POLITYKA JAKO ZAWÓD_2012-13

Rok akademicki 2012/13
Program wykładu
POLITYKA JAKO ZAWÓD
Wykładowca: prof. dr hab. Mirosław Karwat
1. Polityka jako dziedzina działalności
Polityka jako regulator i metaregulator w procesach sterowania życiem i rozwojem
społecznym.
Materia polityki - kryteria politycznego charakteru zjawisk.
Trzy płaszczyzny i zakresy działalności w sferze politycznej: „czysta” polityka (gra
polityczna, walka o wpływy i władzę, immanentne mechanizmy rządzenia,
dyplomacja), polityki szczegółowe - merytoryczne (polityczne sterowanie
rozwiązywaniem problemów społecznych w określonych dziedzinach, oparte na
koncepcjach, programach merytorycznych i wymagające dysponowania określonymi
kompetencjami), metapolityka (ustalanie i egzekwowanie reguł gry, standardów
dotyczących formy działania, profesjonalizmu, wzajemna kontrola sił politycznych,
kontrola społeczna, kontrola prawna – w interesie ogólnospołecznym, w imię
równowagi społecznej, praworządności, humanitaryzmu).
Literatura:
Zbigniew Blok, O polityczności, polityce i politologii, Poznań 2009; Franciszek Ryszka, O pojęciu polityki,
Warszawa 1992; M. Karwat, Polityczność i upolitycznienie. Metodologiczne ramy analizy; [w:] Studia Politologiczne, vol. 17 Wyjaśnianie polityki (red. J. Błuszkowski, J. Zaleśny), Warszawa 2010, s. 63-88; M.
Karwat, Polityka jako homeostat (wsp. z O. Cetwińskim); [w:] Metafory polityki (red. B. Kaczmarek),
Warszawa 2001; ss. 15-24; M. Karwat, Polityka rzeczowa, stronnicza i metapolityka; [w:] Studia
Politologiczne, vol. 8, Współczesne teorie polityki – od logiki do retoryki (red. T. Klementewicz),
Warszawa 2004, s. 11-43; M.Karwat, O karykaturze polityki, Warszawa 2012, rozdz. 1,2.
2. Wyróżniki i granice roli zawodowej polityka
4 aspekty „zawodowstwa” w działalności publicznej: (1) działanie wyłącznie lub
przede wszystkim w danej dziedzinie, (2) utrzymywanie się z działalności w tej
dziedzinie, (3) posiadanie wyspecjalizowanej wiedzy i niezbędnego doświadczenia w
danej dziedzinie, (4) jakość i styl działania współmierne do reguł obowiązujących w tej
dziedzinie i do własnego talentu, przygotowania.
Role polityczne i parapolityczne w społecznym podziale pracy.
Zawody zaufania publicznego jako zajęcia upolitycznione.
Szeroki i wąski sens pojęcia ‘polityk’. Polityk sensu largo („Każdy z nas jest
politykiem”). Polityk sensu stricto: wyraziciel i kreator woli zbiorowej, inicjator i
koordynator działań w sprawach i interesach publicznych.
Zawodowe zaplecze polityków: eksperci, doradcy. Niezawodowi uczestnicy polityki:
działacze społeczni (aktywiści).
Nowożytny typ polityka: zawód i powołanie (=> Max Weber). Działalność polityczna
jako źródło utrzymania, jako specjalizacja wymagająca określonych kompetencji,
2
(wiedzy, umiejętności, uzdolnień), jako osobista pasja człowieka (namiętności,
zaangażowanie, osobiste aspiracje i ambicje).
Literatura:
Platon, Polityk (dowolne wydanie); Max Weber, Polityka jako zawód i powołanie – [w:] M. Weber, Polityka
jako zawód i powołanie, Kraków 1998 lub: M. Weber, Racjonalność, władza, odczarowanie, Poznań 2004; M.
Karwat, Role polityczne jednostki, [w:] Edukacja polityczna, vol. XIII, Warszawa 1989, ss. 34-52; Andrzej
Waśkiewicz, Polityka dla dorosłych. Eseje, Warszawa 2006, esej pt. Klasa bez klasy?; Mirosław Karwat, O
karykaturze polityki, Warszawa 2012, rozdz. 2.
3. Status i funkcje polityków. Polityk jako przedstawiciel, lider, decydent
Komponenty statusu: miejsce zajmowane w społecznym podziale pracy i w hierarchii
społecznej (poziom i zakres wpływu oraz uznania społecznego); prestiż przypisany do
wykonywanego zawodu, uprawnienia przypisane do zajmowanego stanowiska, zakres i
formy kontroli społecznej, osobiste prawa i stopień ich ochrony, stan posiadania
(sytuacja materialna, jak i skala uznania społecznego, zaufania, popularności itp.).
Status ekonomiczny polityków: stopień zdolności do utrzymania się z własnej pracy i
pokrycia jej kosztów, odpowiadający temu stopień niezależności lub uzależnienia od
sponsorów, mocodawców, „klientów”.
Atrybuty roli polityka: reprezentowanie, kierowanie/przywództwo, decydowanie.
Odmienność mechanizmów selekcji i kariery polityków w systemie autorytarnym i w
systemie demokratycznym (biurokratyczno-dworski model „aparatczyka” a wyborczy
model Cincinnatusa).
Patologiczne mechanizmy selekcji i formy kariery polityków.
Literatura:
Florian Znaniecki, Relacje społeczne i role społeczne, Warszawa 2011; Chester I. Barnard, Funkcje
kierownicze, Warszawa 1997; Urszula Jakubowska, Czym jest przywództwo polityczne?, [w:] T. Bodio
(red.), Przywództwo polityczne – Studia Politologiczne, vol. 5, Warszawa 2001; Ziemowit Jacek Pietraś,
Decydowanie polityczne, Warszawa-Kraków 2000; John Stuart Mill, O rządzie reprezentatywnym, Kraków
1995; Z. Brzeziński, S. Huntington, Cincinnatus i aparatczyk, [w:] Michał Ankwicz (red.), Władza i
polityka. Wybór tekstów ze współczesnej politologii zachodniej, Warszawa 1988; Grzegorz Rydlewski (red.),
Decydowanie publiczne, Warszawa 2011; David Runciman, Monica Brito Vieira, Reprezentacja,
Warszawa 2011; Mirosław Karwat, O karykaturze polityki, rozdz. 9; Jolanta Miluska (red.), Polityka i
politycy. Diagnozy – oceny – doświadczenia, Poznań 2009.
4. Predyspozycje do roli i zawodu polityka. Wymagane kwalifikacje
Komponenty predyspozycji: zainteresowania, motywacje, skłonności, uzdolnienia,
nawyki, doświadczenia, umiejętności, wykształcenie (wiedza) adekwatne do charakteru
i zakresu obejmowanych ról społecznych i wykonywanych zadań.
Rodzaje kompetencji (wiedzy, uzdolnień i umiejętności) niezbędnych politykowi –
wg Ewy Marciniak: interpretacyjne, kreacyjne, koncyliacyjne.
Predyspozycje do roli reprezentanta, organizatora (integratora), decydenta.
Specyfika „cech przywódczych”.
Literatura:
3
Jan Borkowski, Podstawy psychologii społecznej, Warszawa 2003, rozdz. VI. Kompetencje społeczne;
Francesco Alberoni, Sztuka rządzenia, Warszawa 2006; Grzegorz Rydlewski, O skutecznym działaniu w
polityce. Dziesięć przykazań nie tylko dla ludzi polityki, Warszawa 2004; Ewa Marciniak, Kompetencje
przywódcy politycznego, [w:] T. Bodio (red.),; Przywództwo polityczne – Studia Politologiczne, vol. 5,
Warszawa 2001; Ewa Marciniak, Wokół pojęcia „kompetencje polityczne”, Rocznik Nauk Politycznych,
rocznik 7, nr 8, Pułtusk 2005; Leszek Kanarski, Przywództwo we współczesnych organizacjach, Warszawa
2005, rozdz. IV Kompetencje przywódcze współczesnego menadżera; Zbigniew Pietrasiński, Twórcze
kierownictwo, Warszawa 1975.
5. Ryzyko zawodowe i osobiste polityków
Istota i źródła ryzyka w działaniu społecznym i politycznym.
Ryzyko technologiczne a ryzyko kulturowe – związane z barierami świadomości,
wiedzy, mentalności, komunikacji.
Wyjątkowe natężenie ryzyka w działalności politycznej.
Specyfika ryzyka w działalności i karierze polityków – związana z charakterem pracy,
zakresem wpływu, złożonością uwarunkowań.
Bezosobowe ryzyko zawodowe polityków.
Osobiste ryzyko polityka – osobiste koszty działalności.
Literatura:
Elemér Hankiss, Pułapki społeczne, Warszawa 1986; Krystian Pałyska, Mechanizm pułapki na wojnie, w
polityce i życiu codziennym, Warszawa 2010; Ryszard Studenski, Ryzyko i ryzykowanie, Katowice 2004;
Ulrich Beck, Społeczeństwo ryzyka, Warszawa 2002; M. Karwat, Ryzyko zawodowe polityków, [w:] L.
Zacher, A. Kiepas (red.) Społeczeństwo a ryzyko. Multidyscyplinarne studia o człowieku i społeczeństwie w
sytuacji niepewności i zagrożenia, Warszawa – Katowice 1994; Tadeusz Klementewicz, Polityka jako sztuka
rozwiązywania zadań ryzykownych, [w:] tamże.
6. Dylematy moralne polityków i moralne koszty działania politycznego
Uwikłanie działalności politycznej w pułapki społeczne i dylematy moralne. Kolizja
wymogów moralnych (słuszności, uczciwości, przyzwoitości, prawdomówności) z
pragmatycznymi warunkami skuteczności, wymogami użyteczności i elastyczności.
Moralne koszty działania politycznego.
Specyfika problemów i zagrożeń moralnych związanych z działalnością polityczną –
związana zwłaszcza z decyzyjnymi i władczymi rolami polityków: niebezpieczeństwo
strat i szkód społecznych oraz krzywd proporcjonalne do ogromnej skali wpływów
(wysoki koszt społeczny lekkomyślności, błędów, pychy, agresywności w działaniu itp.);
potencjalna demoralizacja i deprawacja oraz alienacja społeczna polityków w przypadku
braku równowagi między ich swobodą działania i władzą a kontrolą społeczną;
możliwości nadużycia władzy – w dążeniu do narzucenia swojej woli i ideologii,
stłumienia oporu lub w imię zwykłej prywaty.
Postawy uczestników polityki wobec konfliktu między moralnością a polityką:
klerkizm (pięknoduchostwo), orientacja moralistyczno-pedagogiczna, realizm i
pragmatyzm, makiawelizm, cynizm.
Literatura:
4
Tadeusz Buksiński, Moderność, Poznań 2001 – fragment pt. Dylematy moralne polityków i działań
politycznych (ss. 87-94); Barbara Chyrowicz, O sytuacjach bez wyjścia w etyce. Dylematy moralne: ich
natura, rodzaje i sposoby rozstrzygania, Kraków 2008; Jerzy J. Wiatr, Socjologia zaangażowana, Warszawa
1962, r. III; Jerzy. J. Wiatr – wykład (bez tytułu), [w:] Etyka dyplomacji. Wykłady Publiczne w Polskim
Instytucie Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2002; Krzysztof Mikołajewski, Pragmatyczne i moralne
granice sterowania politycznego. Ujęcie systemowo-cybernetyczne, część III; M. Karwat, Polityka a wartości
uniwersalne.
Uwagi metodologiczne [w:] Janusz Sekuła (red.), Czy jest możliwa etyka uniwersalna?, Siedlce 1994;
Aleksander Kwaśniewski, Czy polityka może być uczciwa?, Rzeczpospolita – dodatek Plus Minus,
11.01.2003.
7. Przesłanki, płaszczyzny i ograniczenia odpowiedzialności polityków
Pojęcie odpowiedzialności. 4 aspekty odpowiedzialności – wg Ingardena: ponoszenie
odpowiedzialności (sprawstwo), przyjmowanie na siebie odpowiedzialności, pociąganie
do odpowiedzialności, postępowanie odpowiedzialne (w poczuciu odpowiedzialności).
Moralna, prawna i specyficznie polityczna płaszczyzna odpowiedzialności polityków.
Czynniki
polityków.
utrudniające
konkretyzację
i
indywidualizację
odpowiedzialności
Literatura:
Roman Ingarden, Książeczka o człowieku, Kraków 1975 [lub dowolne inne wydanie], esej pt. O
odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych; Sebastian Kozłowski, Swoboda działania polityka, Warszawa
2006; Piotr Łukomski, Odpowiedzialność polityków. Sposoby rozumienia i uzasadniania, Warszawa 2004;
Ewa Nalewajko, Odpowiedzialność w polityce: pytania i wątpliwości, Rocznik Nauk Politycznych WSH, nr
5, Pułtusk 2003; Jacek Filek, Życie, etyka, inni, Kraków 2010, esej pt. Odpowiedzialność jako podstawowe
pojęcie filozofii przyszłości; Jacek Zaleśny, Odpowiedzialność konstytucyjna: praktyka III RP, Warszawa 2004.
8. Etyka zawodowa polityków
Specyfika etyki zawodowej na tle rygorów moralności ogólnoludzkiej: profesjonalizm
w działaniu potraktowany jako powinność moralna; nacisk na kryteria rzetelności i
niezawodności w wykonywaniu obowiązków i spełnianiu zaciągniętych zobowiązań
zgodnie z wymogami dotyczącymi zawodów zaufania publicznego.
Specyfika etyki zawodowej polityków – związana z trojakim, nietożsamym
zobowiązaniem: wobec obywateli (wyborców), wobec partnerów i rywali w grze
politycznej, wobec własnej formacji.
Zwyczajowe i quasi-prawne kodeksy etyki zawodowej polityków. Przykłady kodeksów
instytucjonalnych i autorskich.
Dwa rodzaje postaw polityków wobec moralnych rygorów własnego działania: etyka
przekonań a etyka odpowiedzialności – wg Webera.
Literatura:
Ewa Marciniak, Tadeusz Mołdawa, Konstanty Adam Wojtaszczyk (red.), Etyka i polityka, Warszawa
2001 (wybrane artykuły); Wojciech Chudy, Kłamcy profesjonalni? Praca dyplomaty i szpiega w ujęciu etyki,
Tychy 2004; Mirosław Karwat, Polityka a wartości uniwersalne..., cyt. wyd.; Włodzimierz Galewicz
(red.), Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, Kraków 2010; Wiesław Chrzanowski –
wykład (bez tytułu), [w:] Etyka dyplomacji, cyt. wyd.; G. Sołtysiak (wybór i wstęp), Kodeksy etyczne w
5
Polsce, Warszawa 2006; Stanisław Mocek, Moralne podstawy życia politycznego, Warszawa 1997, s. 24-28;
Marian Orzechowski, Polityka, władza, panowanie w teorii Maxa Webera, Warszawa 1984, ss. 337-344.
4 przykłady kodeksów etyczności i profesjonalizmu: Jacek Kurczewski, Mirosław Karwat, Grzegorz
Rydlewski, uchwała Sejmu.
9. Profesjonalizm w działalności politycznej. Kryteria i uwarunkowania
Pojęcie profesjonalizmu. Komponenty profesjonalizmu: samoświadomość i
samokontrola (dystans do własnego zaangażowania, emocji, osobistych ambicji),
kompetencja (kwalifikacje, umiejętności, sprawność i biegłość w działaniu),
konsekwencja w działaniu.
Metakompetencja w działaniu polityków: zdolność do krytycznej samooceny
(uświadomienia sobie własnych ograniczeń), gotowość i umiejętność wykorzystywania
cudzych kompetencji, stymulowania i koordynowania pracy specjalistów, ekspertów,
doradców.
Wyróżniki profesjonalizmu w działalności zawodowych polityków – związane z ich
rolami: uczestników gry politycznej, animatorów i koordynatorów w procesach
reprezentacji interesów i poglądów, procesach konsolidacji grupowej, stron konfliktów
społecznych, ideowych i walki politycznej, uczestników procesu decyzyjnego.
Literatura:
Czasopismo ŚWIAT IDEI I POLITYKI, tom 8, Bydgoszcz 2008 - artykuły: Janusz Golinowski, Paradoksy
profesjonalizmu politycznego; Filip Pierzchalski, Uzasadnianie jako wyraz profesjonalizmu w praktyce
politycznej; Jacek Ziółkowski, Redukcja autorytetu w procesach specjalizacji i profesjonalizacji; M.
Karwat, Profesjonalizm i pseudoprofesjonalizm polityków. Komponenty, przejawy, sprawdziany. G.
Rydlewski, O skutecznym działaniu w polityce. Dziesięć przykazań nie tylko dla ludzi polityki, Warszawa
2004.
10. Zaprzeczenia profesjonalizmu
Trzy
rodzaje
zaprzeczeń
profesjonalizmu:
dyletantyzm,
zachowania
nieprofesjonalne, pseudoprofesjonalizm.
Dyletantyzm: niekompetencja w działaniu – wynikająca z niewiedzy (luk w wiedzy,
braku stosownego wykształcenia), nieuctwa (braku gotowości do uzupełniania
wiedzy), upajania się własnym znaczeniem i wpływem. Zadufanie (megalomania,
ignorowanie porad i przestróg) oraz przemądrzałość (postawa rezonera,
besserwissera).
Nieprofesjonalne zachowania zawodowców – sposób działania zaprzeczający
posiadanemu doświadczeniu, wiedzy, znanym politykowi regułom obowiązującym w
danej dziedzinie. Typowe przykłady zachowań nieprofesjonalnych: błędy wynikające z
niekontrolowanych uprzedzeń i reakcji emocjonalnych.
6
Pseudoprofesjonalizm: sprawność wyłącznie w działaniu na własny użytek, w
samoobsłudze i w rozgrywkach o własną pozycję – w oderwaniu od efektów i kosztów
społecznych, a nawet za cenę strat i szkód społecznych).
Literatura:
Mirosław Karwat, Dyletancki styl polityki, Rocznik Nauk Politycznych WSH, nr 5, Pułtusk 2003;
Mirosław Karwat, Profesjonalizm i pseudoprofesjonalizm… cyt. wyd.; Stefan Garczyński, Skąd te błędy?,
Warszawa 1981; Stefan Garczyński, Z informacją na bakier, Warszawa 1984.
11. Repertuar pseudoprofesjonalizmu
Przejawy pseudoprofesjonalizmu, a zarazem symptomy jednostkowej lub grupowej
alienacji polityków:
Jałowe zaabsorbowanie procedurami i rytuałami.
Bezproduktywne fiksacje w sposobie działania – inercja przyzwyczajeń (rutynizacja,
fetyszyzacja środków i form działania, petryfikacja struktur, rytualizacja, fałszywa
racjonalizacja decyzji i działań post factum).
Samoobsługowy pragmatyzm. Politykierstwo. Jałowa społecznie autopromocja,
kariera medialna – celebrytyzm. Trywializacja schematów makiawelizmu w
rozgrywkach personalnych i koteryjnych. Demagogiczny styl działania.
Literatura:
Mirosław Karwat, Kołowrót działacza, czyli traktat o samoparaliżu organizacji, Warszawa 1983; Mirosław
Karwat, Żywiołowość a deformacje w pracy społecznej, Pokolenia, nr 4/86; Mirosław Karwat, Wąski
pragmatyzm [tekst w wersji elektronicznej]; Mirosław Karwat, O karykaturze polityki, Warszawa 2012,
rozdz. 4, 5,6; Patryk Kazimierczak, Polityk jako celebryta, w: J. Marszałek-Kawa (red.), Teoria i praktyka
funkcjonowania mediów, Toruń 2010; M. Karwat, O demagogii, Warszawa 2006;; M. Karwat, Politykcwaniak. Trywialna mutacja makiawelizmu, [w:] Rocznik Nauk Politycznych, rocznik 7, nr 8, Pułtusk
2005; Mirosław Karwat, O demagogii, Warszawa 2006; Janusz Golinowski, Artur Laska (red.), Odsłony
współczesnej polityki, Bydgoszcz 2012.