Synagoga goniadz

Synagoga w Goniądzu
Zanim przejdę do opisu najważniejszego obiektu kultu religijnego goniądzkich Żydów
chcę przedstawić najważniejsze, a zarazem podstawowe aspekty związane z religią, oraz
ogólnie ujmując ludnością żydowską. Może pozwoli to niektórym czytającym spojrzeć trochę
inaczej na ludzi, którzy jeszcze 70 lat temu żyli obok nas, albo może chociaż w minimalnym
stopniu przybliży nację, która podobnie jak Polacy wiele przeszła w swojej historii.
Najogólniej mówiąc Żydzi to naród semicki zamieszkujący w starożytności Palestynę
(hebrajczycy czy też izraelici), posługujący się wówczas językiem hebrajskim. Naród
żydowski opuścił ziemię Izraela i zamieszkał na całym świecie mówiąc przez stulecia
głównie w jidysz i ladino (dwóch językach żydowskich). W czasach nowożytnych Żydzi
mieszkają w tzw. diasporach na całym świecie i posługują się wieloma różnymi językami.
Żydzi nie stanowią jednolitej grupy religijnej i etnicznej według Żydów ortodoksyjnych, za
Żyda można uznać kogoś, kogo matka była żydówką, bądź jeśli taka osoba przeszła
konwersję na judaizm. Judaizm konserwatywny i judaizm liberalny ma inne spojrzenie na to,
kto jest żydem. We współczesnym państwie Izrael uznaje się za Żyda każdego, kogo
przynajmniej jeden z czworga dziadków był Żydem. Podobne kryterium przyjmowane jest w
gminach żydowskich w Polsce.
Religia żydowska opiera się na Torze (pięcioksiąg Mojżesza). Pięć pierwszych ksiąg
biblii (pięcioksiąg) najważniejszym tekstem objawionym judaizmu. Głównym tematem tory
jest przymierze pomiędzy bogiem a narodem Izraela, które bóg zawarł za pośrednictwem
Mojżesza na górze Synaj w czasie ich wędrówki z niewoli egipskiej do ziemi obiecanej, ziemi
Izraela. Bóg przekazał mojżeszowi na Synaju tablice przymierza, czyli dziesięć przykazań.
Pięcioksiąg składa się z: Bereszit („na początku"), Księgi rodzaju (Genesis), Szemotu
(„Imiona") Księgi wyjścia (Exodus), Wajikiri („i zawołał") Księgi kapłańskiej (Leviticus),
Bemidbar („Na pustyni") Księgi liczb (Numeri), Dwarimu („Słowa") Księgi powtórzonego
prawa (Deuteronomium). Tora oznacza też całą biblię hebrajską, tanach (tora pisana) oraz
tradycję teologiczną – zbiór praw judaizmu – Halacha (Tora ustna).
Trudno też wyobrazić sobie religię żydowską bez talmudu (tora ustna). Talmud obok
tory to podstawowa księga judaizmu napisana językiem aramejskim, stanowi komentarz do
Tory, to tzw. Tora ustna. Talmud jest zbiorem rabinicznych praw religijnych składa się z
Miszny i Gemary. Miszna to zbiór interpretacji zapisów tory (święta żydowskie, ceremonie
żydowskie, rytuały żydowskie, prawa żydowskie (Halacha), obyczaje żydowskie). Gemara to
komentarz do poszczególnych fragmentów Miszny. W związku z dwoma miejscami
powstawania Gemary rozróżniamy: Talmud Jerozolimski, Talmud Jeruszalmi, zwany też
Palestyńskim oraz talmud Bawli, Talmud Babiloński.
Pierwsza źródłowa wzmianka o synagodze w Goniądzu pochodzi z 15 lutego 1734 r.
Synagoga, inaczej bożnica, sala modlitw, dom modlitwy to miejsce żydowskich
zgromadzeń religijnych oraz zebrań społecznych gmin żydowskich. Najważniejszym
elementem synagogi są zwoje Tory przechowywane w aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa
wbudowana we wschodnią ścianę synagogi, zwrócona ku Jerozolimie, ku miejscu świątyni
jerozolimskiej). Święta szafa przesłonięta jest parochetem (parochet – zasłona). Nad aron hakodesz wisi zazwyczaj lampa ner tamid – wieczne światło. W synagogach ponadto znajduje
się: Bima – podwyższenie z pulpitem do czytania Tory, oraz Menora – siedmioramienny
świecznik.
W inwentarzu kościelnym z 1734 r. zanotowano: „od Żydowskiej szkółki do kościoła
należy kamień łoju”. Nie dysponujemy jednak szerszymi informacjami, które pozwoliłyby
ustalić jej dokładną lokalizację. Na pewno została wzniesiona między rokiem 1716
(osiedlenie się pierwszych rodzin żydowskich w mieście) a 1734. Można się także domyślać,
że została usytuowana na terenie jurydyki zamkowej; bowiem aż do 1795 r., gdy zniesiono
przywilej de non tolerandis Iudeis, Żydzi nie mogli się osiedlać w mieszczańskiej części
Goniądza.
Kolejnych informacji na temat bożnicy w Goniądzu dostarcza kolejny inwentarz
kościoła goniądzkiego z 24 września 1782 r.: „Dysydentów żadnych inszej religii w tej parafii
nie masz, oprócz Żydów, których się znajduje w mieście Goniądzu na szynku (miejsce
sprzedaży alkoholu) i po wsiach w parafii na arendach (dzierżawie) mieszkających znajduje
się w liczbie 260, za przywilejem WJM ks. Kadłubowskiego oficjała pod ten czas
grodzieńskiego, a teraźniejszego wizytatora generalnego w roku 1773 danym. Ciż Żydzi mają
opodal za miastem nad rzeką Biebrzą bożnicę wybudowaną”. Opis synagogi lokalizuje ją na
ternie nieistniejącego zamku goniądzkiego; źródła podają, że zamek znajdował się tuż za
miastem nad rzeką Biebrzą. Nie wiadomo jednak, czy jest to ten sam obiekt, który
wzmiankuje inwentarz z 1734 r., czy też murowana synagoga, której wzniesienie datuje się na
II połowę XVIII lub początek XIX wieku.
Murowana synagoga w Goniądzu usytuowana była skarpie na terenie nieistniejącego
już zamku. Obecnie w miejscu tym znajduje się Państwowy Młodzieżowy Ośrodek
Wychowawczy (Plac 11 Listopada). W dniach od 17 sierpnia 1895 r. do 27 stycznia 1898 r.
Osier Bajkowski i Lejzor Milner – członkowie gminy żydowskiej, przeprowadzili remont
synagogi.
Dysponujemy dokładnym opisem budowli: Sala główna poprzedzona sienią wraz z
babińcem na piętrze tworzyła zwartą bryłę przykrytą wspólnym, dwuspadowym, łamanym,
dwukondygnacyjnym dachem. Ściany gładkie, bez przypór, lizen lub pilastrów. Założona
była na planie prostokąta z salą modlitw na planie kwadratu lub zbliżonym do kwadratu.
Ściany w sali głównej we wnętrzu także gładkie, bez artykulacji; okna umieszczone wysoko,
prostokątne, wewnątrz przesklepione łukami odcinkowymi, rozmieszone po cztery w każdej z
trzech ścian zewnętrznych. Ściany górą, powyżej okien obiegała drewniana faseta, zapewne
uformowana na ułożonych na ścianach wspornikach. Na niej i na wewnętrznych, drewnianych
słupach, opierał się ruszt, którego odeskowanie od spodu tworzyło ośmioboczną, otoczoną
balustradą galerię. Poprzez obrzeżony deskami wycinanymi w falbany otwór galerii
ukazywała się drewniana, pozorna, ośmioboczna kopuła, w przęśle wschodnim przechodząca
w półkolistą lunetę. Na ścianie wschodniej znajdowała się szeroka, płaska wybudówka
mieszcząca
wnękę
aron
ha-kodesz.
Aron
ha-kodesz
był
drewniany,
wysoki,
dwukondygnacyjny. W kondygnacji dolnej znajdowała się szafa flankowana parami
uskakujących kolumienek o kanelowanych trzonach z korynckimi głowicami, niosącymi
łamane belkowanie, w kondygnacji górnej między kolumienkami o trzonach oplecionych
winoroślą Tablice Przykazań; nad nimi dłonie w geście błogosławieństwa, zwieńczone
koroną. Obie kondygnacje poszerzone „skrzydłami” z wici roślinnych.
Synagoga została spalona przez Niemców w lipcu 1941 r. A tak opisywał czas
zniszczenia synagogi bezpośredni świadek Avraham Yaffe (Tel Awiw), teks tłumaczony
przez Amy Samin, poprawki językowe autor artykułu)..
Wielki strach spotkał Żydów w przeddzień Jom Kippur. Ktoś rozpowiadał, że naziści
uknuli straszny spisek przeciwko Żydom, że zamierzają wysadzić synagogę podczas modlitwy
Kol Nidre. Rabin i Beadles ogłosili że nie będą przychodzić modlić się w synagodze w
przeddzień Jom Kippur. Spotkali się jedynie w domu rabina, który potajemnie odprawił
modlitwę Kol Nidre. Wiara mieszczan był osłabiona, gdy usłyszeli, że mają unikać modlitwy w
synagodze w Jom Kippur, ponieważ w tym szczególnym dniu wielu przychodziło modlić się w
synagodze w tym świętym dniu postu. Następnego dnia, w Jom Kippur, nagle dźwięki głośne,
przerażające wybuchy. Ogień i kłęby dymu - fragmenty murów synagogi poleciały w górę,
dach i strop zawalił się, a cała synagoga wybuchła jak wulkan. Naziści podłożyli materiały
wybuchowe i wysadzili synagogę na Jom Kippur.
Żydzi z miasta odmawiali modlitwę
brokenheartedly w żalu i smutku: Już żaden dzień nie będzie łatwy, zbliża się nasz koniec,
nasze życie wisi na włosku ...
Podczas modlitwy, płacz i łzy płynęły z zapuchniętych oczu nad tym bestialskim- zniszczeniem
starożytnej synagogi, która kiedyś była chlubą miasta.
Na wzgórzu, gdzie znajdowała się synagoga, zachował się przebudowany budynek po
jesziwie oraz budynek chederu. Jesziwa to rodzaj wyższej szkoły talmudycznej dla
nieżonatych studentów. Dawniej pobierali w niej nauki chłopcy w wieku od 13-14 do
dwudziestu kilku lat, absolwenci chederu lub szkoły zwanej Talmud-Tora. Po ukończeniu
jesziwy niektórzy otrzymywali smichę, która uprawniała do objęcia stanowiska rabina. (Rabin
to podstawowa funkcja religijna w judaizmie, odpowiedzialny on jest za prowadzenie
nabożeństw w synagodze (rabini prowadzą często cheder, są sędziami i interpretują prawo
religijne (halacha) w gminach żydowskich strzegą koszerności). Natomiast Cheder to szkoła
żydowska o charakterze religijnym utrzymywana przez gminę religijną. Dawniej była to
szkoła elementarna, do której posyłano chłopców w wieku trzech lub pięciu lat. Nauka w
chederze trwała do bar micwy i polegała na nauce czytania po hebrajsku z elementarza Reszit
Daat oraz z Księgi Kapłańskiej i mechanicznego tłumaczenia tej ostatniej. Dzieci przebywały
w szkole większość dnia. Zajęcia odbywały się najczęściej w mieszkaniu nauczyciela
(mełameda). Dla większości chłopców nauka kończyła się na chederze, tylko niektórzy
kontynuowali ją w jesziwie. Dzięki tym informacjom dowiadujemy się, że obie w/w szkoły
żydowskie mieściły się w Goniądzu.
Opracował Arkadiusz Studniarek