zagrożenia rozwoju dziecka tkwiące w chorobie
advertisement
ZAGROŻENIA ROZWOJU DZIECKA TKWIĄCE W CHOROBIE Opracowała: Renata Sieńko ZAGROŻENIA ROZWOJU DZIECKA TKWIĄCE W CHOROBIE „Każdy człowiek podlega prawom rozwoju ontogenetycznego, który przebiega w określonych warunkach bio - psycho - społecznych. Harmonia istniejąca pomiędzy tymi trzema płaszczyznami tj. fizjologiczną, psychologiczną i społeczną zapewnia człowiekowi poczucie zdrowia, a dziecku prawidłowy rozwój.” * Naruszenie funkcjonowania jednej z nich prowadzi do zakłóceń w następnej. Tak więc pojęcie zdrowia i choroby należy rozpatrywać w trzech wspomnianych ujęciach. Według M. Sokołowskiej „zdrowie w sensie biologicznym oznacza brak zmian patologicznych w organiźmie człowieka, choroba natomiast, to wystąpienie tych zmian i zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu.” ** W ujęciu psychologicznym, według tej autorki, zdrowie to stan pełnego, dobrego samopoczucia psychicznego, zdolność do odczuwania zadowolenia i szczęścia, do pokonywania i rozwiązywania sytuacji trudnych w sposób racjonalny i skuteczny. Choroba zaś oznacza złe samopoczucie, poczucie dyskomfortu. W znaczeniu socjologicznym zdrowie oznacza poziom możliwości wypełniania przez jednostkę ról społecznych i zadań życiowych, choroba zaś oznacza utrudnienie lub niemożność wypełniania tych ról. Choroby mogą przyjmować stan ostry lub z czasem przechodzić w formę długotrwałą, zwaną chorobą przewlekłą. Jak podaje F. C. Shontz Komisja Chorób Przewlekłych przy Światowej Organizacji Zdrowia definiuje choroby przewlekłe jako „wszelkie zaburzenia lub odchylenia od normy, które mają jedną lub więcej cech charakterystycznych : są trwałe, pozostawiają po sobie inwalidztwo, ------------------------------------------------------------------------------------------- * W. Pilecka, J. Pilecki : „Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich” Kraków 1992 s. 6. ** M. Sokołowska : „Socjologia medycyny” Warszawa 1986 s. 7. spowodowane są nieodwracalnymi stanami patologicznymi, wymagają specjalnego postępowania rehabilitacyjnego albo według wszelkich oczekiwań wymagać będą długiego okresu nadzoru, obserwacji czy opieki.” * Inne ujęcie tego pojęcia można znaleźć w Polskim Słowniku Medycznym, gdzie czytamy, że choroba przewlekła to „... proces patologiczny, trwający ponad cztery tygodnie, cechujący się brakiem nasilonych objawów chorobowych ...” ** Według danych szacunkowych Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, liczba przewlekle chorych dzieci do lat osiemnastu w Polsce wynosi około pół miliona osób, co stanowi około cztery procent całej populacji w wieku rozwojowym.*** Podobne wyniki przedstawia E. Góralczyk .**** Według danych Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej za rok 1994, na różne choroby przewlekle choruje około 470 tysięcy dzieci, w tym znaczną liczebnie grupę stanowią dzieci z przewlekłymi i nawracającymi schorzeniami układu oddechowego, których liczba zajmuje drugie miejsce po dzieciach upośledzonych umysłowo i wynosi około 80 tysięcy chorych. Jak widać choroby przewlekłe, a wśród nich schorzenia układu oddechowego stanowią istotny problem w naszym społeczeństwie. Celem bliższego ukazania tego zagadnienia dokonana zostanie charakterystyka funkcji, symptomatologii wraz z obrazem klinicznym schorzeń układu ------------------------------------------------------------------------------------------* F. C. Shontz : Ciężkie choroby przewlekłe [w]. Praktyka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów. ** *** E. Góralczyk : Choroba dziecka w twoim życiu. Warszawa 1996 s. 157. J. Serejski : Wybrane zagadnienia opieki nad dzieckiem przewlekle chorym i niepełnosprawnym. Pedagogika specjalna w Polsce. U. Eckert, K. Poznański Warszawa 1992. **** E. Góralczyk : Choroba dziecka w twoim życiu. Warszawa 1996. oddechowego. Układ oddechowy służy w organiźmie do wymiany gazowej tj. do pobierania tlenu i wydalania dwutlenku węgla w procesie oddychania. „Oddychania to proces wymiany gazowej między ustrojem a otaczającym środowiskiem. Rozróżniamy oddychanie zewnętrzne i wewnętrzne. Oddychanie zewnętrzne odbywa się w pęcherzykach płucnych i polega na wymianie tlenu i dwutlenku węgla między krwią i tkankami ustroju.” * „Wymiana powietrza w drogach oddechowych, czyli wentylacja zachodzi we wdechu i wydechu, a cały proces tej wymiany odbywa się według praw dyfuzji. Obok tej podstawowej funkcji układ oddechowy wpływa na : kinetykę krążenia krwi, wytwarzanie w płucach substancji o działaniu biologicznym, działanie włosowatej sieci naczyniowej płuc jako filtra krwi oraz na swoisty udział płuc w metabolizmie ustrojowym.” ** Choroby układu oddechowego mają w wieku dziecięcym dominujące znaczenie ze względu na dużą częstość ich występowania. Układ oddechowy u dzieci wykazuje odrębności anatomiczne i czynnościowe w porównaniu z dorosłymi. T. Kozłowska*** tak charakteryzuje te odrębności : „Drogi oddechowe dziecka są krótsze i znacznie węższe. Ściany krtani, tchawicy i oskrzeli są miękkie, gdyż ich zrąb chrzęstny nie jest jeszcze dostatecznie wykształcony. Im mniejsze dziecko tym wyraźniejsze są te odrębności i tym większa jest skłonność do ------------------------------------------------------------------------------------------* D. Jakubowska, W. Pędlich : Choroby wewnętrzne i pielęgnowanie w chorobach wewnętrznych. Warszawa 1979 s. 16. ** J. Hałuszko, J. Pryjna : Podstawy fizjologii i patologii układu oddechowego w wieku rozwojowym. [w] Ostre i przewlekłe choroby układu oddechowego red. J. Rudnik, M. Manicka Warszawa 1987. *** T. Kozłowska : Choroby układu oddechowego. [w] Choroby wieku rozwojowego A. Papierkowski Warszawa 1982 s. 161. schorzeń układu oddechowego. Odrębności narządu oddechowego u dzieci oraz rozwój i dojrzewanie odporności wraz z wiekiem sprawiają, że istnieje współzależność między wiekiem dziecka a częstością występowania i przebiegiem klinicznym schorzeń dróg oddechowych.” Odrębności te są więc czynnikiem wewnętrznym powstawania chorób układu oddechowego. Do czynników zewnętrznych cytowana autorka zalicza : zakażenie wirusowe, bakteryjne, zanieczyszczenie środowiska i zagęszczenie ludności. W literaturze medycznej zagadnienie schorzeń układu oddechowego jest przedstawione dokładnie i obszernie. Spotykamy też wiele klasyfikacji jednostek chorobowych w obrębie tego układu. Przedmiotem zainteresowań objęte zostaną tylko wybrane, najczęściej występujące jednostki chorobowe. Układ oddechowy u człowieka można podzielić na : * górne drogi oddechowe (nos, jama nosowo - gardłowa z migdałkami, zatoki przynosowe, krtań), dolne drogi oddechowe (tchawica, oskrzela, płuca). W obrębie górnych dróg oddechowych wyróżnić można takie schorzenia jak : nieżyt nosa, nieżyt gardła i stany zapalne migdałków podniebiennych (angina). T. Kozłowska (1982 s. 162) charakteryzuje nieżyt nosa jako chorobę, która „objawia się uczuciem suchości błony śluzowej nosa, utrudnionym oddychaniem, kichaniem i obecnością wydzieliny śluzowo - ropnej. Wydzielina stopniowo ustępuje ale można zaobserwować miejscowy obrzęk błony śluzowej, zmniejszający drożność nosa.” Nieżytowi nosa towarzyszy bardzo często nieżyt gardła. Choroba ta manifestuje się bólem gardła, trudnością w połykaniu, miejscowo przekrwioną błoną śluzową gardła. Zwykle pojawia się przy tym temperatura. Schorzenie to może ustąpić samoistnie, jednak jeżeli powtarza się wielokrotnie i trwa tygodnie i miesiące, przechodzi wtedy w stan przewlekły. W wieku rozwojowym u dzieci występują też często stany zapalne migdałków podniebiennych (anginy). Chorobę tą wywołują bakterie, a także wirusy. „Głównymi objawami anginy są : dreszcze, temperatura, ból gardła, powiększenie węzłów chłonnych, mogą wystąpić bóle brzucha, wymioty. W przebiegu anginy u dzieci mogą pojawić się powikłania jak : posocznica, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie stawów.” (tamże s. 167). Charakterystycznymi chorobami dolnych dróg oddechowych są : przewlekłe zapalenie oskrzeli i astma. Przewlekłe zapalenie oskrzeli jak pisze T. Kozłowska w dalszej części swojego artykułu „jest najczęściej następstwem ostrej postaci tego schorzenia, szczególnie jeśli nie było ono konsekwentnie leczone.” Przyczyną tego schorzenia mogą być też duże ilości płynów mineralnych, dymu, gazów w powietrzu, klimat o dużej wilgotności, niskich temperaturach, złe warunki mieszkaniowe i higieniczne, a także czynniki wewnątrzustrojowe jak : zaburzenia genetyczne, immunologiczne i enzymatyczne. Objawem tej choroby jest początkowo kaszel ranny, a później przechodzący w kaszel trwający w ciągu dnia i nocy, duszność i duża ilość wydzieliny śluzowej zalegającej w oskrzelach. Do przewlekłych chorób dróg oddechowych należy także astma oskrzelowa, inaczej dychawica oskrzelowa. Słowa „astma” pochodzi z języka greckiego i oznacza duszność, duszenie się, dychawicę. Astma jest schorzeniem alergicznym. Objawia się napadami duszności i kaszlu. Napady występują najczęściej w nocy i ustępują samoistnie lub wymagają leczenia ambulatoryjnego. A. Ściślicki i R. Kurzawa podają definicję Amerikan Socjety, według której astma oskrzelowa jest chorobą „która charakteryzuje się zwiększoną wrażliwością tchawicy i oskrzeli na różne bodźce powodujące ogólne zwężenie dróg oddechowych, zmieniające nasilenie samoistnie lub pod wpływem leczenia. Choroba przejawia się napadami duszności, których bezpośrednią przyczyną jest zwężenie oskrzeli, obejmujące skurcz mięśni gładkich, obrzęk błony śluzowej i nadmierne wydzielanie gęstego śluzu.” * Analizując dostępną autorowi literaturę dotyczącą funkcjonowania psycho - fizycznego i społecznego dzieci z przewlekłymi chorobami układu oddechowego można stwierdzić, że w licznych badaniach empirycznych takich badaczy jak m. in. A. Perzanowska, ** T. Oleńska - Pawlak, J. Jedynak, *** W. Pilecka, J. Pilecki, **** a także w opracowaniach np. J. Ślenzak, ***** A. Maciarz ****** wykazano, iż przewlekłe choroby układu oddechowego wpływają negatywnie na rozwój dziecka. Jak pisze A. Maciarz dziecko przewlekle chore rozwija się według takich samych praw jak zdrowe. Pewne zaburzenia i opóźnienia rozwoju nie są dla nich swoiste, ale mogą wystąpić także u dzieci zdrowych. Zaburzenia te dotyczą sfer w rozwoju fizycznym, psychicznym ------------------------------------------------------------------------------------------* A. Ściślicki, R. Kurzawa : Choroby alergiczne układu oddechowego u dzieci.[w] Ostre przewlekłe choroby układu oddechowego u dzieci. W-wa 1987 s. 222. ** A. Perzanowska : Obraz szkoły i nauczyciela u dzieci przewlekle chorych. [w] Z zagadnień rewalidacji dzieci niepełnosprawnych. J. Baran Kraków 1991. *** T. Oleńska - Pawlak, J. Jedynak : Poziom wiadomości szkolnych dzieci z przewlekłymi chorobami układu oddechowego. [w] Z zagadnień rewalidacji dzieci niepełnosprawnych. J. Baran Kraków 1991. **** W. Pilecka, J. Pilecki : Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich. Kraków 1992. ***** J. Ślenzak : Uczeń z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju. ****** A. Maciarz :Dziecko długotrwale chore. [w] Poradnik opiekuńczo - wychowawczy. Zielona Góra 1996. i społecznym, i są to np. zaburzenia emocji, równowagi nerwowej, procesów percepcyjnych, poznawczych i intelektualnych, opóźnienia w wiadomościach szkolnych itd. Należy jednak stwierdzić, że u dzieci przewlekle chorych zaburzenia te występują znacznie częściej niż u zdrowych. Aby scharakteryzować wpływ powyższych chorób na rozwój fizyczny dziecka koniecznym jest odwołanie się do opracowań medycznych. Zaznaczyć jednak należy, opracowania te dotyczą w większości chorób o ciężkim przebiegu takich jak astma czy rozstrzenie oskrzeli. Zdaniem wielu lekarzy między innymi J. Rudnik, K. Basta * czy K. Aas ** dzieci astmatyczne w okresie niemowlęcym częściej chorują, a to zakłóca i opóźnia ich rozwój fizyczny. Sama choroba jaką jest astma prowadzi do stanów kurczowych mięśni, głównie mięśni klatki piersiowej i obręczy barkowej jak również innych grup mięśniowych, co może powodować przyjmowanie błędnej postawy i zniekształcać klatkę piersiową. (tamże s. 185). „Inne nie wymienione wady postawy to : okrągłe plecy, płaska klatka piersiowa, głowa wystająca do przodu i skurcze oskrzeli oraz zaleganie wydzieliny.” *** U dzieci tych, zdaniem cytowanych autorów, stwierdza się w większym lub mniejszym stopniu zaburzenia czynności krążeniowo oddechowej. Tezę o negatywnym wpływie przewlekłych chorób układu ------------------------------------------------------------------------------------------* J. Rudnik, K. Basta : Ogólne zasady leczenia przewlekłych chorób układu oddechowego. [w] Przewlekłe choroby układu oddechowego u dzieci. W-wa 1972. ** K. Aas : Choroby alergiczne u dzieci. Warszawa 1977. *** J. Rudnik, K. Basta : Ogólne zasady leczenia przewlekłych chorób układu oddechowego.[w] Przewlekłe choroby układu oddechowego u dzieci. W-wa 1972. oddechowego na rozwój fizyczny dziecka potwierdzają badania B. Grochmal Bach. * Badanie dzieci z astmą wykazywały drugi i trzeci stopień wydolności fizycznej. Dzieciom tym choroba uniemożliwiała duży wysiłek fizyczny, a u niektórych dolegliwości występowały już podczas zwykłej aktywności fizycznej. O niekorzystnym oddziaływaniu schorzeń przewlekłych, w tym schorzeń układu oddechowego na rozwój fizyczny dzieci świadczą także spostrzeżenia i obserwacje dokonane przez innych autorów. Przykładowo J. Doroczewska twierdzi, iż „choroba przewlekła może zakłócać funkcjonowanie układu nerwowego, obniżać jego sprawność, a tym samym zwiększać jego podatność na zmęczenie, dezorganizować neurodynamikę procesów korowych, zwłaszcza ich równowagę, siłę i ruchliwość oraz reaktywność i plastyczność.” ** „Choroba, a w szczególności choroba przewlekła i związane z nią okoliczności wpływają także na rozwój psychiczny dziecka, co w konsekwencji zaburza ten rozwój tak dalece, iż nie może ono osiągnąć, tych coraz to wyższych form regulacji psychicznej i przystosowania.” *** Stan taki, nieraz długotrwały, wywołany chorobą przewlekłą wpływa na sferę emocjonalną dziecka. Jest źródłem przykrych i najczęściej silnych emocji : lęku, gniewu, przygnębienia. ------------------------------------------------------------------------------------------* B. Grochmal - Bach : Wpływ przewlekłych chorób układu oddechowego na rozwój somatyczny i zaburzenia w zachowaniu dzieci w wieku szkolnym. [w] red. J. Baran Z zagadnień rewalidacji dzieci niepełnosprawnych. Kraków 1991. ** J. Dororzewska : Pedagogika specjalna. Warszawa 1981 PWN. *** W. Pilecka, J. Pilecki : Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich. Kraków 1992 Zdaniem W. Pileckiej „przeżycia emocjonalne dzieci przewlekle chorych często współwystępują z negatywnymi objawami wegetatywnymi tj. zaburzenia snu, łaknienia, zaparcia, bóle głowy.” * Choroby przewlekłe z racji swego przebiegu stanowią również ograniczenia zwłaszcza dotyczące zaspokajania potrzeb, będących źródłem sfery motywacyjnej. „Niewystarczające, bądź nieprawidłowe zaspokajanie potrzeb: miłości, bezpieczeństwa oraz przywiązania, rozwija w niedojrzałej osobowości dziecka mechanizmy lękotwórcze, które skłaniają je do unikania kontaktów z otoczeniem przy silnej jednocześnie ich potrzebie.” (tamże 1992 s. 61). Do psychospołecznych skutków choroby przewlekłej E. Góralczyk** zalicza także obniżenie poczucia własnej wartości, co prowadzi do unikania kontaktów społecznych i ograniczenia szans rozwoju społeczno emocjonalnego. Potwierdzeniem tej tezy są badania T. Janowicza (za W. J.Pileccy 1992) mówiące, że „... 50% badanych z przewlekłymi chorobami układu oddechowego, charakteryzuje się niską samooceną, przy jednoczesnym niepożądanym stosunku do obowiązków szkolnych i nadmiernym dążeniu do swobody lub samooceną nieadekwatnie podwyższoną, zwłaszcza w zakresie osiągnięć szkolnych.” Z. Woźniak podkreśla, że „świat osoby chorej staje się mniejszy, gdyż następuje : *** 1. Spadek jej rangi psychologicznej. 2. Redukcja lub zanik urozmaiconego dotychczas otoczenia. ------------------------------------------------------------------------------------------* W. Pilecka, J. Pilecki : Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich. Kraków 1992. ** E. Góralczyk : Choroba dziecka w twoim życiu. Warszawa 1996. *** Z. Woźniak : Zdrowie - choroba - niepełnosprawność a rodzina. [w] Roczniki Socjologiczne t. 3 1991 s. 204. 3. Otoczenie stawia choremu mniejsze wymagania. 4. Koncentracja chorego na obserwacji własnego organizmu (...), wytworzenie się postawy egocentrycznej. 5. Koncentracja na własnych problemach. Jednostka chora staje się jawnie władcza, żądająca stałej i natychmiastowej uwagi. 6. Sukcesywne odcinanie się chorego od świata zewnętrznego. Wspomniani wyżej autorzy stwierdzają jednomyślnie, że choroba przewlekła jest jedną z przyczyn trudności edukacyjnych. Związane jest to przede wszystkim z tym, że proces leczenia tych schorzeń jest żmudny i długotrwały, często wymaga wielokrotnych pobytów w szpitalu i w sanatorium, i co za tym idzie zmiany szkoły. Stawia to dziecko w nowej, trudnej sytuacji poprzez konieczność adaptacji do całkowicie zmienionych warunków życia. Oprócz tego składa się na to także szereg innych czynników, do których można zaliczyć następujące przyczyny zaburzeń edukacyjnych uczniów przewlekle chorych : ° „długotrwała lub częsta absencja szkolna, będąca przyczyną zaległości i luk wiadomości oraz izolacji społecznej, ° możliwość odroczenia obowiązku szkolnego lub wydłużenia czasu trwania nauki, ° współistnienie w wielu chorobach somatycznych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, np. mikrouszkodzeń o. u. n. , wpływających na sprawność umysłową ucznia, opanowanie podstawowych technik i umiejętności szkolnych - czytanie, pisanie, liczenie, ° zmniejszenie lub wahania psycho - fizycznej dyspozycji do nauki, (chwiejność i trudność koncentracji uwagi, męczliwość, niezdolność do dłuższego wysiłku zainteresowań i ich umysłowego, wolne powierzchowność), tempo oraz pracy, zmienność zmienność nastrojów wpływająca na nierówność pracy i zakłócenia w kontaktach społecznych, ° (...) w większości chorób zmniejszenie ogólnej sprawności fizycznej (...) co zaburza ogólną aktywność ucznia i jego kontakty społeczne, uzależnia od innych osób, ° zmiany w psychice dziecka przewlekle chorego.” * ------------------------------------------------------------------------------------------* B. Woynarowska : Edukacja specjalna a medycyna. [w] Edukacja osób niepełnosprawnych. red. A. Hulek Warszawa 1993 s. 85.
