sztuka starożytnej grecji - 1
advertisement
Omówienia i materiały do nauki historii sztuki część 2 STAROŻYTNOŚĆ SZTUKA STAROŻYTNA: MEZOPOTAMIA EGIPT GRECJA RZYM SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA SZTUKA MEZOPOTAMII • • • • • • Najstarsza cywilizacja starożytnego Bliskiego Wschodu, tworzona przez ludy napływowe (głównie semickie) i starych mieszkańców Mezopotamii. Nazwa Mezopotamia greckiego pochodzenia od dwóch rzek (Tygrys i Eufrat) płynących przez ten obszar. SUMER - 2 poł. 4 tysiąclecia p.n.e. – 3 tysiąclecie p.n.e. Sumerowie („Czarnogłowi”) lud napływowy, który stworzył najstarszą cywilizację Mezopotamii, zamieszkiwali w wielkich miastach, które stanowiły niezależne ośrodki polityczne. Posługiwali się pismem klinowym – najstarszym pismem świata. AKAD - 4 ćw. 3 tysiąclecia p.n.e. RENESANS SUMERYJKI - koniec 3 tysiąclecia p.n.e. OKRES STAROBABILOŃSKI - 1 poł 2 tysiąclecia p.n.e. ASYRIA - 2 tysiąclecie p.n.e. -1 poł. 1 tysiąclecia(do 612 p.n.e.) OKRES NOWOBABILOŃSKI - VI w. p.n.e. (612 – 539 p.n.e.) SZTUKA SUMERYJSKA • Pismo klinowe (ok. 3.500 p.n.e.) • Wielkie ośrodki miejskie (m. in. Ur, Uruk, Lagasz) z gęstą zabudową ceglaną; w centrach wyodrębnione zespoły świątynno – pałacowe, będące jednocześnie siedzibą władcy i centrum kultowym lokalnego bóstwa. W obrębie świątyni znajdował się zigurat – wieża świątynna zbudowana z cegieł. • Rzeźba sumeryjska to posągi kultowe, liczne figury orantów (postaci modlących się, adorujących bóstwo) – schematycznych przedstawień ludzkich, stojących lub siedzących, ujętych frontalnie, z modlitewnym gestem złożonych na piersi dłoni. • Reliefy o treściach propagandowych, ukazujące tryumfy wojenne władców – Stela Sępów. • Bogaty dorobek rzemiosła artystycznego: biżuteria zachowana w grobowcu królowej Pu-abi w Ur; znalezione tam harfy sumeryjskie, z bogatą dekoracją wykonaną techniką inkrustacji. Zigurat w Ur ufundowany przez króla Ur-Nammu, 2100 p.n.e. Zigurat, (akad. ziqqurratu poch. od czasownika zaqāru – budować wysoko) charakterystyczna dla architektury sakralnej Mezopotamii wieża świątynna o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach z kaplicą kultową na szczycie. Sztandar z Ur, Sztuka sumeryjska, ok.2600-2500 p.n.e. trapezowata skrzynka o bokach dekorowanych techniką inkrustacji, przedstawiające: scenę bitwy, ujętą w 3 rzędach z wizerunkami żołnierzy i wozów bojowych oraz władcy wyróżnionego wielkością; z drugiej strony ukazana uczta po zwycięstwie. Izokefalia - kompozycyjne rozwiązanie polegające na umieszczeniu głów postaci na jednej wysokości . Inkrustacja - technika dekoracji powierzchni przedmiotu wykonana z różnorodnych materiałów (złota, kamieni szlachetnych, kości słoniowej). Perspektywa kulisowa - sugerowanie przestrzeni za pomocą nałożenia na siebie kilku figur z częściowym ich przesunięciem. Posąg Gudei, władcy Lagasz, Starożytna Mezopotamia, Sumer, 2144 – 2124 r. p.n. e. CECHY FORMY: 1.Rzeźba figuralna 2.Pełnoplastyczna 3.Zblokowana 4.Postać siedząca 5.Ujęta frontalnie 6.Sztywna 7.Ujęta w bezruchu – statyczna 8.Zaburzone proporcje (krótki korpus, duża głowa, dłonie i stopy) 9.Brak anatomii ciała 10.Modlitewne złożenie dłoni na piersi 11.Brak wyrazu emocjonalnego 12.Wykuta w kamieniu SZTUKA STAROBABILOŃSKA Stela Praw króla Hammurabiego, okres starobabiloński, Luwr, Paryż. Najstarszy kodeks prawny świata; zawiera między innymi prawo: „oko za oko”. SZTUKA ASYRII • Architektura pałacowa odzwierciedlająca scentralizowany charakter władzy (satrapii) w państwie asyryjskim – potężne kompleksy świątynno-pałacowe z dziedzińcami i pawilonami zawierającymi sale audiencyjne z dekoracjami reliefowymi wykutymi w kamieniu o tematyce propagandowej: sceny batalistyczne (bitew) ukazujące okrucieństwo żołnierzy asyryjskich, tryumfy władców – prezentacje łupów, polowania na lwy itp. (Ranna lwica - fragment dekoracji pałacu Asurbanipala II w Niniwie; przykład mistrzostwa w realistycznym ukazywania zwierząt w sztuce asyryjskiej, silna ekspresja umierającego zwierzęcia). • Bramy pałacowe z umieszczonymi w ościeżach Bykami Lamassu fantastycznymi zwierzętami z tułowiami byków, głowami ludzkimi i skrzydłami. SZTUKA NOWOBABILOŃSKA Etemenanki [Zigurat boga Marduka] Babilon, okres nowobabiloński Droga procesyjna i Brama Isztar w Babilonie, ok.580 p.n.e. Pergamon Museum, Berlin SZTUKA STAROŻYTNEGO EGIPTU STARE PAŃSTWO ŚREDNIE PAŃSTWO NOWE PAŃSTWO OKRES PTOLEMEJSKI • • • • • • • • • • OKRES PREDYNASTYCZNY - 2 poł. 4 tysiąclecia p.n.e. OKRES WCZESNODYNASTYCZNY - 1 poł. 3 tysiąclecia p.n.e. STARE PAŃSTWO - 2 poł. 3 tysiąclecia p.n.e. dyn. III-VI I OKRES PRZEJŚCIOWY - koniec 3 tysiąclecia p.n.e. dyn. VII-XI ŚREDNIE PAŃSTWO - 1 ćw. 2 tysiąclecia p.n.e. dyn. XI-XII II OKRES PRZEJŚCIOWY - 2 ćw. 2 tysiąclecia p.n.e. dyn. XIII-XVI NOWE PAŃSTWO - 2 poł. 2 tysiąclecia p.n.e. dyn. XVIII-XX III OKRES PRZEJŚCIOWY - 1 poł. 1 tysiąclecia p.n.e. dyn. XXI-XV OKRES PÓŹNY - 664-323 p.n.e. dyn. XVI-XXX OKRES GRECKI - Ptolemejski 323 p.n.e. - 31 n.e. HIEROGLIFY – pismo starożytnego Egiptu Kamień z Rossetty, 196 r. p.n.e. przyczynił się do odczytania hieroglifów w 1 poł. XIX w. przez Francuza J. F. Champolliona. Jean-Francois Champollion Paleta króla Narmera, ok.3100 p.n.e. (Muzeum Egipskie w Kairze) Reliefy na jego bokach symbolizują zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu czyli powstanie Państwa Egipskiego; Narmer został pierwszym władcą starożytnego Egiptu. Egipski kanon w sztuce • • • • • • Kanon: wzorzec, prawidło, przepis, miara, reguła, norma, zasada, konwencja, kompozycja oparta na module. Zasady kompozycji obowiązujące w sztukach plastycznych architekturze starożytnego Egiptu. Kanon był wyrazem warunków społeczno-politycznych i odbiciem hierarchicznego układu stosunków w państwie. i Kanon w architekturze Obowiązujące schematy odpowiadające potrzebom rytualnym. W okresie Starego Państwa mówimy o kanonie piramidy. W okresie Nowego Państwa o kanonie świątyni, który wyrażał się układem i rozmiarami pomieszczeń w zależności od liczby dopuszczanych do ceremonii uczestników. Kanon w rzeźbie • • • • • Podział na kategorie - typy, odrębny sposób przedstawiania postaci zależny od miejsca w hierarchii społecznej: bogowie i władcy - sztywna, oficjalna poza, siedzący (tronujący) lub w rozkroku, ciało idealizowane (bezczasowa młodość), twarz bez emocji. Dwór i dostojnicy - poza hieratyczna w mniejszej skali, ciała i twarze o cechach indywidualnych. Ludzie pracy - w pozycji charakterystycznej dla ich pracy. Ścisły kanon proporcji ciała ludzkiego w oparciu o siatkę modułową. TYPY PRZEDSTAWIEŃ STOSOWANYCH W RZEŹBIE EGIPSKIEJ Posąg Chefrena IV dynastia Posąg Mykerinosa z żoną, IV dynastia Posąg pisarza z Sakkara, Stare Państwo. Kobieta niosąca dary, Średnie Państwo Diorytowy posąg Chefrena, Stare Państwo, IV Dynastia; ok. 2550 p.n.e. Cechy formy: 1.Rzeźba figuralna 2.Pełnoplastyczna, wolnostojąca 3.Zblokowana 4.Postać siedząca (tronująca) 5.Ukazana frontalnie, sztywna 7.W bezruchu – statyczna 8.Prawidłowe proporcje 9.Idealizacja (ciało wiecznej młodości) 10.Uproszczona anatomia (anatomia ujęta syntetycznie) 11.Brak wyrazu emocjonalnego twarzy 12.Wykuta w kamieniu Kanon w malarstwie • • • • • • • • • Schemat ukazywania sylwetki w jej najszerszej płaszczyźnie, głowa i kończyny z profilu, ramiona i oko en face. Ścisły kanon proporcji ciała ludzkiego w oparciu o pomocniczą siatkę modułową z kwadratów, którą zacierano przy wykańczaniu dzieła. Postać stojąca -18 kratek od stóp do linii dzielącej czoło i włosy [od XXIV dynastii sylwetkę wysmuklono o 3 kwadraty]. Postać siedząca -15 kratek. Perspektywa kulisowa. Perspektywa odrzutowana. (perspektywa polegająca na rzutowaniu figur i przedmiotów na płaskie tło, bez zachowania relacji wielkości i wzajemnego ich położenia). Płaskość. Linearyzm – obwodzenie form konturem. Dekoracyjność. Gęsi z Medum, malowidło z mastaby, Stare Państwo, (perspektywa kulisowa) Ogród, malowidło z grobowe, Nowe Państwo, (perspektywa odrzutowana) SZTUKA SEPULKRALNA STAROŻYTNEGO EGIPTU • Szczególnie ważna część dziedzictwa starożytnego Egiptu. • Wyrastała z wierzeń egipskich i była próbą zapewnienia zmarłemu jak najlepszych warunków pośmiertnej egzystencji. • Wiązała się ze stałymi praktykami mumifikowania ciał zmarłych i składaniem w grobach przedmiotów używanych na co dzień. • Obejmowała wszystkie rodzaje sztuki: architekturę, rzeźbę, malarstwo, rzemiosło artystyczne. • W obrębie architektury dokonała się ewolucja w okresie Starego Państwa od MASTABY – pierwotnej budowli grobowej do PIRAMIDY – grobowca w formie ostrosłupa. • Przełomową budowlą była Piramida Schodkowa faraona Dżesera w Sakkara z czasów III Dynastii, wzniesiona przez budowniczego Imhotepa. • Pełną doskonałość osiągnęły piramidy trzech władców IV dynastii: - Cheopsa (przez wiele wieków największa budowla świata), - Chefrena, - Mykerinosa, wzniesione w Gizie. PRZEKRÓJ MASTABY EGIPSKIEJ Z OKRESU STAREGO PAŃSTWA Kaplica kultowa Ślepe Wrota Pionowy szyb zasypany gruzem Posąg zmarłego Komora grobowa wykuta w podziemiu MASTABA – grobowiec egipski na planie podłużnym (prostokąta), wzniesiony z cegieł lub kamienia, o trapezowatych, pochylonych ścianach i płaskim dachu. Wewnątrz kaplica kultowa z posągiem zmarłego Ślepymi Wrotami. U góry wejście do pionowego szybu prowadzącego do komory grobowej znajdującej się pod mastabą. ŚLEPE WROTA – wmurowany w ścianę kaplicy relief ukazujący symboliczne wejście dla duszy zmarłego do Królestwa Ozyrysa. • W następnych okresach upowszechniło się chowanie władców i wielmożów w grobowcach kutych w skale, w przypadku faraonów Nowego Państwa ich nekropolią stała się Dolina Królów położona na zachodnim brzegu Nilu w miejscowości Teby. • Zmumifikowane zwłoki władców, później także elit społecznych, wkładano do sarkofagów o antropomorficznych kształtach (naśladujących ogólny zarys ciała ludzkiego, z twarzą nie posiadającą cech portretowych) • Wyjęte podczas mumifikacji organy wewnętrzne umieszczane były w URNACH KANOPSKICH. • Zmarłemu wkładano do sarkofagów KSIĘGĘ UMARŁYCH – zwój papirusowy zawierający zaklęcia i modlitwy niezbędne do podróży pośmiertnej duszy zmarłego. • FIGURKI USZEBTI – wkładane do grobów miały pełnić rolę służących pracujących w zaświatach dla zmarłego. SCHEMAT ŚWIĄTYNI EGIPSKIEJ 5. Sala 6. sanktuarium 1. aleja sfinksów 2. pylony 3. dziedziniec 4. Sala hypostylowa na barkę kolumnowy Świątynia egipska – kamienna budowla na planie podłużnym poprzedzona aleją sfinksów. Wzdłuż osi całości założenia usytuowano jej części: wejście między dwoma pylonami (trapezowatymi wieżami), dziedziniec kolumnowy, sala hypostylowa, sala na barkę i sanktuarium. Ściany świątyń zdobiły liczne reliefy przedstawiające bóstwa oraz sceny historyczne związane propagandą władzy. Kolumny egipskie palmowa wiązkowa-lotosowa kielichowa-papirusowa hatorycka NOWE PAŃSTWO Okres Amarneński Portret Echnatona; Amarna, XVIII dynastia OKRES AMARNEŃSKI. Czas rządów Amenchotepa IV, który pod imieniem Echnaton próbował przeprowadzić reformę egipskiej religii, ustanawiając kult jednego bóstwa (monoteizm), któremu nadał imię Aton i uznał tarczę słoneczną z jego widoczny obraz. Wprowadzał też ważne zmiany w sztuce starożytnego Egiptu, Popiersie Nefertiti, Amarna; polegające na odrzuceniu idealizacji w XVIII dynastia ukazywaniu władcy i wprowadzeniu do tych przedstawień realizmu. Odkrycie grobowca Tutenchamona w Dolinie Królów w 1922 roku. Odkrywca grobu Tutenchamona Howard Carter i George Herbert hrabia Carnarvon TRUMIENNE PORTRETY FAJUMSKIE, OKRES RZYMSKI, II-III W. N.E. Enkaustyka – technika malarska wykorzystująca wosk jako spoiwo farby, którą malowano utrzymując naczynia z farbami nad ogniem i nakładając farbę na powierzchnię obrazu specjalnymi metalowymi narzędziami. STAROŻYTNA GRECJA CHRONOLOGIA: •OKRES KULTURY EGEJSKIEJ XXI-XI p.n.e. - FAZA MINOJSKA - FAZA ACHAJSKA •OKRES ARCHAICZNY VIII-VI p.n.e. • OKRES KLASYCZNY V-IV p.n.e. • OKRES HELLENISTYCZNY III-I p.n.e. NEOLITYCZNA PLASTYKA CYKLADZKA Kamienne idole tworzone w neolicie na obszarze Morza Egejskiego, przez zamieszkującą wyspy Archipelagu Cyklad ludność przedgrecką. CYWILIZACJA EGEJSKA ok. 2100 – 1100 p.n.e. • Najstarszy etap dziejów cywilizacji Starożytnej Grecji po pojawieniu się pisma linearnego, rozwijała się na obszarze Morza Egejskiego, z licznymi wyspami, w tym największą z nich – Kretą, oraz na Półwyspie Bałkańskim i wybrzeżach Azji Mniejszej. • CYWILIZACJA MINOJSKA – starsza faza kultury egejskiej ok. 2100-1550 p.n.e., której centrum była wyspa Kreta. Znaleziono tam ruiny pałaców o skomplikowanych planach, z licznymi pomieszczeniami dekorowanymi malowidłami i magazynami. • CYWILIZACJA ACHAJSKA – późniejsza faza kultury Egejskiej, ok.1600-1100 p.n.e.; rozwijała się na terenie Półwyspu Bałkańskiego, szczególnie Peloponezu. Achajowie dokonali podboju ośrodków minojskich (Wojna Trojańska), i przejęli wiele elementów kultury i sztuki Minojczyków. Pozostawili ruiny potężnych twierdz z murami cyklopimi i zamkiem z megaronem wewnątrz murów. Knossos, plan pałacu minojskiego na Krecie Kolumny minojskie „Paryżanka” z Knossos, fragment malowidła Książę wśród lilii; 1700-1400 p.n.e. malowidło z Knossos Malarstwo minojskie • Malarstwo jest sztuką przewodnią • Tematyka – zgodna z otaczającą rzeczywistością 1. świat morza i przyrody 2. życie dworskie 3. świat kobiet • Cechy formy: uproszczenie, schematyzacja, płaskość, syntetyczna forma ujęcia, geometryzacja, ruch, wyrafinowanie TROJA, widok wzgórza Hisarlik, gdzie Heinrich Schliemann odkrył w latach 1870-73 szczątki miasta opisanego w Iliadzie Homera. Mykeny, zamek achajski: Brama Lwic i Mury cyklopie MEGARON reprezentacyjna część zamków achajskich; prostokątny budynek z kolumnowym portykiem prowadzącym do sali przeznaczonej dla mężczyzn z paleniskiem i otworem w stropie. Grób Agamemnona (Skarbiec Atreusza) w Mykenach, ok. 1250 p.n.e. TOLOS - kamienny grobowiec na planie koła lub zbliżonym do koła, z pomieszczeniem przykrytym pozornym sklepieniem kopułowym. Tolos Agamemnona w Mykenach – przekrój i plan Złota Maska Agamemnona, XVI w. p.n.e. Repusowanie (trybowanie) technika modelowania przedmiotów z metalu poprzez wykuwanie ich młotkiem od spodu, by osiągnąć elementy wypukłe przedstawienia plastycznego. OKRES ARCHAICZNY pocz. VIII – kon. VI w. p.n.e. Pierwsza olimpiada - 776 r. p.n.e. Pojawienie się alfabetu greckiego; powstanie Iliady i Odysei Homera Architektura: Porządki dorycki i joński Rzeźba: Kurosy i Kory Malarstwo wazowe: style geometryczny czarnofigurowy OKRES KLASYCZNY pocz. V w. p.n.e. – kon. IV w. p.n.e. Architektura: Budowle Akropolu; porządek koryncki Rzeźba: idealizacja i realizm, kontrapost, kanon proporcji Malarstwo: styl czerwonofigurowy OKRES HELLENISTYCZNY przeł. IV/III w. – I w. p.n.e. Architektura: kontynuacja dokonań; rozwój urbanistyki wielkich miast: Aleksandrii i Pergamonu Rzeźba: różnorodność nurtów – klasycyzującego, silnie ekspresyjnego i naturalistycznie rodzajowego malarstwo o charakterze iluzjonistycznym, różnorodność tematyki MALARSTWO WAZOWE • • • • Geometryczny VIII - VII p.n.e. Orientalizujący VII - VI p.n.e. Czarnofigurowy VI - V p.n.e. Czerwonofigurowy od około 530 p.n.e. MIMESIS Apollodoros i modelunek światłocieniowy w malarstwie. (Apollodoros jako pierwszy malarz grecki miał wykorzystywać zróżnicowanie stopni jasności barw by oddać efekty oświetlenia na trójwymiarowych elementach i w ten sposób imitować ich wygląd. Stało to się impulsem do dalszych poszukiwań malarzy by jak najwierniej imitować na płaszczyźnie obrazu trójwymiarową rzeczywistość). Mimesis (starogreckie μιμήσις - imitacja, podobieństwo) – naśladowanie rzeczywistości przez sztukę; jedna z podstawowych kategorii estetycznych wypracowanych przez sztukę starożytną, określająca relacje między dziełem sztuki a światem zewnętrznym. Pojęcie mimesis zyskało ostateczny kształt w pismach Platona i Arystotelesa, którzy naśladowania nie traktowali jako kopiowania rzeczywistości. Arystoteles dopuszczał, by twórca przedstawiał rzeczywistość nie taką, jaka jest, ale też piękniejszą lub brzydszą, by prezentował rzeczy i zdarzenia, mające znaczenie ogólne i będące typowymi, by wreszcie ukazywał nie to, co było, lecz to, co możliwe i prawdopodobne, a także by ograniczał szczegóły na rzecz ich kompozycji, dzięki której tworzą całość artystyczną. Konkurs między Zeuksisem i Parrasjosem (przełom V-IV w. p.n.e.) Według anegdoty Zeuksis, namalował tak winogrona, że ptaki zlatywały się, by je dziobać, natomiast gdy Parrasjos namalował zasłonę, Zeuksis poprosił go o odsunięcie jej, by mógł zobaczyć co zakrywa. Zeuksis poczuł się pokonany, ponieważ on sam zdołał oszukać tylko ptaki. ORNAMENTY GRECKIE ARCHITEKTURA GRECKA Cechy architektury greckiej: • Prostota i logika konstrukcji. • Wykorzystanie marmuru jako „szlachetnego” budulca. • Zróżnicowane modele budowli o wykształconym drogą ewolucji kształcie, racjonalnym i dostosowanym do funkcji. • Poszukiwanie harmonii – piękna opartego na matematycznie wyliczonych proporcjach, uwzględniających zasady symetrii i złotego podziału. • Stosowanie modułu jako podstawy planu budowli. • Wypracowanie trzech porządków architektonicznych: DORYCKIEGO, JOŃSKIEGO i KORYNCKIEGO, które posiadały odrębne cechy i elementy architektoniczne, decydujące o proporcjach, wyglądzie budowli i stopniu jej zdobności. • Wprowadzanie rzeźb do dekoracji zewnętrznych. Miara i umiar w stosowaniu dekoracji. • Architektura starożytnej Grecji została przejęta przez Rzymian i później stała się podstawą i wzorem dla architektury europejskiej w następnych wiekach, przede wszystkim od renesansu. akroterion (2) przyczółek belkowanie PORZĄDEK DORYCKI tympanon (1) gzyms (4) 8. tryglif fryz (7) 9. metopa architraw (13) kapitel/głowica (14) 15.abakus 16.echinus kanelowanie/kanelury (18) kolumna krepidoma trzon kolumny (17) z entazis w ⅓ wysokości stylobat (19) PORZĄDEK JOŃSKI 7. fryz ciągły 13. architraw 14. abakus 20. echinus z wolutami 21. kimation joński 18. trzon kanelowany 23. baza belkowanie gzyms fryz tryglif metopa architraw kolumna abakus kapitel echinus przyczółek tympanon gzyms fryz architraw abakus kapitel woluta trzon z kanelami trzon kanelowany entazis w 1/3 wys. stylobat krepidoma belkowanie przyczółek tympanon PORZĄDEK JOŃSKI kolumna PORZĄDEK DORYCKI baza stylobat krepidoma PORZĄDEK KORYNCKI Porządki architektoniczne: dorycki, joński, koryncki Świątynia z antami tolos prostylos monopteros peripteros amfiprostylos AKROPOL ATEŃSKI • PROPYLEJE, architekt Mnesikles, 437-432 p.n.e. • PARTENON - świątynia Ateny Dziewicy architekci: Iktinos, Kallikrates, 447-432 p.n.e. • ERECHTEJON, architekt Mnesikles, 421-406 p.n.e. • Świątynia ATENY NIKE APTEROS, architekt Kallikrates, 425-424 p.n.e. Partenon - peripteros o wymiarach: 69,51 x 30,86 m, 19,2 m Kariatydy – figury kobiece w architekturze zastępujące kolumny, podpierające belkowania, balkony itp. Kanefory – figury kobiet z koszem z owocami lub kwiatami na głowach, odmiana kariatyd. Ganek Kor ERECHTEJON Epidauros, Teatr grecki, IV w. p.n.e. architekt Poliklet mł. skene orchestra proskenion Amfiteatralna widownia Mauzoleum w Halikarnasie, połowa IV w. p.n.e. Grobowiec króla-satrapy Karii Mauzolosa. Zniszczony przez trzęsienia ziemi i rozebrany. Świątynia Artemidy w Efezie, VI-V w. p.n.e. w 356 r. p.n.e. spalona przez Herostratesa Ołtarz Zeusa w Pergamonie, 175 p.n.e. Widok hellenistycznego miasta Pergamon RZEŹBA STAROŻYTNEJ GRECJI OKRES ARCHAICZNY pocz. VIII – kon. VI w. p.n.e. Pierwsza olimpiada - 776 r. p.n.e. Początkowo drobne figurki odlane z brązu i kultowe posągi chryzelefantynowe (technika rzeźbiarska polegająca na wykonywaniu rzeźb ze złota i kości słoniowej na drewnianych wewnętrznych konstrukcjach). Później Kurosy i Kory, kamienne posągi ukazujące ludzi. Kory (od greckiego kore – młoda dziewczyna). Kamienne rzeźby wotywne (stawiane wokół świątyń jako dary od wiernych), charakterystyczne dla okresu archaicznego, ukazujące ubrane kobiety, o złączonych nogach i rękach przy tułowiu. Kurosy (od greckiego kuros – młodzieniec). Kamienne posągi „młodych bohaterów”, charakterystyczne dla okresu archaicznego, ukazujące nagie postacie stojące w rozkroku, z rękami spuszczonymi wzdłuż tułowia. Umieszczane były na chwałę zwycięzców w igrzyskach sportowych wokół świątyń, lub na grobach, na cześć zmarłych bohaterów wojennych. Archaiczny uśmiech – charakterystyczny dla kurosów i kor grymas ust, jedyny element umiarkowanej ekspresji w postaciach. Jego sens nie jest do końca jasny, niektórzy przypuszczają, że może on wyrażać uczucia religijne postaci. Archaiczne posągi kurosów i kor podlegały dynamicznej ewolucji od schematycznych, uproszczonych form ku przedstawieniom poprawnym anatomicznie, coraz bardziej realistycznie ukazującym postać ludzką, zwłaszcza w przypadku ciał mężczyzn. Brak cech indywidualnych, stylizacja i dekoracyjność (szaty kor i włosy w obu typach) cechowały je do końca okresu archaicznego. z Tenei”, okres archaiczny KUROS, Starożytna Kuros Grecja,zwany okres„Apollo archaiczny, ok. 540-530 r. p.n.e. CECHY RZEŹBY: 1.Rzeźba figuralna 2.Wolnostojąca (pełnoplastyczna) 3.Otwierająca się na przestrzeń (prześwity) 4.Stojąca w rozkroku z rękami opuszczonymi wzdłuż tułowia 5.Statyczna 6.Ukazana frontalnie 7.Postać sztywna - wyprostowana 8.O prawidłowych proporcjach 9.Uproszczona, schematyczna anatomia 10.Brak wyrazu emocjonalnego, archaiczny uśmiech, stylizowane (dekoracyjnie ujęte) włosy 11.Wykuta w marmurze OKRES KLASYCZNY rzeźba V w. p.n.e. Rzeźba: idealizacja i realizm, kontrapost, kanon proporcji. Maniera mokrych szat – ukazanie ciała kobiecego poprzez draperie przylegające do ciał. Rzeźbiarze: MYRON, POLIKLET, FIDIASZ Fazy odlewania rzeźby z brązu metodą na wosk tracony Tylko nieliczne starożytne oryginały odlane z brązu zachowały się do naszych czasów, większość rzeźb greckich znamy jedynie z wykutych w marmurze rzymskich kopii. KONTRAPOST wł. przeciwieństwo Sposób ustawienia postaci: postaci: • swobodna postawa, stojąca, w chwili zatrzymania. • ciężar ciała oparty na jednej nodze, druga noga ugięta w kolanie, pozostaje odciążona. •układ nóg równoważony przez lekkie „esowate” wygięcie linii kręgosłupa i układ rąk, barki pochylone przeciwnie w stosunku do bioder - przeciwstawne ukierunkowanie. "Piękno tkwi w proporcjach części ciała, palca do palca, palca do przegubu, jego do dłoni i wszystkich tych części jednych do drugich.„ "Doskonałość zależy od wielu stosunków liczbowych i drobne różnice o niej decydują.„ Poliklet Poliklet, DORYFOROS, okres klasyczny, ok..450 r. p.n.e. (kopia rzymska) CECHY RZEŹBY: 1.Rzeźba figuralna 2.Wolnostojąca (pełnoplastyczna) 3.Otwarta na przestrzeń 4.Stojąca w kontrapoście 5.Statyczna 6.Ujęta naturalnie, w chwili zatrzymania 7.Prawidłowe proporcje (kanon proporcji oparty na stosunku wielkości głowy do całej postaci w proporcji 1 do 8) 8.Idealizacja formy ciała 9.Wiernie ukazana anatomia 10.Brak emocji na twarzy - spokój 11.Precyzyjne modelowanie formy 12.Gładko wypolerowana powierzchnia 13.Wykuta w marmurze Fidiasz, chryzelefantynowe posągi Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego, 2 poł. V w. p.n.e. Fidiasz z zespołem, Dekoracja rzeźbiarska Partenonu: • fragmenty rzeźb z przyczółków zachodniego i wschodniego; w tym: Trzy Boginie (lub Mojry). • Metopy ukazujące Centauromachię (walkę Centaurów z Lapitami) •Procesja Panatenajska –długości 160 m. relief ukazujący procesję z darami dla Ateny w dniu święta Panatenajów (ku czci patronki miasta). Obecnie większość fragmentów znajduje się w Muzeum Brytyjskim (tzw. Marmury Elgina). OKRES KLASYCZNY rzeźba IV w. p.n.e. Rzeźba: wysmuklenie kanonu proporcji, ekspresja (patos) i dynamizacja, naturalizm; pierwszy pełny akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska Praksytelesa) Rzeźbiarze: PRAKSYTELES, SKOPAS, LIZYP OKRES PÓŹNOKLASYCZNY IV w. p.n.e. - 323 p.n.e. Cechy formy rzeźb: • Przełamywanie statyki, dynamizacja, wychodzenie w przestrzeń. • Układ frontalny i bryła obrotowa. • Poza naturalna w zmodyfikowanym kontrapoście (esowatość). • Prawidłowe proporcje (wysmuklony kanon proporcji). • Idealizacja formy ciała, wiernie ukazana anatomia. • Twarz nabiera wyrazu (ekspresji). • Precyzyjne modelowanie formy. • Brak heroicznego wymiaru, postacie w czynnościach codziennych nie bohaterskich. OKRES HELLENISTYCZNY przeł. IV/III w. – I w. p.n.e. Rzeźba: wielość nurtów – klasycyzującego, silnie ekspresyjnego i naturalistycznie rodzajowego, różnorodność tematyki. Cechy formy rzeźby: Dynamika, wieloosiowość z przewagą diagonali, ruch, wieloplanowość, wychodzenie w przestrzeń, szczegółowość, uteatralnienie gestów, patos GRUPA LAOKOONA, marmurowa rzeźba z okresu hellenistycznego. Rzym, Muzea Watykańskie ANALIZA FORMY: • Grupa rzeźbiarska wolnostojąca, zwarta • Wpisana w trójkąt – kompozycja piramidalna • Dynamiczna • Oparta na skosach i łukach • Otwarta na przestrzeń • Ujęta frontalnie (jeden punkt widokowy) • Postacie o prawidłowych proporcjach, zróżnicowane wielkością i wiekowo • Wyeksponowana anatomia ciał • Silna ekspresja, skręty tułowia, gesty, napięte mięśnie • Silny wyraz cierpienia ukazany w twarzach postaci • Precyzyjne modelowanie form, • dbałość o szczegóły • Gładka, wypolerowana powierzchnia • Kuta w marmurze Nike z Samotraki, Oryginał z okresu hellenistycznego, Paryż, Luwr • Materiał i technika: 1. Kuta w marmurze • Kompozycja i stosunek do przestrzeni: 1. Rz. Jednofiguralna, wolnostojąca 2. Do oglądania z kilku stron 3. Komp. dynamiczna oparta na diagonalach 4. Postać ujęta w rozkroku 5. Otwarta na przestrzeń • Środki artystycznego wyrazu i ekspresja: 1. Zróżnicowana faktura 2. Delikatność modelunku 3. Maniera mokrych szat 4. Klasyczna budowa ciała 5. Idealizacja – podkreślenie piękna ciała 6. Realistyczne ujęcie anatomii 7. Wrażenie lekkości, unoszenia się w powietrze 8. Układ draperii oddający efekt ruchu SZTUKA ETRUSKÓW • • • • • • • • • Sztuka Etruska – sztuka ludu Etrusków, zamieszkującego środkową część Italii położoną nad Morzem Tyrreńskim (obszar dzisiejszej Toskanii) od X do I w. p.n.e. (Rzymianie podbili Etrurię w III w. p.n.e.). Rozkwit cywilizacji przypada na okresy VII-VI w. p.n.e. oraz IV-III w. p.n.e. Istotną rolę w tradycji artystycznej Etrusków odegrała sztuka sepulkralna. Etruskie nekropolie (cmentarze) stanowią najlepiej zachowany fragment dziedzictwa tej kultury, wskazujący, że przywiązywali oni szczególną wagę do zapewnienia zmarłym jak najlepszych warunków pośmiertnej egzystencji. Wewnątrz kamiennych, przykrytych ziemnym nasypem grobowców znajdowały się pomieszczenia z odtworzonymi w kamieniu elementami wyposażenia znajdującego się w etruskich domach. W późniejszym okresie upowszechnia się dekorowanie wnętrz malowidłami. W najstarszej tradycji zmarłych spopielano, a prochy umieszczano w terakotowych urnach. Później pojawiły się terakotowe lub kamienne sarkofagi z przedstawieniami leżących zmarłych (nagrobek pary małżonków z Caere). W rzeźbie portretowej i przedstawieniach zwierząt (Wilczyca Kapitolińska) widoczny realizm, oparty na obserwacji natury. Sztuka etruska na skutek licznych handlowych kontaktów z greckimi koloniami w południowej Italii ulegała wpływom sztuki greckiej w okresie archaicznym. TUMULUSY – grobowce etruskie na planie koła, przykryte ziemnym kopcem ŚWIĄTYNIA ETRUSKA Świątynia etruska: • budowla wzniesiona z drewna i cegieł i tynkowana. • Na planie podłużnym (prostokąta). • Budowla wznosi się na podium ze schodami od frontu. • Prostokątne pomieszczenie kultowe (cella) z trzema wejściami poprzedza głęboki portyk kolumnowy. • Kolumny etruskie posiadają gładkie trzony, bazę i proste kapitele z kwadratowymi płytami (abakus) i spłaszczonym wałkiem (echinus) – późniejszy porządek toskański. • Od przodu fasadę wieńczy trójkątny przyczółek, całą budowlę przykrywa dach dwuspadowy. • Liczne rzeźby z terakoty ustawione są wzdłuż krawędzi dachu, a także wewnątrz przyczółka. Wilczyca Kapitolińska, V w. p.n.e. Rzym, Musei Capitolini Dorobek artystyczny i cywilizacyjny Etrusków przejęli i rozwinęli później Rzymianie. Orator (Mówca), rzeźba artysty poch. Etruskiego, I w. p.n.e. Weryzm – pogłębiony realizm, bez jakichkolwiek „upiększeń”. STAROŻYTNY RZYM CHRONOLOGIA • Założenie Rzymu-osady 753 p.n.e. • Królestwo: VI w. p.n.e. [do 509 p.n.e.] • Republika: V-I w. p.n.e. [509-27 p.n.e.] • Cesarstwo: 27 r. p.n.e.-V w. n.e. • Późny antyk: III/IV-V w. n.e. [476] - Podział Cesarstwa: Zachodnie i Wschodnie (Bizantyjskie) 395 r. - Upadek Cesarstwa Zachodniego 476 r. - Upadek Cesarstwa Bizantyjskiego 1453 r. SZTUKA RZYMSKA • Kultura rzymska - tygiel w którym skupiały się kultury o różnych korzeniach; główną siłą składową była kultura grecka; związek miedzy Grecją a Rzymem nigdy nie został zerwany. • Sztuka na zamówienie państwowe, społeczne. • Sztuka jako podstawa propagandy władzy cesarskiej (funkcja propagandowa). • Myślenie historyczne determinuje formę i treść. • Cechy sztuki rzymskiej 1. realizm - wierność rzeczywistości 2. monumentalizm - pokazanie potęgi państwa i władcy 3. dekoracyjność - zdobienie przestrzeni publicznej i prywatnej 4. utylitaryzm - zasada użyteczności w architekturze. • Beton rzymski (od IV w. p.n.e.) i stosowanie cegły • Zastosowanie łuku (arkada), powszechność sklepień • Porządki - toskański i kompozytowy Archiwolta – ozdobne obramienie arkady Rodzaje arkad stosowanych w architekturze rzymskiej Porządki rzymskie: 4.porządek toskański; 5.porządek kompozytowy 1. PORZĄDEK WIELKI 2. PORZĄDEK SPIĘTRZONY PORZĄDEK WIELKI – uporządkowanie kilkukondygnacyjnej elewacji, w którym pilastry lub półkolumny wybranego porządku obejmują kilka kondygnacji. PORZĄDEK SPIĘTRZONY – uporządkowanie kilkukondygnacyjnej elewacji, w którym na każdej z nich wykorzystano inny porządek, umieszczając najcięższy i prosty na dole a zdobniejsze na kolejnych piętrach. Rzymskie ornamenty: bukranion Rzymskie ornamenty: groteska (nazwa późniejsza – z okresu renesansu) Mauzoleum Hadriana w Rzymie, II w. n.e. (rekonstrukcja) Forum Romanum, centralny plac Rzymu. Publiczna przestrzeń reprezentacyjna. Miejsce masowych uroczystości i tryumfów. Wypełniona licznymi budowlami o charakterze reprezentacyjnym (bazylikami foralnymi) i świątyniami. Miejsce stawiania pomników, łuków tryumfalnych i kolumn upamiętniających wielkich cesarzy. BAZYLIKA FORALNA • Typ budowli na planie podłużnym; przestrzeń podzielona na ciągi naw z czego środkowa jest wyższa i szersza od naw bocznych a światło pada na nawę główną z okien umieszczonych ponad dachami naw bocznych • W architekturze rzymskiej budowla wielofunkcyjna – hala targowa, budynek administracyjny, sala zebrań Sklepienie kolebkowe Sklepienie kolebkowe z lunetami Fora cesarskie w Rzymie: Forum Trajana, 107-113 n.e. Kolumna Trajana Bazylika foralna Eksedra Rzym, Kolumna Trajana, przed 113 r. n.e. (Wojny z Dakami) Rzym, Kolumna Marka Aureliusza, przed 180-196 r. n.e. (Wojny z Germanami) Rzym, Łuk tryumfalny Tytusa, 315 r. n.e. Zwycięstwo w Wojnie Żydowskiej Rzym, Łuk tryumfalny Konstantyna Wielkiego, 315 r. n.e. Zwycięstwo nad Maksencjuszem Rzym, Ara Pacis (Ołtarz Pokoju) fundacja Oktawiana Augusta, 15 - 9 r. p.n.e. Upamiętnia koniec wojen domowych w Rzymie. Rzym, PANTEON, fundacja cesarza Hadriana, II w. n.e. Kopuła Panteonu – 43,2 m. wys. Okulus, okrągły otwór oświetlający wnętrze Kasetony, dekoracyjne elementy wgłębne o regularnych kształtach (kwadratów lub wieloboków) w sklepieniach i wewnątrz kopuł. PANTEON, • budowla na planie centralnym (rotunda) poprzedzona prostokątnym portykiem kolumnowym. • W bryle dominantę stanowi kopuła wieńcząca cylindryczną rotundę. • Prostopadłościenny portyk nakryty jest dachem dwuspadowym. • Konstrukcja budowli oparta na ceglanych murach wpierających betonową kopułę. • Dekoracja zewnętrzna ograniczona do portyku z kolumnami korynckimi i trójkątnym przyczółkiem. Wnętrze bogato zdobione różnobarwnymi wykładzinami marmurowymi i kolumnami korynckimi, w kopule kasetonami. Rzym, Amfiteatr Flawiuszy - 72-80 n.e. (73.000 widzów) Amfiteatry – monumentalne budowle widowiskowe, przeznaczone dla masowych imprez, takich jak walki gladiatorów, inscenizowane, okrutne egzekucje skazańców, pokazy walk z dzikimi zwierzętami itp. Budowle te fundowane były jako istotny element propagandy władzy. Teatr rzymski – monumentalna budowla, wykorzystująca zmodyfikowany model teatru greckiego, z półkolistą widownią i orchestrą, oraz bogato dekorowaną architektonicznie i rzeźbami fasadą skene. Rzym, Termy Karakalli, kon. II w. n.e. Termy rzymskie – potężne kompleksy architektoniczne pełniące funkcję publicznych łaźni. Prócz funkcji kąpielowych i rekreacyjnych, spełniały one rolę miejsc ćwiczeń sportowych, sal wystawowych i wykładowych. MIASTO RZYMSKIE URBANISTYKA I ARCHITEKTURA MIESZKALNA • Kształtowanie logicznej, przejrzystej struktury miasta, opartej na siatce równoległych i przecinających się pod kątem prostym ulic, wyodrębnionego placu miejskiego (forum) w centrum. • Wewnątrz w kwartałach mieszkalnych: wielkomiejska zabudowa oparta na kamienicach czynszowych (insule) lub domach w typie rzymskim z atrium i perystylem. Atrium: pomieszczenie z otworem w suficie i basenem w posadzce DOM RZYMSKI - model Perystyl: ogród wewnętrzny, w tylnej części domu Willa Hadriana w Tivoli Willa rzymska – rezydencja wiejska cesarzy i arystokracji rzymskiej. Budowania do zamieszkania w okresie lata, miejsce wypoczynku i rozrywek. Posiadająca okazałe ogrody z basenami i sztucznymi grotami. Oktawian August, posąg z Prima Porta 1ćw.I w. n.e. • • • • • • • • • • • • Rzeźba figuralna Stojąca w kontrapoście Statyczna Otwarta na przestrzeń (prześwity) Do oglądania z przodu Prawidłowe proporcje i anatomia Lekka idealizacja formy Realizm w ukazaniu portretowego podobieństwa (wierne oddanie rysów twarzy i ubioru – pancerz i tunika) Powściągliwa ekspresja Potraktowanie formy postaci w celach propagandowych – wódz wydający rozkazy Gładka powierzchnia, precyzyjne opracowanie detali Kuta w marmurze MALARSTWO RZYMSKIE - Rozwija mimetyczne tradycje malarstwa greckiego. - Malarstwo monumentalne pełnia funkcję dekoracyjną w przestrzeni wewnętrznej domu rzymskiego. - Realizm w ujęciu scen codziennych i portretów. - Imitowanie natury - sceny ogrodowe. - Iluzjonistycznie imitacje widoków architektury. - Różnorodność tematyki: • Mitologia; • Sceny rodzajowe; • Portrety; • Pejzaże; • Martwe natury. Cztery style malarstwa pompejańskiego: 1. Inkrustacyjny: do ok. 80 p.n.e. 2. Architektoniczny: I p.n.e. 3. Kandelabrowy lub egiptyzujący: 1 poł. I n.e. 4. Iluzjonistyczny: 2 poł. I n.e. • I i III - style płaskiej ściany • II i IV – style ściany otwartej Wielki kryzys i podział Cesarstwa 395 r. Grupa Tetrarchów, (przeł. III i IV w. n.e.) • Zespół kryzysów (politycznego, gospodarczego, demograficznego, religijnego), które ujawniły stan państwa rzymskiego w III w. n.e. i spowodowały spadek poczucia bezpieczeństwa u wielu Rzymian. • Pojawienie się chrześcijaństwa – nowej religii, zdobywającej wśród Rzymian licznych zwolenników. • Orientalizacja – zespół cech charakterystycznych dla sztuki Wschodu, które pojawiają się w sztuce późnorzymskiej, zastępując elementy tradycji antycznej. SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA • • • • • • • • • Sztuka pierwszych chrześcijan, obejmująca wieki od II do VI. Jest częścią dziedzictwa sztuki starożytnej. Kształtowała się pierwszych wiekach chrześcijaństwa, gdy na skutek liczebnego wzrostu wśród wyznawców Greków i Rzymian osłabła siła oporu wobec posługiwania się przedstawieniami plastycznymi, która była podstawą w judaizmie i wynikała z zakazów Prawa Mojżeszowego. W pierwszej fazie sztuka wczesnochrześcijańska rozwija się w obrębie katakumb (podziemnych cmentarzy publicznych w Rzymie). Dominacja symboli, takich jak: ryby, znak Chi-rho, symbole eucharystyczne. Pojawienie się przedstawień figuralnych ok. III w. n.e. wiązało się z czerpaniem rozwiązań ze sztuki antycznej np. wizerunek Dobrego Pasterza. Wcześnie ujawnia się spadek zainteresowania wśród chrześcijan rzeźbą pełnoplastyczną i przewaga realizacji malarskich. Najpóźniej (od pocz. IV w. n.e.) kształtuje się wczesnochrześcijańska architektura – bazyliki, martyria, baptysteria. Wśród przedstawień stosowanych dla dekoracji świątyń uwidacznia się proces odchodzenia od mimetyzmu, iluzjonizmu i realizmu charakterystycznego dla sztuki antycznej, na rzecz ujęć o charakterze uproszczonym, płaskim i linearnym, lepiej odpowiadającym chrześcijańskim wyobrażeniom symbolicznego, niematerialnego świata postaci świętych, funkcjonujących w Królestwie Bożym. Symbole wczesnochrześcijańskie, III – IV w. n.e. Znak ryby (Ichtys) Znak Chi-Rho (Chrismon) Krzyż zwycięski – najstarsza wersja chrześcijańskiego symbolu. Krzyż równoramienny z ramionami rozszerzającymi się trójkątnie na zewnątrz powstał prawdopodobnie z starożytnym Egipcie, gdzie popularnością od wieków cieszył się znak „anch” – symbol nieśmiertelności bogów. Dobry Pasterz, 1. rzeźba - IV w. n.e. Muzeum Watykańskie 2. malowidło z katakumb, Rzym, pocz. IV w. n.e. ATRIUM NARTEKS NAWA GŁÓWNA NAWY BOCZNE TRANSEPT Plan Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie, 1 poł. IV w. n.e. Fundacja cesarza Konstantyna Wielkiego APSYDA • • • • • • BAZYLIKA ŚW. PIOTRA W RZYMIE Budowla podłużna W typie bazylikowym (nawa główna wyższa od naw bocznych, z oknami ponad nawami bocznymi) Z przodu atrium z narteksem Pięcionawowy korpus Transept (nawa poprzeczna) z apsydą na osi nawy głównej Dekoracja zewnętrzna skromna (zasada skorupy) Pierwowzorem dla bazyliki wczesnochrześcijańskiej była bazylika foralna. Kościół Santa Costanza w Rzymie, ok. 350 r. fund. Konstantyna Wielkiego Wczesnochrześcijańskie baptysterium, rekonstrukcja BUDOWLE RAWENNY IV-VI W. Mauzoleum Galli Placydii, 1 poł. V w. Baptysterium Ortodoksów, 458 r. Mauzoleum Teodoryka Wielkiego, 520 r. Baptysterium Arian, pocz. VI w. BUDOWLE RAWENNY IV-VI W. Bazylika Sant’ Apollinare Nuovo, ok.490r. Kościół San Vitale, 540-547 r. Bazylika Sant’ Apollinare in Classe, 532-549 r. Mozaiki Bazyliki Sant’Apollinare Nuovo, ok.490 r.; Rawenna cechy formy: • kompozycja pasowa, oparta na rytmach; • izokefalia; • nieokreślona, umownie ukazana przestrzeń – złote tło; • postacie ukazane w sposób schematyczny, bez szczegółów anatomicznych, o zaburzonych proporcjach; • płaskość, brak modelunku światłocieniowego; • linearyzm – kontur obwodzący formy; • dekoracyjna rytmizacja fałd szat; • brak wyrazu emocjonalnego i indywidualizacji postaci; • żywe, pełne blasku barwy;
