Krótsza prezentacja

Krótsza prezentacja
Synagogi na ziemiach polskich
Przed wybuchem II Wojny Światowej Polskę zamieszkiwało ponad
3 mln Żydów.
(Według Narodowego Spisu Ludności z 1931 r., bazującego na deklaracji wyznawanej religii
– 3 113 933 osób). Stanowiło to prawie 10% ogółu wyznao. Wraz z prześladowaniem, w koocu zaś
zagładą Żydów przez władze III Rzeszy, zniszczono również wszelkie obiekty związane z ich kulturą
i religią. Palono synagogi, szkoły, dewastowano cmentarze. Zamordowano miliony osób i zniszczono
większośd śladów ich życia. Również po wojnie z wielu przyczyn nie odrestaurowano tego,
co byd może jeszcze dało się odrestaurowad. Ogołacanie ze śladów obecności Żydów na ziemiach
polskich trwało jeszcze wiele lat. Rozbierano resztki budynków, zdarzały się grabieże resztek
pozostałego mienia. Oczywiście nie brak również pozytywnych przykładów na działalnośd związaną
z ochroną zabytków. Powstały liczne fundacje, stowarzyszenia, które zajmują się pozyskiwaniem
środków oraz opieką i renowacją.
Nie da się dzisiaj określid dokładnej liczby obiektów związanych z Żydami w przedwojennej Polsce.
Z pewnością było ich tysiące, ponieważ każda gmina potrzebowała ich do swojego prawidłowego
funkcjonowania. Według raportu instytucji zajmujących się inwentaryzacją obiektów pożydowskich,
zachowało się ok. 300 budynków synagog znajdujących się w granicach dzisiejszej Polski (oczywiście
w stanie wymagającym remontu, bez wyposażenia). Spis nie objął jednak szkół talmudycznych
i małych domów modlitwy. Po dzieo dzisiejszy odnaleźd możemy nowe – nieznane ślady po obecności
Żydów w miejscach naszego zamieszkania. To od nas zależy, czy pamięd o przeszłości przetrwa
do następnych lat. Warto więc szukad, zadawad pytania, może się bowiem okazad, że dzięki nam
przywrócona zostanie pamięd o czymś, co już dawno zostało przez innych zapomniane.
Synagoga
Synagoga to żydowski dom modlitwy. Nazwa pochodzi od greckiego słowa συναγωγή – tj. synagoge,
oznaczającego zgromadzenie.
W przypadku Żydów postępowych mamy również do czynienia z określeniem tempel. W języku
polskim rozpowszechniło się pojęcie bożnicy lub bóżnicy (od słowa: Bóg).
Synagoga była miejscem odprawiania nabożeostw, ale również siedzibą kahału, miejscem zebrao,
studiów na Torą i Talmudem.
str. 1
Powstając w różnych krajach i epokach synagogi przejmowały style architektoniczne czasów w jakich
zostały wnoszone.
Budowę synagogi regulowały przepisy Talmudu oraz szereg praw narzuconych przez paostwo,
w którym mieszkała dana społecznośd żydowska. Talmud nakazywał by wierni podczas modlitwy
kierowali się w stronę wschodnią – ku Jerozolimie. (Z łac. oriens – „wschód” – dlatego też synagogi
nazywa się orientowanymi). Ponadto dach synagogi górowad miał nad innymi budynkami, a ona sama
stad miała w pobliżu płynącej wody.
Z
uwagi
na
zakazy
wydawane
przez
władze
sprowadzało
się
to jednak jedynie do wyróżnienia jej spośród innych budowli. Starano się o wzniesienie jej w centrum
miasta, wsi, dzielnicy, z uwagi na bezpieczeostwo, a także z powodu przepisów religijnych,
które ograniczały swobodne przemieszczanie się w świąteczne dni, poza ustalonymi odległościami.
Wnętrze synagogi
Aron ha-kodesz
Najważniejszym miejsce w sali głównej jest aron ha-kodesz (z hebr. święta szafa). Jest to szafa
ołtarzowa – drewniana, odpowiednio dekorowana skrzynia, umieszczona pośrodku, w głębi ściany
wschodniej. Służy do przechowywania rodału – zwojów ręcznie pisanego tekstu Pięcioksięgu.
Swoim wyglądem nawiązuje do Arki Przymierza, w której w Świątyni Jerozolimskiej zamknięte były
tablice z dziesięciorgiem przykazao. O wadze miejsca, w którym znajduje się Tora przypominają
chroniące zwoje zamykane drzwiczki, nad którymi pali się lampka (z hebr. ner tamid – wieczne
światło). Skrzynię osłania również parochet (z hebr. zasłona). W Świątyni Jerozolimskiej oddzielała
ona miejsce Święte Świętych od Arki Przymierza. Składa się ona z centralnego kawałka materiału
zwanego lustrem, zdobionego haftem, często w kolorze złotym, przedstawiającym koronę Tory,
gwiazdę Dawida lub lwy podtrzymujące tablice dekalogu. Na niektóre święta wiesza się odświętną
kotarę w innym kolorze. Górna częśd aron ha-kodesz przykryta jest kaporetem (hebr. zasłona) –
lambrekinem z tego samego materiału, z którego wykonano parochet.
Zwoje Tory – czyli Pięcioksięgu Mojżeszowego – podstawowej części hebrajskiego kanonu Pisma
Świętego, spoczywające w aron ha-kodesz spisane są na pergaminie, nawinięte na wałki
i
ubrane
w
tzw.
sukienkę
(meil).
Drążki
rodału
ozdobione
są
zespołem
ozdób
–
granatów (rimonim) nawiązujących do symboli kapłaostwa, lub koroną (keter Tora). Na powierzchni
sukienki zawiesza się metalową tarczę (tas) oraz wskaźnik (jad) do odczytania wersetów. Na rimonim
str. 2
umieszcza się dzwonki, na których odgłos rozlegający się przy wyjmowaniu Tory z aron ha-kodesz,
wierni w synagodze powstają z miejsc.
Bima
W
centrum
synagogi
znajduje
się
bima
(z
hebr.
podwyższenie).
Jest to podium z pulpitem służące jako mównica, miejsce do prowadzenia modłów i odczytywanie
Pisma Świętego.
Przyjmuje najczęściej formę ośmiobocznej, lub czworobocznej (rzadziej okrągłej) altany – estrady
z balustradą. Prowadzi do niej jedno, bądź dwa wejścia. podwyższeniu umieszczony jest stół pod
zwoje Tory. Dokoła niego jest tyle miejsca, by zmieścid czteroosobową asystę pomagającą w
odczytaniu, a także miejsce dla osoby ubierającej i rozbierającej Torę z jej stroju. Balustrada
zakooczona jest baldachimem – lub symbolizującym go ażurowym stelażem. W Polsce dużą
popularnośd zyskały bimy łączące baldachim nad bimą ze sklepieniem synagogi.
Babiniec
Babiniec to też nazwa wydzielonej części synagogi, przeznaczonej dla kobiet. Według biblijnego opisu
Świątyni, wydzielono w niej osoby Dziedziniec Kobiet. Oddzielne pomieszczenie służyd miało
skupieniu na modlitwie. Twierdzono bowiem, że kobiety mogą rozpraszad mężczyzn swoją
obecnością. Babiniec był salą nad przedsionkiem lub galerią wzdłuż ścian. Czasami dobudowywano
go obok sali głównej, a w ścianie między salą męską a nim, robiono otwory, przez które kobiety
mogły przysłuchiwad się modlitwom.
Zdobienia synagog i symbolika
Sala główna w synagogach była niejednokrotnie bardzo bogato zdobiona. Jest to cecha
charakterystyczna dla bożnic polskich.
Należy pamiętad, że prawo żydowskie zabrania przedstawiania Boga, a także jakichkolwiek postaci
ludzkich. Związane jest to z interpretacją słów, jakie Bóg wypowiedzied miał do Mojżesza (Wj 20, 4;
por. Pwt 5, 8): „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko,
ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią”.
str. 3
Zamiast obrazów przedstawiających Boga, w zdobieniach pojawiają się więc m.in. symbole takie jak:
Menora – siedmioramienny
świecznik. Według tradycji symbolizuje on krzew gorejący,
który zobaczył Mojżesz na górze Synaj. Cały kształt Menory jest uproszczoną formą drzewa,
gdzie od trzonu, czyli pnia odchodzą rozgałęzienia.
Gwiazda sześcioramienna (zwana Gwiazdą Dawida) – ma znaczenie symboliczne. Według tradycji
Magen Dawid, czyli dosłownie "tarcza Dawida", była symbolem noszonym przez żołnierzy króla
Dawida na tarczach, w celu zapewnienia sobie Bożej ochrony.
Dwie kolumny – stojące według podao u wejścia do Świątyni.
Tablice dekalogu – symbol dziesięciu przykazao otrzymanych od Boga przez Mojżesza oraz symbol
prawa.
Korona – symbol Tory oraz władzy i królestwa.
Dłonie w geście błogosławieostwa –
stykające się kciukami i palcami wskazującymi o dwóch
ostatnich palcach odchylonych. Symbol kapłaostwa.
Bardzo często przedstawiano obrazy czterech zwierząt, wraz z zapisanym cytatem z Miszny: „Bądź
śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleo,a silny jak lew.”
Jeleo – symbol pragnienia Boga i dążności ku niemu.
Orzeł – symbol opiekuoczej mocy Boga, powagi i potęgi miłości. Bywa ukazany z rozpostartymi
skrzydłami, osłaniającymi tablice przymierza, Torę, księgi, świeczniki.
Lew – symbol wielkości, królestwa – znak największego z plemion izraelskich – Judy. Często
przedstawiane parami, podtrzymujące Torę, Tarczę lub inny emblemat.
Lampart – symbol odwagi.
Ponadto szereg innych motywów o symbolicznym znaczeniu:
Znaki zodiaku – ilustracja kalendarza księżycowego, na podstawie którego wyznacza się żydowskie
święta.
Byk Szor ha-bar – symbol czasów mesjaoskich.
str. 4
Baranek – symbol opieki Boga.
Jednorożec – symbol wywyższenia duszy przez Torę.
Zając – symbol skromności.
Gołąb – Symbol pokoju i zgody. Przedstawiany bywa z gałązką oliwną w dziobie, jako nawiązanie
do ptaka zwiastującego koniec potopu Noemu i jego rodzinie.
Pelikan – symbol poświęcenia.
Bociany – symbol m.in. pobożności.
Wąż – nie ma jednoznacznej symboliki. Bywa nawiązaniem do postaci Lewiatana, którego mięso
spożywane ma byd na niebieskiej uczcie po przyjściu Mesjasza. W tym rozumieniu oznacza czasy
ostateczne i odkupienie.
Owoc granatu – znak bożego błogosławieostwa.
Winorośl – symbol płodności, bogactwa, Mesjasza.
Palma – symbol odkupienia.
Szofar – róg barani, w który dmie się na Rosz Haszana (Nowy Rok) – symbol nadejścia Mesjasza
i zmartwychwstania.
Jerozolima z odbudowaną świątynią – symbol przyjścia Mesjasza.
Wieża Babel – symbol wygnania z Jerozolimy.
Drzewo z zawieszonymi instrumentami – symbol wygnania z Jerozolimy, w myśl fragmentu Psalmu
137: „Nad rzekami Babilonu siedzieliśmy i płakali wspominając Syjon. Na topolach tamtej krainy
zawiesiliśmy nasze harfy.”
W wystroju synagogi dużą wagę przywiązywano również do pięknych form przedmiotów związanych
z religią. Menory, lampki chanukowe itp. wykonywano ze złota, srebra i mosiądzu. Parochety,
baldachimy bogato haftowano.
Synagogi reformowane
Rozwój idei żydowskiego oświecenia (haskali) i reforma judaizmu, która miejsce na początku XIX w.
miała wpływ na zmiany sprawowania kultu oraz ukształtowanie synagog. Synagogi zwane z języka
niemieckiego tempel – czyli świątynia, zakładali Żydzi postępowi, oddalający się od ruchu
tradycyjnego.
Tempel przypominały swoją architekturą i wystrojem wnętrza kościoły protestanckie. Bywały
trójnawowe. Niektóre z nich wieoczyła kopuła. W części z nich instalowano organy, których używano
str. 5
podczas liturgii. Na wschodniej ścianie obok aron ha-kodesz ustawiano bimę. Tworzyło
to kompozycję na całej ścianie – niczym ściana ołtarzowa w kościołach. Instalowano stałe ławki.
Przy budowie nowych synagog wzięto pod uwagę potrzebę pomieszczeo pomocniczych. Znalazły się
tam więc miejsca na gabinety rabina, pokoje przeznaczone do ceremonii zaślubin, mniejsze sale
modlitewne, klasy itp.
Znani architekci tworzący synagogi
Aż do XIX w. nazwiska architektów synagog poza nielicznymi wyjątkami nie były znane. W zasadzie
dopiero od tego okresu ich twórcy zyskiwali sobie należytą sławę.
Spośród działających w Polsce należy zapamiętad m.in. Henryka Marconiego (Łomża 1835, Warszawa
po 1842), Leandra Marconiego (1875-1878 Warszawa), Ignacego Hercoka (1860-1862 Kraków) Józef
Grzegorz Lessla (1836 Warszawa – Praga), Władysława Ekielskiego (Tarnów 1909), Maurycego
Grodzieoskiego (1922 Warszawa).
Bibliografia:
S. Bronsztejn, Ludnośd żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne,
Wrocław – Warszawa – Kraków 1963.
P. Buchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990.
A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000.
A. Dylewski, Śladami Żydów polskich. Przewodnik ilustrowany, Bielsko-Biała 2002.
Izrael – serwis poświęcony Izraelowi i narodowi żydowskiemu, dostęp on-line na:
http://izrael.badascz.org [25 II 2010].
M., K. Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa
1999.
str. 6
Synagogi. Architektura żydowskiej modlitwy i tradycji, cykl Żydzi polscy, „Rzeczpospolita”, nr 34, 2 XII
2008.
W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987.
B. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004.
str. 7