Uzależnienie od substancji psychoaktywnych (SPA)

Anna Dietrich-Muszalska
Uzależnienie od substancji
psychoaktywnych (SPA)
(cz. I z wyłączeniem zagadnień związanych z uzależnieniem od alkoholu)
Klinika Zaburzeń Afektywnych i Psychotycznych
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Kierownik Katedry i Kliniki
Prof. dr hab. med. Jolanta Rabe-Jabłońska
Problemy związane z używaniem/uzależnieniem od SPA
• Alkohol
W Polsce dominują uzależnienia od alkoholu
• Inne SPA
• lecznictwo stacjonarne:
• I miejsce - uzależnienia mieszane (od kilku substancji psychoaktywnych)
• II - opiaty ok. 20%
• III - leki uspakajające i nasenne ok. 11%
• IV - stymulanty (amfetamina) ok. 8%
• V - kanabinole 3%
• VI - wziewne ok. 2%
• VII - kokaina 0,6%
• badania epidemiologiczne: w Polsce młodzież najczęściej używa
kanabinoli (marihuana), amfetaminy, ecstasy, ‚dopalaczy’ ang.
Legal highs
• Rośnie użycie metamfetaminy, kokainy, haszyszu
Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki
uzależnień
• Substancja psychoaktywna - każda substancja przyjmowana w
celu uzyskania określonego efektu psychicznego
• Inne określenia stosowane poza aktualną klasyfikacją
psychiatryczną ICD 10
• dotyczące substancji: narkotyk, środek odurzający
• dotyczące sposobów używania substancji: eksperymentalne,
okazjonalne, systematyczne, z cechami uzależnienia
Używanie SPA / Uzależnienie od SPA - definicje
Szkodliwe używanie
Szkodliwe dla danej osoby używanie określonej substancji
psychoaktywnej przez co najmniej miesiąc lub wielokrotne używanie w
czasie dłuższym, zdarzające się w sytuacji grożącej niebezpieczeństwem
lub mimo świadomości takiego ryzyka
Uzależnienie
Zespół uzależnienia jest to stan psychiczny i fizyczny
spowodowany używaniem substancji psychoaktywnych, na który
składają się zespoły zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i
poznawczych
Objawy zespołu uzależnienia
• silna potrzeba lub przymus używania substancji psychoaktywnej:
utrata samokontroli w używaniu substancji psychoaktywnych
(niemożność przerwania przyjmowania, utrata kontroli dawek)
• przyjmowanie substancji w celu uniknięcia objawów
abstynencyjnych
• wystąpienie zespołu abstynencyjnego po przerwaniu przyjmowania
substancji
• wzrost tolerancji
• postępujące zaniedbanie innych zainteresowań lub przyjemności na
rzecz zdobywania i przyjmowania substancji uzależniającej
• zażywanie substancji mimo wyraźnych szkód (somatycznych,
psychicznych, społecznych), o których wiadomo przyjmującemu,
że mają związek z przyjmowaniem substancji
• muszą występować co najmniej trzy z powyższych objawów nieprzerwanie przez
pewien czas w ciągu ostatniego roku
Opiatowy zespół abstynencyjny
• objawy : wodnisty wyciek z nosa, bóle stawowo-mięśniowe, bóle spastyczne w
obrębie jamy brzusznej, narastające pobudzenie psychoruchowe,
nudności/wymioty, biegunka, zaburzenia snu, stan majaczeniowy
• objawy pojawiają się stopniowo, nasilenie w 2 - 3 dobie (48-72 h) po
odstawieniu substancji czas trwania: np. heroina 7-8 dni, metadon: 14 -21 dni
• postępowanie:
• klonidyna (agonista gł. rec.adrenerg.α2.) zmniejsza natężenie zespołu
abstynencyjnego (osłabia nadmierną aktywność neuronów noradrenergicznych
szczególnie locus coeruleus) 1,2-1,5 μg/kg/d, w 3-5 dawkach podzielonych, z
zachowaniem 8-10 godzinnej przerwy nocnej
• benzodiazepiny – gł. diazepam
• leki p-wymiotne, p-biegunkowe, p-bólowe
• metadon - nie jest zarejestrowany do leczenia objawów abstynencyjnych, ale
stosowany - ustala się dawkę zapobiegającą objawom abstynencyjnym np.
początkowo 5-10 mg, i po 1-2 dniach stopniowo obniża dawkę przeważnie o 5
mg/d
Opiatowy zespół abstynencyjny, leczenie
• Klonidyna (agonista rec.adrenerg.α2.) zmniejsza natężenie zespołu
abstynencyjnego (osłabia nadmierną aktywność neuronów noradrenergicznych)
• Przeciwwskazania do leczenia klonidyną objawów zespołu
abstynencyjnego:
• tętno poniżej 60/min
• cisnienie krwi poniżej 90/60 mmHg
• zaburzenia przewodnictwa w mięśniu sercowym
Klasyfikacja ICD-10
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania
spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych (SPA)
• Podział wg rodzaju substancji - kody od F10 do F19
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
10 - alkohol
11 - opiaty
12 - kanabinole (marihauana, haszysz)
13 - leki i substancje o działaniu uspakajającym i nasennym
14 - kokaina
15 - inne (niż kokaina) substancje pobudzające (amfetamina)
16 - substancje halucynogenne (LSD, ecstasy, psylocybina i in.)
17 - lotne rozpuszczalniki
18 - tytoń
19 - substancje inne niż ww. wymienione lub kilka SPA
Rodzaje psychoaktywnych substancji uzależniających
• alkohol
• opiaty
– (morfina, heroina, tzw. kompot = polska heroina, makiwara,
mleczko makowe, heroina do palenia = Brown Sugar,
fentanyl, dolantyna i inne opiaty stosowane w medycynie
do leczenia m. in. bólu)
• kanabinole (przetwory konopi indyjskich)
– (marihauana, haszysz)
• leki i substancje o działaniu uspakajającym i nasennym
– (m. in. pochodne benzodwuazepiny
np. relanium, oksazepam, nitrazepam)
Rodzaje psychoaktywnych substancji uzależniających
• kokaina
– (m. in. takie preparaty jak „crack”);
• inne (niż kokaina) substancje pobudzające
– (m. in. amfetamina);
• substancje halucynogenne
– (LSD, ecstasy, psylocybina i inne);
• lotne rozpuszczalniki
– (zawierające toluen, ksylen, octan etylu, octan butylu
i inne – zawarte w powszechnie dostępnych
rozpuszczalnikach do farb i lakierów, różnego rodzaju
klejach, zmywaczach do skór i inne);
• tytoń;
• substancje in. niż ww. wymienione lub kilka substancji
• steroidy androgenno-anaboliczne przeważnie testosteron i nandrolon
Klasyfikacja ICD-10
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania
spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych
• Zaburzenia te obejmują:
– F1x.0 - ostra intoksykacja,
– F1x.1 - używanie szkodliwe,
– F1x.2 - zespół uzależnienia,
– F1x.3 - zespół abstynencyjny (niepowikłany lub z drgawkami)
– F1x.4 - zespół abstynencyjny z majaczeniem (bez drgawek/z drgawkami)
– F1x.5 - zaburzenia psychotyczne
– F1x.6 - zespół amnestyczny
– F1x.7 - zab. psychotyczne rezydualne lub późne (np. flashbacks)
–
–
–
–
–
przykłady:
F 19.2 uzależnienie od kilku substancji psychaktywnych
F 11.3 opiatowy zespół abstynencyjny
F 15.5 zaburzenia psychotyczne w przebiegu używania amfetaminy
F 12.1 używanie szkodliwe kanabinoli
Podstawowe pojęcia dotyczące problematyki
uzależnień
Zespół abstynencyjny
W przebiegu uzależnienia odstawienie każdej substancji psychoaktywnej
powoduje wystąpienie zespołu abstynencyjnego charakterystycznego dla danej
substancji
Tolerancja krzyżowa
Określa powstanie tolerancji w stosunku do pokrewnej substancji np.
– heroina ma tolerancję krzyżową w stosunku do morfiny,
– alkohol - do leków z grupy barbituranów i benzodiazepin
Podwójna diagnoza (podwójne rozpoznanie)
Termin odnoszący się do współwystępowania u tej samej osoby zaburzenia
spowodowanego używaniem substancji psychoaktywnych i innego zaburzenia
psychicznego
Zespół braku motywacji (amotywacyjny)
Obejmuje apatię, utratę skuteczności działania, zmniejszenie zdolności do
realizacji złożonych lub długoterminowych planów, trudności w wykonywaniu
codziennych czynności rutynowych
Zaburzenia psychotyczne związane z używaniem SPA
• objawy psychotyczne występują w trakcie przyjmowania SPA
lub wkrótce po odstawieniu:
• omamy (zwykle słuchowe), nieprawidłowe utożsamianie osób, nastawienie
ksobne, urojenia paranoidalne (prześladowcze), zaburzenia
psychomotoryczne (pobudzenie, osłupienie), zaburzenia afektu, zwykle bez
zaburzeń świadomości
• kryteria diagnostyczne:
• początek w okresie przyjmowania substancji lub do 2 tygodni od
zakończenia przyjmowania
• objawy trwają > 48 godzin, czas trwania zaburzenia  = 6 miesięcy
• diagnoza (psychozy ostre i przewlekłe):
• podobne do schizofrenii,
• głównie urojeniowe, głównie omamowe, głównie wielopostaciowe, głównie z
objawami depresyjnymi, głównie z objawami maniakalnym, mieszane
• inne -rezydualne i późno ujawniające się zaburzenia psychotyczne
• np. powracanie przebytych doznań psychotycznych (flashbacks)
Problemy związane z współwystępowaniem zaburzeń
psychotycznych i uzależnieniem od substancji psychoaktywnych
• modyfikacja obrazu klinicznego (trudności diagnostyczne)
• większe nasilenie objawów psychopatologicznych
• gorsza odpowiedź na psychofarmakoterapię - obniżenie
skuteczności działania leków psychotropowych
• więcej poważnych objawów niepożądanych ( późna dyskineza)
• częstsze nawroty, gorsze remisje, przewlekły przebieg
• gorsze funkcjonowanie społeczne
• gorsza współpraca w leczeniu: samowolne odstawianie leków
psychotropowych, nawroty w używaniu SPA
Wykrywanie obecności SPA
• Testy na obecność SPA w moczu – dostępne w aptekach i
drogeriach (THC, AMP, COC, ECS, BZD, OPI) – oznaczenie
jakościowe
– Nie wykrywają wielu SPA (dopalacze, leki typu Acodin)
– Ograniczony czas wykrywania substancji:
•
•
•
•
THC do 2 tygodni
kokaina do 2 dni
amfetamina, ecstasy, opiaty – ok. 3 dni
benzodiazepiny – w zależności od przyjmowanego preparatu od kilkudziesięciu
godzin do 2-3 dnii
• Testy na obecność SPA we krwi – specjalistyczne laboratoria,
oznaczenie ilościowe
• Oznaczanie zawartości SPA we włosach
Zasady leczenia
• Zasady leczenia osób uzależnionych od narkotyków są
określone w Ustawie o Przeciwdziałaniu Narkomanii (u osób
pełnoletnich dobrowolnie). U osób między 16 - 18 r.ż. potrzebna jest
(zgodnie z Ustawą Psychiatryczną) zgoda pacjenta i opiekuna
prawnego.
• Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – etapy leczenia:
A. ambulatoryjne (motywowanie do leczenia)
D. szpitalne (detoksykacja)
R. w ośrodku rehabilitacyjno-readaptacyjnym
• W zależności od nasilenia uzależnienia, rodzaju substancji
uzależniającej i obrazu klinicznego (np. wystąpienia psychozy), osoby
uzależnione mogą być objęte leczeniem w systemie
• A- ambulatorium D- detoksykacja, R- rehabilitacja i readaptacja, lub z
uwzględnieniem tylko niektórych ww. etapów A, ADA, ADR, ARA (w
zależności od diagnozy lekarskiej i „problemowej” tj. indywidualnej
oceny problemów pacjenta)
Leczenie uzależnienia od SPA
• Bezpieczne odstawienie środka uzależniającego
• Leczenie uzależnienia – farmakologiczne (leczenie objawów
abstynencyjnych np. w uzależnieniu od opiatów klonidyną) i
psychoterapeutyczne
• Psychoterapia motywująca do leczenia z elementami
psychoedukacji
• Leczenie zaburzeń psychicznych i somatycznych
towarzyszących uzależnieniu
Detoksykacja: proces wyprowadzania pacjenta ze skutków działania
substancji psychoaktywnej w sposób minimalizujący objawy zespołu
abstynencyjnego
Strategie pomocy osobom uzależnionym
• Oddziaływania leczniczo-rehabilitacyjne, nastawione na utrzymanie
abstynencji od substancji psychoaktywnych
(„drug-free”)
– leczenie w ośrodkach stacjonarnych całodobowych i dziennych
(wspólnota terapeutyczna)
– leczenie ambulatoryjne, terapia postrehabilitacyjna
• Oddziaływania rehabilitacyjne w specjalistycznych programach
farmakoterapii, nastawionych na abstynencję od substancji
nielegalnych (leczenie metadonem - programy ograniczania szkód)
• Oddziaływania rehabilitacyjne w ramach polityki redukcji szkód:
– poradnictwo, wczesna interwencja
– edukacja głównie w zakresie szkód związanych z technikami przyjmowania
narkotyków edukacja w zakresie szerzenia się zakażeń towarzyszących narkomanii
Konsekwencje medyczne i społeczne
używania/ uzależnienia od SPA
• Używanie SPA drogą iniekcji wiąże się z częstym występowaniem:
• zakażeń wirusem HIV (osoby uzależnione od SPA przeważają wśród
wszystkich zarejestrowanych nosicieli wirusa HIV
• wirusowym zapaleniem wątroby typu B i C
• innymi infekcjami np. bakteryjne zapalenie wsierdzia, posocznica, ropne
zakażenia skóry
• tbc, choroby weneryczne
• inne choroby somatyczne
• wyniszczenie organizmu
• W przebiegu używania SPA występują zaburzenia psychiczne: psychozy,
zaburzenia depresyjne (ryzyko próby samobójczej), uszkodzenie o.u.n.,
zaburzenia lękowe, agresja
• Konsekwencje społeczne: absencja w pracy, przerwanie nauki, niski poziom
wykształcenia, bezrobocie, patologia rodzinna, przestępczość, wypadki
komunikacyjne i inne
Uzależnienia behawioralne
• Pracoholizm
jest jednym z najgroźniejszych uzależnień, ponieważ cieszy się powszechnym szacunkiem. Praca daje
poczucie wartości, władzy, kontroli... złudne oczywiście ◊ jeśli praca jest dla Ciebie bardzo
ważna, ◊ jesteś nastawiony na rywalizację i zdeterminowany, by wygrać, ◊ zawsze chcesz mieć rację,
boisz się porażki, ◊ jesteś krytyczny wobec siebie, gdy popełniasz błędy, ◊ łatwo się nudzisz, ◊ jesteś
impulsywny, niecierpliwy, ◊ miewasz okresowe napady ogromnego zmęczenia, ◊ zabierasz do domu
pracę, pracujesz wieczorami i w weekendy, ◊ czujesz się winny i niespokojny, gdy nie masz niczego do
zrobienia,, ◊ myślisz, że jesteś kimś wyjątkowym, innym, ◊ jesteś odpowiedzialny w pracy ale nie w
życiu osobistym ... to może jest to właśnie Twój problem...
• Uzależnienie od hazardu
pierwsza wygrana czyni grę ekscytującą, rodzi chęć zwiększenia wygranej i spróbowania szczęścia po
raz kolejny. Może to dotyczyć zarówno gry w kasynie, na automatach czy toto lotka. By gra ekscytowała,
satysfakcjonowała musi rosnąć stawka... im większa stawka tym większa może być przegrana... a
później przychodzi chęć odegrania się, która pozbawia gracza obiektywizmu i sprawia, że jego
zachowanie staje się nieracjonalne... gracz zaczyna tracić kontrolę nad potrzebą grania i z czasem
ponosi coraz więcej konsekwencji takich jak: zadłużenie, problemy w pracy, życiu prywatnym...
Źródło:
http://www.terapia-uzaleznien.pl/
Uzależnienia behawioralne
• Seksoholizm
seks to niezwykle ważna, czasami wstydliwa, wielokrotnie problematyczna sfera naszego życia. Ma pogłębiać więź
między dwojgiem ludzi, towarzyszyć budowaniu bliskości i intymności... utożsamiany z czysto fizycznym
przeżyciem, rozładowaniem napięcia, może sprawić, iż stanie się przymusem. ◊ kiedy seks staje się podstawową,
a z czasem jedyną formą rozładowania napięcia, relaksu ◊ kiedy przestaje mieć znaczenie z kim go uprawiasz,
◊ kiedy wciąż o nim myślisz, ◊ gdy nie bierzesz pod uwagę jakie będą konsekwencje ... warto zwrócić się o
pomoc...
• Uzależnienie od komputera, internetu, telefonu komórkowego
to z pewnością znaki naszych czasów. Ułatwiają życie, umożliwiają niemalże bezgraniczny dostęp do informacji,
znoszą bariery odległości, pozwalają komunikować się z każdym i zawsze...ale mogą też paradoksalnie zamknąć ten
wielki świat, Twój świat... w czterech ścianach... a zatem... ◊ jeśli trudno Ci wyobrazić sobie wieczór bez surfowania
◊ jeśli podstawową formą komunikowania się z innymi staje się czat czy sms, ◊ jeśli nie potrafisz ruszyć się bez
telefonu i nie wyłączasz go nigdy, ◊ jeśli, bycie w sieci” pozwala Ci zapomnieć o problemach, odciąć się
od rzeczywistości, którą staje się wirtualny - komputerowy świat” gier, ◊ jeśli miejscem zawierania znajomości
staje się Twój pokój, klawiatura i monitor, ◊ jeśli nie wiesz co ze sobą zrobić, gdy nie masz dostępu do internetu
czy komputera ... to może warto zatrzymać się i zadać sobie kilka pytań...
• Uzależnienie od zakupów
kuszą reklamy, promocje, kolorowe gazetki, zarabiamy więcej i kupujemy więcej – czy jest w tym coś dziwnego czy
niewłaściwego – nie, dopóki chodzisz na zakupy, gdy czegoś potrzebujesz i kupujesz to, co może być przydatne.
Zdarza się jednak tak, i to coraz częściej, że na zakupy idziesz po to, by poprawić sobie nastrój – jeśli masz tego
świadomość i robisz to czasami – warto po prostu być ostrożnym... ◊ jeśli kupowanie staje się podstawową forma
spędzania wolnego czasu z najbliższymi, ◊ jeśli staje się przyjemnością samą w sobie, uspakaja i wycisza, ◊ jeśli
Twoje otoczenie wypełnia się przedmiotami bezużytecznymi a w szafie masz wiele ubrań, których nigdy nie miałeś
na sobie, ◊ jeśli kupowanie sprawia Ci radość a później przeżywasz poczucie winy i jesteś na siebie wściekły ... to
jest to czas, by coś zmienić...
Instytucje oferujące pomoc w leczeniu uzależnień
Szpitale psychiatryczne – państwowe i prywatne
Centralny Szpital Kliniczny – detox, tylko młodzież
Szpital im. Babińskiego
(oddziały detoksykacyjne, podwójnej diagnozy, ośrodek terapii
krótkoterminowej)
WOL-MED. – detox, terapia
Stowarzyszenia, np.:
MONAR (ambulatoria, ośrodki readaptacyjne)
KARAN (ambulatoria, ośrodki readaptacyjne)
Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii
(ambulatoria, ośrodki readaptacyjne)
ARKA (hostele, ośrodki readaptacyjne)
Warunkiem skutecznego leczenia jest motywacja pacjenta!