą (łac. „schola”; niem. „Schul”; jid. „szil”), jako że stanowiła centrum nauczania Tory i Talmudu. Ukształtowały się wówczas dwa rodzaje synagogi: właściwa synagoga, służąca jako miejsce zgromadzeń dla odbycia wspólnych modłów oraz instytucja zwana bet ha-midrasz (hebr. „dom nauki”), będąca jednocześnie modlitewnią i miejscem nauki, wyposażonym w tym celu w pokaźny księgozbiór dostępny o każdej porze dnia i nocy. Architektonicznie, najważniejszym elementem synagogi jest arka, służąca do przechowywania zwojów Tory, znajdująca się w ścianie lub przed ścianą zwróconą w kierunku Jerozolimy. Obok arki płonie ner tamid - wieczne światło, symbolizujące światło zapalane przez kapłanów w siedmioramiennym świeczniku w Świątyni Jerozolimskiej. Przed arką wznosi się platforma, z której kapłani błogosławią zgromadzonych. Obok stopni prowadzących na platformę znajduje się miejsce dla osoby przewodzącej modłom. Istotna jest wreszcie bima (hebr. „trybuna”), w bożnicach polskich usytuowana centralnie, na której odbywa się czytanie Tory i wygłaszanie kazań. Zgromadzeniom w synagodze może przewodniczyć każdy, kto cieszy się dobrą opinią pod względem etycznym i jest zdolny do prowadzenia modłów i wygłaszania kazań. Nie jest do tego konieczny ani rabin, ani inna wyświęcona osoba, jednakże zwyczajowo funkcje te powierza się osobom mającym specjalne przygotowanie: rabinom, kantorom, kaznodziejom. W synagogach ortodoksyjnych obowiązuje ścisła separacja mężczyzn i kobiet. Dla kobiet, podobnie jak to miało miejsce na terenie Świątyni w Jerozolimie, przeznaczone są osobne przybudówki lub galerie. Tora (hebr. „nauka”, „pouczenie”) - nazwa biblijnego Pięcioksięgu Mojżesza, zawierającego księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb i Powtórzonego Prawa. Hebrajskie nazwy tych ksiąg utworzone zostały od ich początkowych słów i brzmią odpowiednio: Bereszit („Na początku”), We-elle szemot („A oto są imiona”), Wa-jikra („I zawołał”), Bamidbar („Na pustyni”), De-warim („Słowa”). Ponieważ w T. znajduje się wiele tekstów natury prawnej, jej nazwę powszechnie tłumaczy się także jako „Prawo”, a w dawnej polszczyźnie - „Zakon” (Stary Testament to Stary Zakon, stąd też Żydów jako jego wyznawców nazywano starozakonnymi). Po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e., zwój Tory stał się najważniejszym obiektem żydowskiej wiary, a jego obecność w synagodze stała się obowiązkowa. Przygotowaniem każdego nowego zwoju Tory rządzą specjalne, ścisłe reguły, które, jak chce tradycja, przekazywane są potomnym od czasów Mojżesza, który otrzymał je na górze Synaj. Zwoje wykonuje się z arkuszy pergaminu zrobionego ze skóry rytualnie czystego zwierzęcia. Ścięgna tego zwierzęcia służą do zszycia arkuszy pergaminu w jedną całość. Tekst pisany jest tuszem przy użyciu zaostrzonej dutki trzcinowej lub gęsiego pióra. Kopistami zwojów Tory dla użytku synagogalnego byli doświadczeni skrybowie (sofer – pisarz), którzy oprócz Tory wykonywali także rękopisy innych świętych tekstów: filakterii i mezuz. Ścisłe przepisy rządzące pisaniem zwojów Tory wpłynęły na ich ujednolicenie w ciągu wieków. Tak np. litery muszą być kompletne, proste i oddzielone jedna od drugiej na szerokość włosa, podczas gdy słowa i wersety powinny być oddzielone od siebie na szerokość jednej małej litery. Siedem liter: szin, ajin, tet, nun, zajn, gimel i cade, ma nad sobą cienkie, trzypunktowe tagim (hebr. „zwieńczenia”), a sześć liter: bet, dalet, kof, chet, jud i he, ma nad sobą po jednym tagu. Ostatnie słowa Tory - „przed całym Izraelem” - skoncentrowane są pośrodku linii. Końce zwoju przymocowane są do drewnianych drążków z ozdobnymi uchwytami i płaskimi krążkami u dołu i u góry. Drążki te służą do zwijania zwoju. Nazywane są one acej chajim, tzn. „drzewca życia”, zgodnie z biblijnym wersetem: „Drzewem życia jest ona dla tych, którzy się jej uchwycili” (Księga Przysłów 3,18). Jak każe zwyczaj, Torę dotyka się lub całuje tylko przez ubranie lub chustę modlitewną, a lektor używa w trakcie jej czytania ozdobnego wskaźnika. Zwoje znajdujące się w synagodze przechowywane są w arce, która jest obszerną wnęką w ścianie zwróconej w kierunku Jerozolimy lub osobno stojącą przy tejże ścianie, ozdobną szafą. Każdy ze zwojów w arce nakryty jest haftowaną sukienką (meil, mitpacha) i udekorowany koroną (keter) lub parą zwieńczeń z dzwoneczkami (rimmonim) oraz tarczą (tas) i wskaźnikiem (jad) wykonanymi najczęściej ze srebra, nierzadko pozłacanego. Szabat Szabat jest najważniejszym i najbardziej uroczystym świętem żydowskim. Jest siódmym dniem tygodnia, rozpoczynającym się w piątek wieczorem i kończącym się w sobotę o zmroku, dniem odpoczynku obchodzonym na pamiątkę odpoczynku Boga po sześciu dniach stwarzania świata. Świętość tego dnia jest podkreślona przez zakaz wykonywania jakiejkolwiek pracy. Zabronione czynności zostały sklasyfikowane przez rabinów i ujęte w 39 ogólnych kategorii. Ta ścisła reguła może zostać złamana jedynie w wypadku zagrożenia zdrowia i życia. Wśród prac, których nie wolno wykonywać w Szabat znajduje się np. zapalanie ognia i gotowanie. W związku z tym ciepłą strawę na święto należy przygotować odpowiednio wcześniej. Dlatego właśnie jedną z najpopularniejszych, tradycyjnych potraw sobotnich jest czulent - zapiekanka z ziemniaków, fasoli, mięsa, tłuszczu i przypraw, przygotowywana w piątek jeszcze przed nastaniem święta i wkładana na noc do piekarnika w szczelnie zamkniętym naczyniu. W Polsce dość często korzystano z usług chrześcijańskich służących lub dozorców, którzy wykonywali w Szabat rozmaite czynności zabronione Żydom. Taka osoba musiała jednak dobrze znać swoje obowiązki, bowiem prawo żydowskie nie tylko zabrania wykonywania określonych prac, ale nawet instruowania innych osób aby tego rodzaju prace wykonały. Wyjątkiem są polecenia mające związek z ochroną życia lub zdrowia, jak np. poproszenie o napalenie w piecu w chłodnych porach roku. W piątkowy wieczór w domach żydowskich odbywa się uroczyste przywitanie Szabatu. Na stole nakrytym białym obrusem znajdują się zazwyczaj dwa lichtarze i dwie chałki. Lichtarze symbolizują słowa zachor („pamiętaj, [abyś święcił dzień Szabatu”]) i szamor („przestrzegaj [święcenia dnia Szabatu”]) z dwóch biblijnych wersji przykazania o zachowywaniu Szabatu. Dwie sobotnie chałki przypominają podwójną porcję manny, którą Bóg zsyłał Żydom w Szabat w czasie ich wędrówki przez pustynię do Kanaanu. Sobotnie świece w lichtarzach zapala kobieta, wypowiadając przy tym słowa modlitwy błogosławiącej ten dzień. Mężczyzna, po powrocie z synagogi, spełnia rytuał uświęcenia (kidusz) Szabatu, odmawiając błogosławieństwo nad winem i chlebem, łamanym lub krojonym i spożywanym z solą. W sobotę o zmierzchu następuje uroczyste pożegnanie Szabatu zwane hawdala („oddzielenie”). Ceremonia ta ma na celu uczynienie różnicy pomiędzy dniem świętym i zwykłymi dniami tygodnia. Modlitwie nad winem i światłem świecy o dwóch płomieniach towarzyszy wdychanie wonności. Kabaliści tłumaczą ten zwyczaj potrzebą wzmocnienia ciała osłabionego odejściem dodatkowej, świątecznej duszy, którą każdy Żyd otrzymuje na czas trwania Szabatu. Wonne zioła, których zapach wdycha się w czasie pożegnania Szabatu wkładane są do ozdobnych pojemników metalowych lub drewnianych. Światła sobotnie, nieodłącznie związane z ceremoniałem święta, zapalane były niegdyś w wiszących lampach oliwnych wypieranych jednak w ciągu XIX w. przez świeczniki. Te ostatnie zazwyczaj nie różniły się od zwykłych świeczników i tylko niekiedy miały wyraźnie żydowskie cechy. Nowy Rok i Dzień Pojednania Uroczyste święta obchodzone w ciągu pierwszych dziesięciu dni okresu noworocznego są określane wspólną nazwą Groźnych Dni (Jamim Noraim), pojmowanych jako czas pokuty, głębokiego rachunku sumienia, oczyszczenia z grzechów i pojednania z Bogiem. Początkiem tych Dziesięciu Dni Pokuty (Aseret Jeme Tszuwa) jest Nowy Rok (Rosz Ha-Szana), a ich kulminacją - Dzień Pojednania (Jom Kipur). Nowy Rok żydowski obchodzony jest w diasporze przez dwa dni, 1 i 2 tiszri (wg kalendarza gregoriańskiego w 2 połowie września lub w 1 połowie października). Jest on uważany za rocznicę stworzenia świata i dzień, w którym Bóg sądzi wszystkich ludzi, o czym obwieszcza dźwięk rogu (szofar) rozbrzmiewający w synagodze. Bóg zapisuje sprawiedliwych w księdze życia, a złych w księdze śmierci, zaś w przypadkach niepewnych wstrzymuje swój sąd do ostatecznego rozstrzygnięcia w Dniu Pojednania. Z Nowym Rokiem związany jest obrzęd zwany Taszlich (hebr.: „wrzuci”) znany od średniowiecza i powszechnie praktykowany przez Żydów polskich. Po popołudniowym nabożeństwie w synagodze w pierwszym dniu Nowego Roku, lub gdy ten przypadał w sobotę, to w drugim dniu święta, Żydzi udawali się nad pobliską wodę. Modląc się, wytrząsali do wody z ubrań i wywracanych kieszeni wszelkie okruchy przeznaczone dla ryb, dokonując w ten sposób symbolicznego oczyszczenia z grzechów. Podstawą tego zwyczaju był biblijny werset: „Nie będzie (Bóg) wiecznie trwał w swoim gniewie, bo w miłosierdziu ma upodobanie. Zlituje się znowu nad nami, zgładzi nasze winy i wrzuci (taszlich) w głębokości morskie wszystkie nasze grzechy (Micheasz 7, 18-19). Jak już powiedziano wyżej, kulminacją Dziesięciu Dni Pokutnych jest Dzień Pojednania, najważniejsze święto żydowskiego roku liturgicznego, przypadające 10 tiszri. Podobnie jak w Szabat, nie wolno w tym dniu wykonywać jakiejkolwiek pracy. Jest to bowiem czas pokuty i „umartwiania” duszy dla oczyszczenia z win i pojednania się z Bogiem: „W tym dniu bowiem dokona się przebłaganie za was [i] staniecie się czystymi od wszelkich grzechów wobec Boga” (Księga Kapłańska 16,30). Według mędrców dusza ma być umartwiana postem polegającym na powstrzymywaniu się od jedzenia i picia, mycia się (dla przyjemności), namaszczania ciała, ubierania skórzanych butów i stosunków seksualnych. Jom Kipur jest jedynym świętem nakazanym, które nie ma drugiego dnia w Diasporze, co uzasadnia się trudnością dotrzymania ścisłego postu w ciągu dwóch kolejnych dni. Odpuszczenie grzechów w Jom Kipur jest możliwe tylko wtedy, gdy człowiek wyraża autentyczną skruchę. Stąd wziął się zwyczaj, że w wigilię święta ludzie zwracają się do siebie nawzajem z prośbą o wybaczenie możliwych przewin. W wigilię Jom Kipur nakrywa się stół w ten sam sposób jak w Szabat. Synagoga jest dekorowana pięknymi tkaninami, Żydzi ubierają białe szaty by upodobnić się do aniołów, a może dlatego, że biel jest kolorem całunów i przypominając o śmierci, skłania do skruchy. Zwyczaj ten rozpowszechnił się w postaci ubierania białego kitla. W Jom Kipur wspomina się zmarłych i rozdaje jałmużnę. Gdzieniegdzie modlący się pozostają w bożnicy na całą noc odmawiając psalmy, hymny i dziękczynienia. Najlepsi kantorzy zapraszani są do prowadzenia modlitw w synagodze. Świąteczne zgromadzenie w synagodze zaczyna się wieczornym nabożeństwem Kol Nidre (hebr. „wszystkie śluby”), od nazwy odmawianej wówczas modlitwy. Jest ona formułą zwalniającą od wszystkich osobistych ślubów i zobowiązań uczynionych wobec Boga (lecz nie tych, które podjęte zostały wobec bliźnich) nieświadomie i pochopnie, i które w konsekwencji nie mogą być spełnione. Zwyczajowo odmawia się tę modlitwę trzy razy, aby mogli w niej uczestniczyć napływający do synagogi wierni. Sukot - Święto Szałasów W dwa tygodnie po Nowym Roku, 15 tiszri, rozpoczyna się święto Szałasów (hebr. Sukot „Namioty”) upamiętniające tymczasowe schronienia, w których Izraelici przemieszkiwali na pustyni w czasie wędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej. Święto trwa 7 dni. Pierwszy (i drugi w Diasporze) jest pełnym świętem, podczas którego zakazana jest praca. Pozostałe dni są półświętami, w które praca jest dozwolona. Następnego dnia po Sukkot przypada święto Szemini Aseret (hebr.: „Uroczyste Zgromadzenie Ósmego Dnia”), a dziewiątego dnia przypada święto Simchat Tora (hebr.: „Radość [z otrzymania] Tory”). Tuż po zakończeniu święta Dnia Pojednania Żydzi rozpoczynają stawianie przy domach i synagogach drewnianych szałasów (w Polsce noszących nazwę „kuczki”), w których powinni mieszkać przez siedem dni, tak „aby przyszłe pokolenia wiedziały, że rozkazałem synom Izraela mieszkać w szałasach, gdy ich wywiodłem z ziemi egipskiej”. Szałasy były dekorowane zielonymi gałęziami i miały podnoszone dachy, ponieważ zwyczaj nakazywał spędzać owe siedem dni pod „gwiazdami”. Niekiedy rolę szałasu pełniła specjalnie udekorowana weranda albo fragment poddasza z ruchomą częścią połaci dachowej. Zgodnie z innym biblijnym przepisem, w czasie święta, Żydzi przynoszą do synagogi bukiet zwany lulaw składający się z czterech rodzajów roślin: liści palmowych, gałązek mirtu i wierzby oraz etrogu, który jest gatunkiem cytryny. Tzw. obowiązek lulawu polega na wzięciu etrogu do lewej ręki, a pozostałych roślin do prawej i kołysania nimi podczas recytacji pewnych fragmentów Psalmu 118. Etrog przechowywany jest na czas święta w kasetkach często naśladujących formą kształt owocu lub przypominających zwykłe cukiernice. Na ostatni dzień święta przypada uroczystość Simchat Tora. Kończy się wówczas roczny cykl czytania Tory w synagodze. Dla zachowania ciągłości, po odczytaniu ostatniego rozdziału przystępuje się do czytania fragmentu rozdziału pierwszego. W kulminacyjnym punkcie ceremonii w synagodze, Żydzi siedem razy okrążają modlitewnię ze wszystkimi zwojami Tory wyjętymi z arki, a pochodom towarzyszą radosne pląsy i śpiewy. W Starej Synagodze w Krakowie święto Simchat Tora miało nieco odmienny przebieg niż ogólnie spotykany. Jego źródłem było prawdopodobnie autentyczne wydarzenie, które mogło mieć miejsce w niestabilnych latach po wojnach szwedzkich w 2 połowie XVII w. Tradycja głosi, że podczas jednego z tych świąt do miasta żydowskiego na Kazimierzu wdarli się żacy krakowscy z zamiarem wymuszenia okupu. Napastnicy przypuścili szturm na Starą Bożnicę w momencie czwartego okrążania bimy ze świętymi zwojami. Uroczystość została przerwana; Żydzi pośpiesznie podawali sobie zwoje Tory aby ukryć je w arce. Odtąd w tej bożnicy w Simchat Tora przerywano procesje w połowie czwartego okrążenia, po czym siadano na wywróconych ławkach i odmawiano żałobne modlitwy, podobnie jak w post Tisza be-Aw upamiętniający zburzenie Świątyni w Jerozolimie, a następnie podejmowano dalszą część uroczystości. Chanuka – Poświęcenie Świątyni Chanuka (hebr. „poświęcenie” [Świątyni]) jest dorocznym ośmiodniowym świętem zaczynającym się 25 kislew (listopad/grudzień), wprowadzonym przez Judę Machabeusza w 165 r. p.n.e. i utrwalonym przez jego następców. Dzień ten przypadł w trzecią rocznicę ogłoszenia restrykcyjnych edyktów Antiocha Epifanesa, w których nakazał on składanie bałwochwalczych ofiar na platformie wzniesionej na ołtarzu w Świątyni. I Księga Machabejska mówi, że Juda Machabeusz pokonawszy syryjskiego dowódcę Lizjasza wszedł do Jerozolimy i oczyścił Świątynię. Kazał zburzyć sprofanowany ołtarz i wybudować nowy. Polecił też wykonać nowe święte sprzęty, wśród nich świecznik, ołtarz kadzielny, stół i zasłony i ustanowił 25 kislew dniem ponownego poświęcenia Świątyni. Uroczystości poświęcenia ołtarza polegały na codziennie powtarzanej służbie ofiarnej z towarzyszeniem gry na instrumentach muzycznych i śpiewaniem Hallelu. Trwały one osiem dni, analogicznie jak uroczystości poświęcenia pierwszej Świątyni wybudowanej przez króla Salomona. Jednym z radosnych elementów uroczystości było palenie pochodni i iluminacja świątynnych dziedzińców i całej Jerozolimy. Zwyczaj ten przetrwał w postaci zapalania świateł w świecznikach i lampach oliwnych. W pierwszy wieczór święta zapala się jedno światło, a każdego następnego, sukcesywnie o jedno więcej, aż ósmego wieczoru pali się ich osiem. Światła te zapala się po zachodzie słońca, aż do momentu gdy ustaje ruch na ulicach i nie ma już przechodniów. Lampa powinna być umieszczona na zewnątrz drzwi wejściowych . Jeśli ktoś mieszka na piętrze, powinna być postawiona na oknie jak najbliżej ulicy. Jeśli obawia się nie-Żydów, lampa może stać w zewnętrznych drzwiach domu, a w niebezpiecznych czasach przepis jest wypełniony przez ustawienie jej na stole. Światło chanukowe nie powinno służyć żadnemu praktycznemu celowi. Stąd też stało się zasadą, iż świateł chanukowych nie zapala się bezpośrednio od siebie, lecz przy pomocy światła dodatkowego, zwanego szammasz („pomocnik”). Zwyczaj palenia świateł w ciągu ośmiu dni święta tłumaczy też późniejsza legenda. Mówi ona, że gdy Machabeusze weszli do Świątyni, odkryli że Grecy zanieczyścili wszystką oliwę z wyjątkiem jednego naczynia, w którym była porcja wystarczająca na całodzienne palenie świątynnego świecznika. Stał się jednak cud, który sprawił że oliwy wystarczyło aż na osiem dni. Dla upamiętnienia tego cudu ustanowione zostało ośmiodniowe święto dla przyszłych pokoleń. W średniowieczu Chanuka stała się tak bardzo popularnym świętem, że utarło się wówczas powiedzenie: „Nawet ten kto utrzymuje się z jałmużny powinien pożyczyć lub sprzedać swój płaszcz, aby kupić oliwę i lampę i palić światło chanukowe”. Po zapaleniu świateł Aszkenazyjczycy śpiewają zwykle hymn Maoz Cur Jeszuati („Opoka mojego zbawienia”). Stało się zwyczajem biesiadować w Chanukę. Do najbardziej charakterystycznych potraw świątecznych należą produkty mleczne, np. ser. Od końca średniowiecza popularną rozrywką świąteczną stała się gra w karty. Dzieci bawią się bączkiem (dreidel, swiwon), a także dostają podarunki w formie drobnych pieniędzy i słodyczy. Purim - Losy Wczesnowiosenne święto obchodzone w miesiącu adar (luty/marzec), ustanowione na pamiątkę ocalenia Żydów, mieszkających w Persji, od zagłady uknutej przez Hamana – wezyra perskiego króla Ahaszwerosza. Nazwa święta – Purim („losy”) – pochodzi od losów rzucanych w celu ustalenia terminu zagłady. Swoje ocalenie Żydzi perscy zawdzięczali Mordechajowi i jego przybranej córce Esterze. Została ona żoną perskiego władcy i uzyskała od niego pozwolenie, by Żydzi mogli zbrojnie wystąpić przeciwko wrogom. Przygotowani na atak pokonali swych nieprzyjaciół 13 adar i nazajutrz świętowali zwycięstwo. W stolicy państwa Suzie walka trwała dwa dni i tam Żydzi radowali się zwycięstwem 15 adar. Z tego powodu w większości gmin żydowskich Purim świętuje się 14 adar, natomiast w starych miastach, takich jak Jerozolima, mających mury od czasów Jozuego, świętowany jest Purim suzański („Szuszan Purim”). To specjalne święto obchodzone jest także w środowiskach chasydzkich niezależnie od miejsca zamieszkania. Najważniejszym aktem religijnym święta jest czytanie Księgi Estery zawierającej opis powyższych wydarzeń. Zachowała ona do dzisiaj tradycyjną formę zwoju i nazywana jest po prostu „megilla” (hebr. „zwój”). Megille często bywają dekorowane scenami związanymi z tekstem. W synagodze czyta się ją wieczorem i w ciągu dnia. Szczególnym „uczestnikiem” dawnych nabożeństw purimowych była kukła znienawidzonego Hamana. Gdy w czasie czytania Księgi padało jego imię, dorośli kierowali w stronę kukły gwałtowne gesty dezaprobaty, a dzieci wzniecały przeraźliwy hałas, potrząsając drewnianymi grzechotkami. Zwyczaj nakazuje, aby przyjaciołom posłać poczęstunek składający się z co najmniej dwóch porcji łakoci ze świątecznego stołu, takich jak np. tradycyjne trójkątne ciasteczka z makiem, tzw. „hamanowe ucha”. W to radosne święto należy wypić tyle wina, aby nie móc rozróżnić, czy przeklina się Hamana czy błogosławi Mordechaja. Do purimowych obowiązków należy także rozdawanie jałmużny ubogim. W czasie święta odbywają się przedstawienia wesołych sztuk teatralnych opartych na motywach biblijnych, a zwłaszcza na zaczerpniętych z Księgi Estery. Najczęściej wystawiają je zespoły amatorskie. Popularną postacią świątecznej zabawy był „rabin purimowy” wygłaszający krotochwilne oracje. Nieodłącznym rysem tego karnawałowego czasu są zabawy i barwne pochody w przebraniach i maskach. Pesach Pesach zaczyna się w połowie miesiąca nisan (marzec/kwiecień) i trwa 7 dni w Izraelu i 8 dni w diasporze. Z tych dni w Izraelu tylko pierwszy i ostatni, a w diasporze dwa pierwsze i dwa ostatnie, są pełnymi świętami (jom tow). Pozostałe są dniami powszednimi okresu świątecznego (chol ha-moed), kiedy w ograniczonym zakresie można pracować. Pesach jest świętem upamiętniającym wyzwolenie Żydów z niewoli w Egipcie i wyjście z tego kraju pod przewodnictwem Mojżesza do Ziemi Obiecanej. Z drugiej strony, jest ono także świętem rolniczym związanym ze zbiorem jęczmienia. Hebrajska nazwa święta oznacza „przejście” lub „ominięcie”. Odnosi się ona do oszczędzenia przez Boga pierworodnych Żydów, gdy w czasie dziesiątej plagi zostali uśmierceni pierworodni Egipcjanie. Z tego powodu pierworodni płci męskiej poszczą w dzień poprzedzający święto. Podczas święta nie wolno jeść ani nawet mieć w domu pożywienia sporządzonego na zakwasie (chamec). Spożywa się wówczas chleb przaśny – macę – upieczoną z przechowywanej w suchym miejscu mąki zmieszanej z wodą. Wszelki zakwas należy usunąć z domu. Aby go nie zmarnować, można odsprzedać nie-Żydowi, a po świętach odkupić. Wieczorem w przeddzień święta odbywa się rytualne przeszukiwanie domu w celu odnalezienia wszelkich pozostałości chamecu, a w razie znalezienia takowych, pali się je następnego ranka. W wielu domach ortodoksyjnych Żydów przechowywane są osobne garnki i zastawy stołowe używane wyłącznie podczas święta Pesach. Inne naczynia należy przed użyciem poddać kaszerowaniu, czyli rytualnemu oczyszczeniu polegającym np. na moczeniu (naczynia szklane), wygotowaniu (naczynia drewniane i metalowe) lub rozgrzaniu do czerwoności, jak w przypadku rondli i patelni stykających się bezpośrednio z ogniem. Najważniejsza uroczystość święta odbywa się pierwszego wieczoru, kiedy to rodzina wraz z bliższymi i dalszymi krewnymi zasiada do rytualnej wieczerzy sederowej. Na stole znajdują się rytualne potrawy: trzy placki przaśnego chleba (maca) symbolizujące trzy warstwy Izraelitów (kapłanów, lewitów i lud) zielenina (karpas), jak pietruszka lub rzodkiewka, które je się maczane w słonej wodzie gorzkie zioła (maror) w postaci np. tartego chrzanu, mające przypominać gorycz niewolniczego chleba mieszaninę z tartych jabłek, tłuczonych orzechów i cynamonu zalanych winem (charoset), na podobieństwo gliny, którą niewolnicy w Egipcie wyrabiali dla wznoszenia budowli faraona w Pithom i Ramzes pieczone mięso z kością (zeroa) i jajko pieczone w skorupie (bejca), mające przypominać baranka paschalnego i ofiarę świąteczną, którą składano w Świątyni w Jerozolimie w wigilię święta Pesach. Na stole stawia się także puchar napełniony winem, przeznaczony dla oczekiwanego, acz niewidzialnego gościa biesiady - proroka Eliasza, który odwiedza w tym czasie żydowskie domy. W tym celu otwiera się drzwi do mieszkania. Podczas wieczerzy czyta się Hagadę – opowieść o wyjściu Żydów z niewoli w Egipcie. Jedno z obecnych dzieci zadaje cztery specjalne pytania dotyczące odmienności tego świątecznego wieczoru od wszystkich innych (ma nisztana...?) Odpowiada na nie głowa rodziny, starając się w przystępny sposób objaśnić znaczenie paschalnej tradycji. Każdy z biesiadników wychyla cztery kielichy wina, odpowiednio do czterech wyrażeń w Biblii, boskich obietnic wyzwolenia („I wyprowadzę...”, „I ocalę...”. „I wyzwolę...”, „I wywiodę...”) Pijąc, należy opierać się na lewym boku, jak to było zwyczajem w czasach starożytnych u wolnych, dostojnych obywateli, którzy ucztowali w swobodnej, półleżącej pozycji. Na zakończenie wieczerzy podaje się ostatni kawałek macy, odłożony na początku, zwany afikoman, co po grecku oznacza deser. Jest to zazwyczaj okazja do dziecięcej zabawy; afikoman należy zjeść przed północą, toteż dzieci próbują wcześniej wykraść go niepostrzeżenie i schować, aby potem uzyskać okup za wskazanie miejsca ukrycia. Szawuot i Lag ba-Omer – Tygodnie i 33 dzień Pięćdziesiątnicy Święto Szawuot, po hebrajsku Tygodnie, obchodzone jest w Izraelu 6 Siwan, a poza Izraelem przez dwa dni: 6 i 7 Siwan. Dawniej, kiedy istniała jeszcze Świątynia w Jerozolimie, było ono typowym świętem rolniczym. Obchodzono je na zakończenie okresu żniw, wypadającego po upływie 7 tygodni od święta Pesach. Rolnicy składali wówczas w Świątyni w ofierze pierwsze snopy zżętej pszenicy i pierwsze owoce zebrane z drzew. W późniejszych czasach, po upadku państwa żydowskiego i po rozproszeniu się Żydów po świecie, święto utraciło swój rolniczy charakter. Dzisiaj tylko niektóre jego dawne elementy są jeszcze czytelne w ludowej tradycji. Należy do nich np. zwyczaj liczenia Omeru, czyli okresu obejmującego 49 dni od drugiego dnia Pesach do Szawuot. Jest to okres żałoby, w którym obyczaj zabrania bawić się, stroić, strzyc i kąpać, a w związku z tym także urządzać takich uroczystości jak na przykład zaręczyny i śluby. Ma to być pamiątką upadku powstania Bar Kochby przeciwko Rzymianom, w którym jakoby ponieśli śmierć wszyscy uczniowie rabbiego Akiby, duchowego przywódcy powstania. Jest bardzo prawdopodobne, że pierwotny powód podobnej wstrzemięźliwości był inny: rolnicy stanowiący większość ludności dawnego Izraela, po prostu nie mieli czasu na jakiekolwiek przyjemności przed ukończeniem żniw. Wyjątkowo żałobę przerywa się w Lag ba-Omer, to znaczy 33 dnia owego okresu pomiędzy Pesach i Szawuot, który w kalendarzu żydowskim przypada 18 Ijar. Dozwolone są więc w tym dniu zaręczyny, śluby i wszelkie zabawy, które też licznie się wtedy odbywają. Dzień ten stał się właściwie świętem dziecięcym, bowiem dzieci szkolne, tak długo nękane rozmaitymi zakazami, szczególnie radośnie korzystały z nagle darowanej im wolności. Lag ba-Omer jest też bardzo ważny dla chasydów i kabalistów. Obchodzą oni wtedy uroczystość ku czci rabbiego Szymona bar Jochaja, domniemanego autora Zoharu, fundamentalnego dzieła kabały. Wierzą oni, że tego właśnie dnia rabbi Szymon został wniebowzięty. Ponieważ dał on światu Zohar, co znaczy Blask, i napełnił go przy swej śmierci jasnością, w wigilię święta chasydzi iluminują synagogi, zdobiąc je transparentami z imieniem rabbiego. W Izraelu Żydzi odwiedzają symboliczny grób rabbiego w pobliżu Meronu i świętują tam, paląc na jego cześć wielkie ogniska. Po upływie pozostałych dni Omeru nastaje wreszcie święto Szawuot. Współcześnie, ściśle religijnym rysem święta jest dziękczynienie Bogu za dar Dekalogu. Jeszcze w przedwojennej Polsce domy mieszkalne i synagogi przystrajano gałęziami drzew i tatarakiem. Szczególnie charakterystyczną ozdobą mieszkań były rozetki i innego rodzaju wycinanki z papieru naklejane na szyby okienne. W czasie święta ludzie odwiedzali się nawzajem, częstowali się domowymi wypiekami, na przykład sernikiem, bo w ogóle dla potraw tego święta typowe były dania mleczne: zupa mleczna, pierogi i naleśniki z serem. Mezuza (hebr. „odrzwia”) – arkusik pergaminu, na którym zapisane są dwa pierwsze ustępy modlitwy szema: Ks, Powtórzonego Prawa 6, 4 – 9 i 11, 13 – 21. Jest on ciasno zwinięty i umieszczony w podłużnym pojemniku z otworem w górnej części, w którym widoczne jest imię Boga, Szaddaj (hebr. „Wszechmocny”), wypisane na odwrotnej stronie pergaminu. Pojemniki wykonywane współcześnie na ogół nie mają tego otworu, a imię lub inicjał imienia Boga są trwale wypisane na frontowej ściance. Mezuza jest przytwierdzana do odrzwi żydowskiego domu zgodnie z nakazem biblijnym, zawartym w Księdze Powtórzonego Prawa 6, 9: „Wypiszesz [te słowa] na odrzwiach twojego domu i na twoich bramach”. Przybija się ją ukośnie do górnej części prawej futryny drzwi wejściowych i wszystkich pokoi mieszkalnych. Wychodząc z domu i wracając doń, pobożny Żyd dotyka mezuzy w miejscu, w którym widoczne jest imię Boga. Znaczenie mezuzy polega na przypominaniu człowiekowi o jedyności i wszechobecności Boga. W potocznym rozumieniu mezuza jest uważana za potężny amulet, broniący złym mocom dostępu do strzeżonego przez nią domu. Tałes (jid. z hebr. tallit - „szata modlitewna”) - prostokątna chusta z czarnymi pasami na krawędziach i długimi frędzlami zwanymi cicit przymocowanymi w każdym z czterech rogów, ubierana przez mężczyzn do modlitwy porannej. Nazywany jest dużym tałesem (po hebr.: tallit gadol) dla odróżnienia go od małego tałesu (po hebr.: tallit katan), noszonego pod wierzchnim ubraniem. Tałes ubierany jest przed nałożeniem tefilin. Po odmówieniu okolicznościowego błogosławieństwa, zarzuca się go na głowę i ramiona, tak aby jedna para frędzli opadała z przodu, a druga z tyłu modlącego się. W Europie Wschodniej tałes ubierają zwyczajowo tylko żonaci mężczyźni, a jeśli ewentualnie ubierze go kawaler, nie nakrywa nim głowy podczas modlitwy. Tałes powinien być wykonany z wełny. Może być także wykonany z innych materiałów, ale tylko w ostateczności ze lnu. Frędzle zawsze muszą być zrobione z tego samego materiału co sam tałes. Przepis dotyczący przytwierdzania frędzli do rogów tałesu pochodzi z Biblii (Księga Liczb 15,38). Mają one być przypomnieniem o obowiązku wypełniania boskich przykazań. Zgodnie z późniejszą tradycją, frędzle symbolizują 613 nakazów i zakazów judaizmu, o których wspomina Talmud i późniejsze autorytety, jak np. Mosze ben Majmon. Tefilin (hebr., l. mn. „modlitwy”) - dwa sześcienne pudełeczka zawierające arkusiki pergaminu z czterema fragmentami biblijnego tekstu, wykonane ze skóry lub z metalu, zakładane przez mężczyzn od 13 lat wzwyż do modlitwy porannej w dni powszednie. Pudełeczka te są przymocowywane skórzanymi paskami na czoło pomiędzy oczyma i na lewe ramię na wysokości serca. W ten sposób ortodoksyjni Żydzi wykonują dosłownie polecenie zawarte w Torze: Przywiąż je (tj. przykazania Boga) jako przypomnienie do swej ręki i niech będą znakiem między twymi oczyma. Cztery fragmenty tekstu Biblii (Księga Wyjścia 13,1 i 13,11 oraz Księga Powtórzonego Prawa 6,4-9 i 11,13-21), zawierające również przytoczone powyżej słowa, zapisane są na arkusikach pergaminu dwukrotnie: pierwszy raz każdy z czterech fragmentów zapisany jest na osobnym arkusiku i te umieszczone są w pudełeczku kładzionym na głowę (szel rosz), a drugi raz wszystkie cztery fragmenty zapisane są w całości na jednym arkusiku umieszczonym w pudełeczku kładzionym na lewe ramię (szel jad). Skórzane paski mocujące tefilin wiązane są w taki sposób, że na dłoni tworzą hebrajskie litery składające się na imię boskie Szaddaj (Wszechmocny). Zakładaniu i zdejmowaniu tefilinu towarzyszą okolicznościowe błogosławieństwa. Według słów Mosze ben Majmona, żydowskiego prawodawcy i filozofa żyjącego w XII w., „jak długo człowiek nosi tefilin, tak długo jest pełen pokory i bojaźni bożej i nie dopuszcza do siebie złych myśli, kierując swe serce wyłącznie ku prawdzie i sprawiedliwości”. Tefilinu nie zakłada się w szabat i święta, uważa się bowiem, że już sama atmosfera tych naładowanych świętością dni w wystarczającym stopniu nastraja ludzi do kierowania ich myśli ku Bogu Reguły odżywiania Żydowskie prawo religijne zawiera wiele przepisów dotyczących żywności dozwolonej i niedozwolonej do spożycia. Żywność dozwolona do spożycia nosi wspólną nazwę kaszer. Słowo to w brzmieniu koszer i przymiotnik od niego - koszerny - weszło do wielu języków europejskich. Przepisy o koszerności pożywienia pochodzą bezpośrednio z Biblii lub są późniejszymi rozstrzygnięciami rabinów. Odnoszą się one do wszystkich rodzajów pożywienia: mięsa, produktów mlecznych, warzyw, owoców i napojów. Najważniejsze z nich są następujące: Mięso zwierząt czworonożnych, hodowlanych lub dzikich, jest dozwolone do spożycia o ile pochodzi ze zwierząt będących jednocześnie parzystokopytnymi i przeżuwaczami (np. krowa, owca, koza, sarna). Zakazane jest więc np. mięso świni, która jest zwierzęciem parzystokopytnym lecz nie przeżuwającym, a także mięso konia, który nie jest przeżuwaczem i nie ma rozdzielonego kopyta. Spośród ptactwa i wszelkich stworzeń latających, za dozwolone do spożycia uważa się w praktyce te gatunki, które uznawane są za takie na podstawie długotrwałej tradycji. Ze stworzeń wodnych wolno jeść tylko te, które mają płetwy i są pokryte łuską, a więc ryby. Pozostałych zjadać nie wolno. Czworonogi i ptaki uznawane za koszerne muszą być ubite rytualnie przez wyszkolonego żydowskiego rzeźnika. Ubój rytualny - szechita - polega na poprzecznym przecięciu tchawicy i gardzieli zwierzęcia jednym, szybkim ruchem idealnie gładkiego noża. Nie wolno jeść mięsa zwierząt padłych lub zabitych w inny niż rytualny sposób. Nie dotyczy to ryb, które można jeść niezależnie od tego w jaki sposób zginęły. Mięso zarżniętych zwierząt nadaje się do spożycia dopiero po usunięciu zeń pewnych części zakazanych (tętnice główne wszystkich zwierząt i niektóre partie tłuszczu zwierząt hodowlanych) i po dokładnym usunięciu krwi, co uzyskuje się przez moczenie mięsa przez pół godziny, a następnie przez pokrycie go grubą warstwą soli i w końcu spłukanie jej wraz z wchłoniętą krwią. Produkty zwierzęce, jak np. mleko, jaja itp., są dozwolone do spożycia tylko wtedy, gdy pochodzą od zwierzęcia uznanego za koszerne. Wyjątkiem jest miód, który wolno jeść, mimo że pszczoła od której miód pochodzi, nie jest koszerna. Zabronione jest równoczesne spożywanie mięsa i mleka. W celu ścisłego odseparowania od siebie obu rodzajów pożywienia, w domach żydowskich używa się dla każdego z nich osobnych kompletów naczyń, zastawy stołowej, sztućców i urządzeń do ich zmywania. Naczynia na mleko bywają dodatkowo specjalnie oznakowane. Po zjedzeniu mięsa musi upłynąć kilka godzin zanim wolno spożyć danie mleczne. W sytuacji odwrotnej wymagana jest co najmniej półgodzinna przerwa. Potrawy neutralne, nazywane parwe, można dowolnie łączyć z daniami mięsnymi lub mlecznymi. Całkiem osobne komplety naczyń trzymane są w domach żydowskich do wyłącznego użytku w okresie święta Pesach. Narodziny i obrzezanie Narodzinom dziecka zawsze towarzyszyła naturalna obawa o zdrowie matki i noworodka. Wysoką śmiertelność niemowląt przypisywano często mocom pozaziemskim. W kulturze żydowskiej, pod wpływem kabały, szeroko rozpowszechnione było wierzenie, iż noworodki płci męskiej aż do dnia obrzezania są w mocy diablicy Lilit. Dla ochrony dziecka przed jej zakusami, w izbie sąsiadującej z pokojem położnicy zbierali się mężczyźni aby studiować Torę, do położnicy prowadzono dzieci z chederu aby odmówiły modlitwę poranną kiriat szema, a ściany pokoju, w którym przebywała matka z nowonarodzonym, obwieszano amuletami zawierającymi magiczne formuły ochronne. Ojciec noworodka płci męskiej ma obowiązek dopilnować aby w ósmym dniu życia dziecko poddane zostało obrzezaniu - zabiegowi usunięcia napletka. W uroczystym obrzędzie obrzezania uczestniczą: kwater i kwaterin - para kumów wnoszących dziecko, sandak honorowy kum trzymający dziecko na kolanach w trakcie zabiegu, mohel - zawodowy obrzezywacz, a także ojciec dziecka i zaproszeni goście. Istnieje tradycyjne wierzenie, iż w każdym obrzędzie obrzezania uczestniczy prorok Eliasz, który żył w IX w. w starożytnym Izraelu i ostro występował przeciwko współbraciom nie dotrzymującym przymierza z Bogiem. W bożnicach, gdzie zazwyczaj dokonywano obrzezania, trzymano na tę okazję fotel proroka Eliasza, specjalny rodzaj krzesła o dwóch siedzeniach, z których jedno przeznaczone było dla niewidzialnego i nadzwyczajnego gościa ceremonii, drugie zaś dla trzymającego dziecko sandaka. Obrzezanie jest symbolicznym aktem przymierza zawieranym przez człowieka z Bogiem. Dopiero po faktycznym obrzezaniu, w trakcie tej samej ceremonii, następuje uroczyste nadanie chłopcu imienia. Obrzezanie, jakkolwiek uważane za znak przynależności do narodu żydowskiego, nie jest warunkiem koniecznym do włączenia jednostki do społeczności żydowskiej. Z drugiej jednak strony, obrzezaniu musi się poddać każdy mężczyzna przechodzący na judaizm. Bar micwa (aram. i hebr. „syn przykazania”) - nazwa określająca żydowskiego chłopca kończącego 13 rok życia i osiągającego pełnoletność wobec prawa religijnego, a także nazwa specjalnej uroczystości, będącej publicznym potwierdzeniem jego nowego statusu. Odbywa się ona w synagodze w pierwszy szabat po 13 urodzinach chłopca. Wzywa się go wtedy po raz pierwszy do publicznego odczytania fragmentu Tory i urywku z ksiąg prorockich, a jeśli jest szczególnie uzdolniony, dostępuje zaszczytu wygłoszenia własnego komentarza do odczytanych tekstów. Od tej pory staje się odpowiedzialny za swoje czyny i przyjmuje na siebie pełnię obowiązków religijnych. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów zewnętrznych nowych praw i obowiązków chłopca jest to, że zaczyna zakładać tefilin do codziennej modlitwy porannej. Odtąd też zalicza się do dorosłych mężczyzn tworzących minjan, może już mieć swoją własność i dowolnie nią dysponować, wolno mu także zawrzeć małżeństwo. Porównywalną ceremonią religijnej inicjacji żydowskich dziewcząt kończących 12 rok życia jest bat micwa. W środowiskach ortodoksyjnych jest to uroczystość tylko domowa, a wśród Żydów konserwatywnych i reformowanych, także synagogalna. Małżeństwo Obowiązkiem każdego pobożnego Żyda jest ożenić się i mieć dzieci. Zgodnie z prawem religijnym, chłopiec może ożenić się już po ukończeniu 13 roku życia, a dziewczyna - wyjść za mąż po ukończeniu lat 12 i pół. W praktyce następuje to później, jednak na kawalera, który ukończył 20 lat i zwleka z ożenkiem, wywiera się presję aby znalazł sobie żonę. W tradycyjnej społeczności żydowskiej małżeństwa były zazwyczaj aranżowane przez rodziców. Ważną rolę spełniał w związku z tym szadchen (swat), zawodowo trudniący się kojarzeniem małżeństw. Jeśli młodzi przypadli sobie do gustu i obie rodziny nie miały zastrzeżeń co do ich przyszłego małżeństwa, następowały uroczyste zaręczyny. Spisywano przy tym dokument zaręczynowy, zwany tenaim (hebr. l. mn. „warunki”), zawierający warunki małżeństwa, takie jak posag i zadośćuczynienie za ewentualne zerwanie zaręczyn. Niedługo potem przychodził czas na ślub. W szabat poprzedzający dzień ślubu, pan młody zapraszany był w bożnicy do czytania z Tory lub z Ksiąg Proroków, po czym zebrani życzyli mu szczęścia, wołając pod jego adresem „mazeł tow!” W dzień ślubu państwo młodzi pościli. Przed uroczystością sporządzany był zwyczajowy dokument małżeński, zwany ketuba (aram. „pismo”), określający obowiązki męża w małżeństwie i środki utrzymania dla żony na wypadek rozwodu lub wdowieństwa. Ketuba była zawsze w posiadaniu żony. Pan młody zakrywał welonem twarz panny młodej, po czym ojciec i przyszły teść odprowadzali go pod baldachim - ozdobną tkaninę rozpiętą na czterech drzewcach podtrzymywanych przez czterech chłopców - przygotowany na dziedzińcu przed bożnicą. Matka i przyszła teściowa, niosąc zapalone świece, przyprowadzały pod baldachim pannę młodą. Przed młodymi, zwróconymi w kierunku Jerozolimy, stawał rabin, a także kantor. Młodzi kosztowali wina. W obecności dwóch świadków pan młody wkładał złotą obrączkę na palec wskazujący panny młodej, mówiąc: „Oto jesteś mi poświęcona tą obrączką według prawa Mojżesza i Izraela”. Następnie odczytywano ketubę. Po wręczeniu jej pannie młodej rozpoczynała się druga część uroczystości - właściwy ślub. Rabin modlił się nad winem i odśpiewywał siedem błogosławieństw małżeńskich. Młoda para ponownie kosztowała wina, po czym pan młody rozbijał nogą podstawioną szklankę. To tłuczenie szkła symbolizuje żałobę po zburzonej Świątyni Jerozolimskiej, o czym należy pamiętać nawet w najradośniejszych chwilach życia. Obrzęd kończył się ucztą weselną. Jej nieodłącznym elementem była zabawa z muzyką i tańcami prowadzonymi przez badchena (wodzireja). Mężczyźni tańczyli wokół młodej pary, a także z samą panną młodą, przy czym tańczącą parę dzieliła chusteczka trzymana za oba końce. Rozwód Biblia dała mężczyźnie nieograniczone prawo odesłania niechcianej żony ze swego domu. W XI w. rabini aszkenazyjscy znacznie ograniczyli tę swobodę dając podwaliny pod obowiązujące do dziś prawo rozwodowe. Formalną podstawę rozwodu stanowi dokument rozwodowy zwany get. Niezależnie od tego, która ze stron chce rozwodu, dokument ten zawsze wręcza mąż żonie. Pierwszym warunkiem rozwodu jest zgoda obojga małżonków na rozwiązanie małżeństwa. Jeśli nie ma takiej obopólnej woli, wtedy jedna ze stron może zwrócić się do sądu rabinackiego, aby ten zmusił partnera do zgody na rozwód. Żona może domagać się rozwodu w wypadku niewierności męża, jego bezpłodności, impotencji, a także jeśli pozbawia ją środków utrzymania, traktuje z okrucieństwem, jest niereligijny itp. Tradycyjny list rozwodowy jest napisany po aramejsku dla konkretnej pary małżeńskiej. Dokument, podpisany przez dwóch świadków, zawiera imiona małżonków, ich miejsce zamieszkania, datę, formułę rozwodu i najistotniejsze zdanie, które brzmi: „Oto jesteś wolna dla każdego mężczyzny”. Śmierć Obok stosowania racjonalnych sposobów ratowania życia ciężko chorego człowieka, ludzie od niepamiętnych czasów uciekali się także do innych metod ratunku, mających źródła w religii i magii. Z Talmudu wywodzi się przekonanie, że ciężko chory może uniknąć śmierci dzięki zmianie jego imienia na imię symboliczne, takie jak np. Chaim (hebr. „życie”) lub Jeszua (hebr. „zbawienie”). Umierający otaczany jest stałą opieką bliskich, którzy czuwają przy nim aby nie odchodził w osamotnieniu. Gdy śmierć już nastąpiła, zmarłemu zamyka się oczy, a obecni odmawiają modlitwę wyrażającą pokorę wobec boskiego wyroku. Do szeroko rozpowszechnionych zachowań należało zakrywanie wszystkich luster w domu aby uniknąć spojrzenia anioła śmierci. Wylewano też wszelką wodę ze stojących w pobliżu naczyń, bowiem uważano ją za skażoną przez anioła śmierci, który oczyścił w niej swój miecz. Po stwierdzeniu zgonu następują przygotowania do pogrzebu, który powinien odbyć się tak szybko jak to możliwe. W tradycyjnej wspólnocie żydowskiej przygotowaniem zwłok do pogrzebu - obmywaniem i ubieraniem w płócienny całun - oraz samym pogrzebem, zajmowało się specjalne bractwo, zwane chewra kadisza (hebr. „święte bractwo”), złożone z ochotników świadczących ostatnią posługę honorowo, uważano to bowiem za wielki zaszczyt i religijną zasługę. Żydowskie zwyczaje pogrzebowe były lokalnie zróżnicowane, generalnie jednak cechowała je prostota. W Polsce przed II wojną światową żydowski pogrzeb odbywał się według następującego schematu: zwłoki przygotowane do pogrzebu kładziono na mary, przykrywano czarnym całunem i zanoszono do domu przedpogrzebowego na cmentarzu, a po odbytej tam modlitwie przenoszono je ku wykopanej już mogile. Tam ciało wkładano do przygotowanej uprzednio trumny, wykonanej z nieheblowanych desek bez użycia gwoździ. Jeśli zmarły był mężczyzną, wkładano mu do trumny jego tałes. Nie zapominano też o garści ziemi z Palestyny, którą mieszano z ziemią z mogiły i w woreczku wkładano zmarłemu pod głowę. Po opuszczeniu trumny do grobu, obecni kolejno sypali na nią ziemię, a jeden z członków bractwa pogrzebowego nacinał nożykiem ubrania żałobników, czyniąc w ten sposób zadość staremu zwyczajowi rozdzierania szat. Jeśli zmarły był za życia człowiekiem powszechnie szanowanym, wygłaszano nad jego grobem mowę pogrzebową. Ceremonia kończyła się w domu przedpogrzebowym odmówieniem modlitwy kadisz. Następnie obecni ustawiali się w szpaler i składali kondolencje przechodzącej nim rodzinie zmarłego. Przed opuszczeniem cmentarza obmywano ręce. Do domu starano się wracać inną drogą niż ta, którą przyszło się na cmentarz. Zwyczajowa żałoba po śmierci współmałżonka, dziecka lub rodzeństwa trwa miesiąc, a po śmierci rodziców - cały rok. W pierwszym okresie najgłębszej żałoby, trwającym siedem dni i stąd noszącym nazwę sziwa (hebr. „siedem”), żałobnik izoluje się całkowicie od świata nie opuszczając domu. W drugim okresie żałoby, upływającym po 30 dniach od pogrzebu i stąd zwanym szeloszim (hebr. „trzydzieści”), żałobnik stopniowo powraca do normalnego, czynnego życia. W czasie codziennych modłów odmawia modlitwę kadisz. Po śmierci rodziców powtarza tę modlitwę przez jedenaście miesięcy i w każdą rocznicę ich śmierci. Rocznica śmierci, zwana jorcajt, obchodzona jest zgodnie z rytmem kalendarza żydowskiego. Zwyczaj nakazuje w takim dniu zapalić świecę za duszę zmarłego, odwiedzić jego grób i rozdać ubogim jałmużnę. Słownik podstawowych pojęć. ASZKENAZYJSCY ŻYDZI - /hebr. Aszkenazim/, słowo pochodzące od biblijnego imienia Aszkenaz, które ok. poł. IX w. stało się hebrajskim określeniem Niemiec, a stąd też Żydów mieszkających w tym kraju. W związku z rozprzestrzenianiem się w późniejszych wiekach Żydów niemieckich do krajów Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej, nazwa została rozciągnięta na wszystkich Żydów zamieszkujących te obszary, charakteryzujących się wspólnotą życia społecznego, tradycji i języka jidysz. Równolegle, w okresie średniowiecza rozwijała się druga wielka tradycja żydowska, od hebrajskiej nazwy Hiszpanii – Sfarad – określana mianem sefardyjskiej. Dziś podział ten jest ciągle aktualny. Aszkenazyjskie są gminy żydowskie w większości krajów cywilizacji zachodniej (Europa, USA, Anglia i kraje dawnego Commonwealth’u), sefardyjskie natomiast – w krajach Orientu. JIDYSZ – język, którym posługiwała się większość Żydów aszkenazyjskich do II wojny światowej. Powstał wśród Żydów niemieckich we wczesnym średniowieczu. Podstawę stanowi język niemiecki z elementami aramejsko-hebrajskimi, romańskimi i słowiańskimi (w dialekcie wschodnim). Zapisywany alfabetem hebrajskim. Stał się codziennym językiem szerokich mas żydowskich w Europie, rozwijając własną literaturę i kulturę. W momencie wybuchu II wojny światowej posługiwało się nim ok. 11 mln Żydów na świecie, większość w Europie Wschodniej. KABAŁA - /hebr. qabbala – tradycja (tajemna)/ - zbiór doktryn rozwiniętych w judaizmie średniowiecznym, głównie mistyki żydowskiej, zawartych przede wszystkim w księdze Zohar przypisywanej Szymonowi bar Jochaj (II w. n. e.) , w rzeczywistości autorstwa Mojżesza z Leonu – napisane ok. 1285 r. KAHAŁ -/hebr. qahal – zgromadzenie, kongregacja/ - specyficzne dla Polski określenie żydowskiej organizacji gminnej, której autonomia obejmowała sprawy religii, kultu, sądownictwa, szkolnictwa, pomocy społecznej, a także zbiór podatków na rzecz państwa. TALMUD - /hebr. nauka, studiowanie/, całość nauk zwanych Gemarą /hebr. kończyć / uczonych z III i IV w. n.e. obejmująca komentarze i wypowiedzi tychże na temat Miszny /hebr. powtórzenie, nauczanie – kodeks prawny przekazywany ustnie/. Prace nad Miszną, prowadzone w słynnych akademiach na terenie Palestyny i Babilonii, doprowadziły do zgromadzenia materiału, który złożył się na powstanie dwóch Talmudów – Palestyńskiego – zwanego Jerozolimskim i Babilońskiego różniących się objętością, stylem i tematyką. Talmud Jerozolimski ukończono w IV w., Babiloński w VI w. T. Babiloński jest skarbnicą wiadomości na temat historii, obyczajów i prawa; przez wiele lat wywierał ogromny wpływ na naukę i kulturę narodu żydowskiego. KALENDARZ Kalendarz żydowski jest oparty na cyklu księżycowo-słonecznym, który zamyka się w okresie 19 lat. Oznacza to, że miesiące są obliczane zgodnie z cyklem księżycowym, a lata zgodnie z cyklem słonecznym. Rok księżycowy (354 dni) jest krótszy od roku słonecznego (365 dni) średnio o około 11 dni, co powoduje konieczność dopasowania obu cykli do siebie. W celu wyrównania różnicy między rokiem księżycowym i słonecznym, co dwa-trzy lata dodaje się dodatkowy trzynasty miesiąc przestępny Adar Szeni (Drugi Adar).W ten sposób święta, które mają stałe daty miesięczne, przypadają w określonych porach roku. Rok regularny ma 12 miesięcy, a przestępny 13. Rok religijny zaczyna się od miesiąca Tiszri, ale rok świecki od miesiąca Nisan. Miesiące liczą po 30 lub po 29 dni, chociaż są dwa, które mają zmienną ilość dni. Jest to potrzebne ze względów religijnych - aby zachować wpływ na początek Nowego Roku (wypadający 1 Tiszri) i na następujące po nim święto Jom Kipur (Dzień Pojednania) (wypadające 10 Tiszri), które nie może być obchodzone w piątek ani w niedzielę. Pierwotnie początek miesiąca ustalał Bet Din w Jerozolimie na podstawie oświadczenia dwóch obserwatorów o ukazaniu się nowiu. Pierwszy dzień nowego miesiąca był obchodzony jako święto nowiu – Rosz Chodesz. Aby powiadomić o tym wszystkich mieszkańców najdalszych okolic kraju, na wzgórzach rozpalano sygnalizacyjne ogniska. Ci, którzy mieszkali zbyt daleko, by tą drogą dowiedzieć się o początku nowego miesiąca i dlatego nie mający pewności co do dokładnej daty, zwykle obchodzili każde święto przez dwa kolejne dni. Zwyczaj ten utrzymał się w diasporze do dzisiaj, mimo że obecnie stosuje się precyzyjne, astronomiczne metody obliczania kalendarza. Dzień trwa od zmierzchu jednego dnia do zmierzchu dnia następnego, co ma swoje źródło w opisie świata w Księdze Rodzaju: „ I tak nastał wieczór, i nastał poranek, dzień pierwszy.” Tydzień ma dni siedem, ale tylko siódmy dzień, Szabat, ma własną nazwę, pozostałe zaś są określane liczebnikami porządkowymi: „pierwszy dzień”, „drugi dzień” itd. 1. Tiszri (wrzesień/październik) 2. Cheszwan (październik/listopad) 3. Kislew (listopad/grudzień) 4. Tewet (grudzień/styczeń) 5. Szwat (styczeń/luty) 6. Adar (luty/marzec) 7. Nisan (marzec/kwiecień) 8. Ijar (kwiecień/maj) 9. Siwan (maj/czerwiec) 10. Tammuz (czerwiec/lipiec) 11. Aw (lipiec/sierpień) 12. Elul (sierpień/wrzesień)
