Raport z badań Rola pracownika socjalnego we współczesnym
advertisement
RAPORT Z BADAŃ ROLA PRACOWNIKA SOCJALNEGO WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE – PERSPEKTYWY I ZAGROŻENIA Zielona Góra 2013 RAPORT Z BADAŃ REGI O NAL NY OŚRODEK POLITYK I SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O BS E RWATORIUM INTEGR AC JI SPOŁECZNEJ RAPORT Z BADAŃ ROLA PRACOWNIKA SOCJALNEGO WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE – PERSPEKTYWY I ZAGROŻENIA Zielona Góra 2013 1 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Wydawca Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze 65-042 Zielona Góra, al. Niepodległości 36 tel. 68 452 98 21 Redakcja: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze, Obserwatorium Integracji Społecznej: Paweł Jagasek Izabela Siminska Marcin Senkowski Paulina Cendrowska-Kotalla Opracowanie raportu: prof. dr hab. Maria Zielińska Współpraca: dr Dorota Szaban Korekta: Wiole�a Wodnicka Opracowanie graficzne, projekt okładki, skład i druk: ART-DRUK przy Regionalnym Centrum Animacji Kultury 65-431 Zielona Góra, ul. H. Sienkiewicza 11 tel. 68 452 93 07, 68 452 93 08 www.rcak.pl, e-mail: [email protected] Nakład: 800 szt. /Egzemplarz bezpłatny/ Publikacja powstała w ramach projektu systemowego „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”, w ramach działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. www.rops.lubuskie.pl [email protected] 2 RAPORT Z BADAŃ SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie............................................................................................5 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. Metodologia badawcza..................................................................................7 Cele, założenia i pytania badawcze................................................................7 Metody i narzędzia badawcze......................................................................11 Zasady doboru prób badawczych i przebieg badań.....................................13 Województwo lubuskie jako teren badań...................................................16 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. Pracownicy socjalni w opiniach klientów pomocy społecznej...................19 Społeczno-demograficzna charakterystyka badanej populacji....................19 Zadowolenie z usług pracowników socjalnych...........................................22 Opinie o zawodzie i warunkach pracy pracowników socjalnych...............26 Rola pracowników socjalnych w życiu klientów pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych...................................................33 Okres korzystania z pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych..............................................................................40 Powody korzystania z pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych..............................................................................43 Częstotliwość korzystania z pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych.................................................................46 Ocena warunków współpracy klienta pomocy społecznej z pracownikiem socjalnym...........................................................................49 Wnioski..................................................................................................58 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. Pracownicy socjalni o swojej pracy – w świetle indywidualnych wywiadów pogłębionych............................61 Ocena jakości usług w zakresie pomocy społecznej..................................63 Motywy wyboru zawodu pracownika socjalnego.......................................67 Ocena warunków pracy...............................................................................70 Ocena szkoleń..............................................................................................74 Trudności i zagrożenia.................................................................................78 Pozytywne aspekty pracy............................................................................86 Propozycje zmian i postulaty........................................................................88 Wnioski................................................................................................91 5. Uwagi końcowe i propozycje........................................................................94 6. Zakończenie..........................................................................................97 7. Aneksy....................................................................................................98 Dyspozycje do indywidualnego wywiadu pogłębionego z pracownikami socjalnymi (IDI) – Aneks 1..................................................98 7.2. Kwes�onariusz ankiety do klientów pomocy społecznej – Aneks 2...........101 7.3. Pismo przewodnie – Aneks 3.....................................................................111 3 RAPORT Z BADAŃ 1. W P R O WA D Z E N I E Raport – Rola pracownika socjalnego we współczesnym świecie – perspektywy i zagrożenia przygotowany został na podstawie danych uzyskanych w badaniach empirycznych przeprowadzonych przez zespół pracowników Obserwatorium Integracji Społecznej przy Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Zielonej Górze wśród: (1) pracowników socjalnych zatrudnionych w placówkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego metodą indywidualnego wywiadu pogłębionego (IDI); (2) wśród klientów pomocy społecznej metodą standaryzowanej ankiety. Projekt, zarówno w fazie konceptualizacji, przygotowania narzędzi badawczych, jak i realizacji konsultowany był z prof. Marią Zielińską, socjologiem z Uniwersytetu Zielonogórskiego, która przygotowała niniejszy raport we współpracy z dr Dorotą Szaban, kierowniczką Lubuskiego Ośrodka Badań Społecznych. Bezpośrednią inspiracją do przygotowania projektu były wyniki badań zawarte w raporcie – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego, realizowanego przez zespół pracowników Obserwatorium Integracji Społecznej przy Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Zielonej Górze w roku 2012. Celem badań było uzyskanie wiedzy pozwalającej na określenie skali i zakresu problemów, jakie występują w zawodzie pracownika socjalnego. Badanie to miało charakter eksploracyjny i polegało przede wszystkim na zebraniu opinii pracowników socjalnych na temat warunków pracy, postrzeganych przez nich trudności, opinii dotyczących organizowanych dla nich szkoleń i tym podobnych kwes�i. Wyniki badania wskazały na problemy, z jakimi spotykają się pracownicy, dlatego podjęto badania pogłębione w zakresie następujących kwes�i: 5 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 1. 2. 3. 4. braku pomieszczeń do indywidualnych rozmów z klientami; liczby podopiecznych przypadających na jednego pracownika; zakresu wykonywania prac biurowo-administracyjnych; relacji pracowników socjalnych z kierownictwem jednostek pomocy społecznej; 5. zachowań agresywnych, występujących ze strony podopiecznych pomocy społecznej; 6. współpracy z instytucjami wspierającymi; 7. stanu zdrowia pracowników socjalnych. Badanie – Rola pracownika socjalnego we współczesnym świecie – perspektywy i zagrożenia jest w istocie kontynuacją realizowanego w roku 2012 projektu, a główny jego cel to uzyskanie wiedzy pozwalającej odpowiedzieć bardziej szczegółowo na pytania dotyczące wyżej wskazanych aspektów. Badanie składało się z dwóch modułów. W pierwszym etapie zwrócono się do klientów pomocy społecznej. Uznano, że warto poznać opinie osób korzystających z pomocy pracowników socjalnych, gdyż ich odpowiedzi na postawione w ankiecie pytania mogą być pomocne w ustaleniu najbardziej palących problemów, z jakimi spotykają się w swojej pracy pracownicy socjalni. Drugi etap polegał na przeprowadzeniu indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) z doświadczonymi pracownikami socjalnymi, których obszerne wypowiedzi dotyczące ich pracy, dostrzeganych przez nich problemów i suges�i na temat poprawy sytuacji zawodowej, zgodnie z przyjętym założeniem, stanowiły podstawę sformułowania wniosków i ewentualnych rekomendacji dla Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w celu podjęcia odpowiednich działań. Raport składa się z sześciu rozdziałów oraz aneksów. W rozdziale 3. i 4. przedstawione są wyniki badań, w rozdziale 5 zawarto uwagi i rekomendacje. Do raportu dołączono ankesy, w których znajdują się wszystkie narzędzia badawcze stosowane w badaniu. 6 RAPORT Z BADAŃ 2. METODOLOGIA BADAWCZA Projekt badawczy – Rola pracownika socjalnego we współczesnym świecie – perspektywy i zagrożenia zakładał zgromadzenie szczegółowych informacji o warunkach pracy, trudnościach, zagrożeniach i postulatach pracowników socjalnych, pracujących w ośrodkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego. Badania te stanowiły kontynuację badań sondażowych przeprowadzonych wśród pracowników socjalnych w 2012 roku, które miały charakter eksploracyjny i wskazały obszary badawcze wymagające pogłębienia. Tym razem badaniu poddano dwie kategorie respondentów: pracowników socjalnych i klientów pomocy społecznej. Taki sposób postępowania zapewniał lepsze rozpoznanie nie tylko opinii o pracy pracowników socjalnych, ale pozwalał na skonfrontowanie oczekiwań i ocen wobec warunków współpracy pracowników socjalnych z osobami korzystającymi z pomocy społecznej. 2.1. Cele, założenia i pytania badawcze Głównym celem badań było zgromadzenie wiedzy empirycznej, pozwalającej na zweryfikowanie przyjętych założeń związanych z koniecznością poprawienia warunków pracy, skuteczności oraz efektywności pracy pracowników socjalnych. Raport – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego (2012) stanowił ważny punkt wyjścia do sformułowania kilku ogólnych pytań i kilkunastu pytań szczegółowych w kolejnym, realizowanym w 2013 roku badaniu. Uzyskane dane (z badań sondażowych i indywidualnych wywiadów pogłębionych) stanowią bogaty materiał empiryczny, pozwalający na przedstawienie ogólniejszych wniosków i rekomendacji dla instytucji wspierających pracę Ośrodków Pomocy Społecznej. 7 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J ? Należy w tym miejscu zaznaczyć, że wyniki raportu z 2012 roku będą przywoływane w niniejszym raporcie w celu dokonania porównań i wskazania najważniejszych źródeł problemów występujących w pracy pracowników socjalnych. W oparciu o wnioski z raportu z 2012 roku sformułowano pytania badawcze odpowiednie dla poszczególnych modułów. W badaniu klientów pomocy społecznej metodą sondażu ankietowego zastosowano następujące pytania: 1. 2. 3. 4. 5. Jak klienci pomocy społecznej postrzegają zawód pracownika socjalnego? W jakim stopniu klienci pomocy społecznej są zadowoleni z poziomu świadczonych usług? Jakie czynniki warunkują opinie klientów pomocy społecznej o pracy pracowników socjalnych? Czy i w jakim zakresie cechy społeczno-demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie, sytuacja zawodowa) warunkują opinie o zawodzie pracownika socjalnego oraz poziom zadowolenia z usług? Czy i w jakim zakresie przyczyny korzystania z pomocy społecznej oraz częstotliwość korzystania z pomocy warunkują opinie klientów pomocy społecznej o pracy pracowników socjalnych oraz poziom zadowolenia ze świadczonych usług? Jakie są opinie klientów pomocy społecznej korzystających na co dzień z usług pracowników socjalnych na temat warunków współpracy z instytucjami pomocy społecznej i z pracownikami socjalnymi? Jak oceniane są warunki, w jakich odbywają się spotkania klientów pomocy społecznej z pracownikami socjalnymi? Czy i w jakim zakresie oceny warunków pracy wyrażane przez klientów pomocy społecznej są podobne do ocen wyrażanych przez pracowników socjalnych? W badaniu pracowników socjalnych metodą IDI wykorzystano pytania: 1. 2. 8 Jakie opinie, oceny, emocje wyrażają pracownicy socjalni w związku z wykonywanym zawodem i warunkami pracy? Jak pracownicy socjalni oceniają jakość usług oferowaną przez system pomocy społecznej w województwie lubuskim? Czy w ich ocenie jakość usług jest adekwatna do potrzeb społecznych? Jakich usług według pracowników socjalnych w największym stopniu oczekują klienci pomocy społecznej? RAPORT Z BADAŃ 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Jakie były motywy wyboru zawodu pracownika socjalnego i podjęcia pracy w danej jednostce przez badanych pracowników socjalnych? Jakie czynniki w głównej mierze zadecydowały o takim wyborze? Jakie są zalety tego zawodu? Jak pracownicy socjalni oceniają warunki pracy (warunki lokalowe, sprzęt biurowy), atmosferę, współpracę z kolegami/koleżankami oraz z przełożonymi, współpracę z instytucjami wspierającymi, wynagrodzenie, czas pracy, proporcje między pracą w terenie a pracą administracyjno-biurową? Jak pracownicy socjalni oceniają wartość szkoleń? Czy ich zdaniem szkolenia są potrzebne i użyteczne? Czy i w jakim zakresie wykorzystują wiedzę zdobytą podczas szkoleń? Jakiego typu szkoleń oczekują pracownicy socjalni w przyszłości? Jakiego rodzaju wiedzy najbardziej oczekują (z jakiego zakresu)? Jaka byłaby najlepsza forma dokształcania pracowników socjalnych? Jak pracownicy socjalni oceniają możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji? Jaka jest rola przełożonych w motywowaniu pracowników socjalnych do podnoszenia Pana/i kwalifikacji? Czy pracownicy socjalni korzystają z pomocy superwizora? Jeśli tak, to jak oceniają tę współpracę? Jakie trudności i zagrożenia w swojej pracy dostrzegają pracownicy socjalni? Co najbardziej utrudnia wykonywanie pracy? Jakie są przyczyny tych utrudnień? Czy pracownicy socjalni doświadczają poczucia zagrożenia ze strony klientów pomocy społecznej? Czego najbardziej się obawiają w związku z wykonywaną pracą? Jakie są negatywne aspekty wykonywania zawodu pracownika socjalnego? Czego pracownicy socjalni najbardziej w swojej pracy nie lubią? Co powoduje największy stres? Czy zdarzają się sytuacje, w których chcieliby porzucić wykonywaną pracę? Czy w związku z wykonywaną pracą zdarza się, że częściej chorują, są zmęczeni i przygnębieni, są zestresowani? Jakie strategie redukujące stres stosują? Czy w związku z wykonywaną pracą pracownicy socjalni mają mniej czasu na życie towarzyskie i rodzinne? Czy mają poczucie, że zaniedbują własną rodzinę, dlatego że mają dużo pracy? Czy pracownikom socjalnym zdarza się, że czują się bezsilni? W jakich sytuacjach? ? 9 ? REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 10. Jakie są najtrudniejsze problemy, z jakimi dotychczas spotkali się pracownicy socjalni – w relacjach z klientami, współpracownikami, przepisami, itd.? Co uważają za swoje największe niepowodzenie w pracy? 11. Jakie są pozytywne aspekty wykonywanego zawodu i pracy pracownika socjalnego? Co pracownicy socjalni najbardziej lubią w swojej pracy? Kiedy odczuwają największe zadowolenie? Czy są dumni ze swojej pracy? W jaki sposób zachęcaliby inne osoby do wykonywania tej pracy? Co jest dla nich najważniejsze w związku z wykonywaną pracą? Kiedy odczuwają największą satysfakcję? Co przynosi im radość w związku z wykonywaną pracą? Jakie są ich największe zawodowe sukcesy? 12. Jakie rozwiązania postulują pracownicy socjalni, by polepszyć warunki pracy i skuteczność oraz efektywność swoich działań w zakresie pomocy społecznej? Co ich zdaniem należałoby zrobić, żeby pracownicy socjalni cieszyli się większym uznaniem i szacunkiem ze strony klientów/podopiecznych? Jakie działania organizacyjne, edukacyjne, itp. powinny być podjęte dla zwiększenia efektywności pracy pracowników socjalnych? Co przede wszystkim zmieniliby w ustawodawstwie dotyczącym pracowników socjalnych i opieki społecznej? Jakie zmiany, zdaniem pracowników socjalnych, byłyby konieczne, żeby system pomocy społecznej działał sprawnie, skutecznie i efektywnie? 13. Jakiego wsparcia potrzebowałaby instytucja, w której zatrudnieni są pracownicy socjalni, aby w przyszłości skuteczniej wypełniać swoje zadania? Kto ich zdaniem powinien udzielać tego wsparcia? (ROPS, jednostki samorządu terytorialnego, inne?) Sformułowane, ogólne i szczegółowe, problemy badawcze zostały przełożone na pytania kwes�onariuszowe (w ankiecie skierowanej do klientów pomocy społecznej) i na dyspozycje do indywidualnych wywiadów pogłębionych, przeprowadzonych wśród pracowników socjalnych (odpowiednie narzędzia badawcze zamieszczone są w aneksie: załączniki 1 i 2). 10 RAPORT Z BADAŃ 2.2. Metody i narzędzia badawcze Wybór metod badawczych był konsekwencją określenia problematyki badawczej i sformułowanych problemów badawczych. Do badania przeprowadzonego wśród klientów pomocy społecznej zastosowano sondaż kwes�onariuszowy. Wszystkie pytania miały zamknięty charakter, posiadały standaryzowane skale lub gotowe kafeterie odpowiedzi. Taka budowa kwes�onariusza wynikała z charakteru próby badawczej i z faktu, że respondenci samodzielnie wypełniali ankietę. Konieczne było maksymalne uproszczenie instrukcji tak, by respondenci nawet o ograniczonych kompetencjach poznawczych mogli właściwie pytania zrozumieć i udzielić rzetelnych i trafnych odpowiedzi. Opracowanie wyników badań miało charakter statystyczny. Na podstawie przygotowanego formatu przygotowano arkusze zawierające wszystkie odpowiedzi. Do obliczeń wykorzystano program SPSS v.20. W opracowaniu wyników wykorzystano również analizy porównawcze. W ankiecie skierowanej do pracowników socjalnych w badaniu – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego (2012) występowały pytania, które w identyczny sposób zadano klientom pomocy społecznej (np. pytania dotyczące opinii na temat zawodu i pracy pracownika socjalnego, zachowań klientów pomocy społecznej, warunków pracy w Ośrodkach Pomocy Społecznej, itp.). Umożliwiło to ekwiwalentne porównania, a zestawienie odpowiedzi pracowników socjalnych z odpowiedziami klientów pomocy społecznej skłania do niezwykle interesujących wniosków. W badaniu przeprowadzonym wśród pracowników socjalnych posłużono się metodą indywidualnego wywiadu pogłębionego (IDI). Jest to, inaczej mówiąc, metoda wywiadu rozumiejącego, w którym respondent ma swobodę wypowiedzi. Ankieter prowadzi rozmowę według przygotowanego scenariusza zawierającego określone bloki tematyczne (patrz aneks 1), ale to respondent decyduje, którym aspektom poświęcić więcej uwagi. Może także z własnej inicjatywy rozszerzyć rozmowę o dodatkowe wątki, ważne z uwagi na główny temat. „W wywiadzie swobodnym, czasami zwanym też pogłębionym wywiadem etnograficznym, przeprowadzający wywiad ma swobodę w aranżowaniu sekwencji pytań, a także w sposobie ich formułowania w zależności od sytuacji wywiadu. Przed przystąpieniem do wywiadu badacz przygotowuje listę poszukiwanych informacji, ponieważ z jakichś powodów są one dla niego ważne ze względu na badany pro- 11 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J blem. Jednak w trakcie wywiadu musi być otwarty na nowe wyłaniające się okoliczności oraz informacje. Przeprowadzający wywiad może zmienić kolejność pytań, a także ich formę i treść, dostosowując się do respondenta. Język wywiadu swobodnego przypomina język potoczny, nie jest on sformalizowany czy też ujednolicony dla wszystkich respondentów”.1 Dyspozycje do wywiadu pogłębionego sformułowane zostały w oparciu o wyniki raportu dotyczącego pracowników socjalnych w 2012 roku. Kwes�e, które wówczas w badaniu sondażowym (ilościowym) wskazane zostały jako problemy i wymagały bardziej szczegółowego rozpoznania, stały się punktem wyjścia. Ponadto, za ważne uznano zdobycie takich informacji, których uzyskanie w standaryzowanym narzędziu jest raczej niemożliwe, a przynajmniej bardzo trudne. W szczególności dotyczy to kwes�i związanych z indywidualnymi doświadczeniami pracowników, subiektywnym poczuciem sukcesu/porażki, zadowolenia/ niezadowolenia czy z opisami konkretnych sytaucji. Dla uzyskania pełnego obrazu warunków pracy i dylematów współczesnego pracownika socjalnego ma to duże znaczenie. Wywiady przeprowadzali przeszkoleni, doświadczeni ankieterzy, zgodnie z instrukcjami w zakresie zasad przeprowadzania tego rodzaju badań. Wywiady były nagrywane na dyktafony, a następnie dokonywano ich transkrypcji (zgodnie z zasadami metodologii naukowej). Opracowanie zgromadzonych wywiadów polegało na dokonaniu analizy treści wypowiedzi zgodnie z kluczem kodowym. Dyspozycje do wywiadu stanowiły podstawę tego klucza. Zestawienia odpowiedzi poszczególnych respondentów pozwalały na uogólnienia związane z typem wypowiedzi. Najważniejszym celem analizy było poszukiwanie odpowiedzi podobnych i różnych na postawione pytania badawcze dotyczące motywacji wyboru zawodu pracownika socjalnego, przyczyn wyboru danej placówki jako miejsca pracy, następnie oceny warunków pracy, sukcesów i niepowodzeń, a także propozycji zmian w systemie pomocy społecznej, by była ona bardziej efektywna i skuteczna. Uzyskane obszerne wypowiedzi pracowników socjalnych były nie tylko źródłem wiedzy w zakresie analizowanych aspektów, ale również służyły do porównań z danymi ilościowymi, które przedstawione zostały w raporcie – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomo- 1 12 Konecki K. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: PWN, s.69 RAPORT Z BADAŃ cy społecznej na terenie województwa lubuskiego (2012). Scenariusz indywidualnego wywiadu pogłębionego celowo był tak skonstruowany, by porównania w zakresie takich kwes�i, jak: motywy wyboru zawodu, opinie o zawodzie i warunkach pracy pracownika socjalnego, postawy wobec klientów pomocy społecznej, postrzeganie sukcesów i porażek, oceny własnych osiągnięć, postrzeganie możliwości własnego rozwoju, opinie o szkoleniach, pomysły na poprawienie jakości świadczonych usług, itp. były metodologicznie i merytorycznie uzasadnione. 2.3. Zasady doboru prób badawczych i przebieg badań W badaniu brały udział dwie kategorie respondentów: (1) klienci pomocy społecznej, (2) pracownicy socjalni. (1) W przypadku klientów pomocy społecznej zastosowano sondaż ankietowy. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że beneficjenci pomocy społecznej należą do tzw. kategorii trudnych z uwagi na zarówno ogólną niechęć do udzielania odpowiedzi, podejrzliwość większą niż w całej populacji, jak i ograniczone zaufanie do ankieterów i w ogóle osób obcych. Ponadto, Ośrodki Pomocy Społecznej nie mogą udostępniać danych adresowych osób korzystających z pomocy, co nie pozwala na przygotowanie operatu losowania zgodnie z metodologią badań społecznych. Oznacza to, że niemożliwy był dobór losowy z całej populacji osób korzystających z pomocy społecznej. Każdy inny dobór próby nie pozwala na generalizacje i choć uzyskane dane dostarczają informacji trafnych i rzetelnych, to ryzyko popełnienia błędu jest duże. Do klientów pomocy społecznej można było dotrzeć jedynie za pośrednictwem pracowników socjalnych. Pracownik socjalny z oczywistych powodów nie mógł występować w roli ankietera (respondenci w ich obecności mogliby nie udzielać szczerych odpowiedzi). Biorąc pod uwagę wszystkie ograniczenia, ostatecznie wybrano technikę anonimowej ankiety, którą pracownicy socjalni rozdawali podczas wizyt swoim podopiecznym, prosząc o ich wypełnienie. W dostarczonych respondentom kopertach na oddzielnej kartce znajdowała się informacja o badaniu oraz prośba o jej wypełnienie i odesłanie w załączonej kopercie ze znaczkiem na adres ROPS w Zielonej Górze. Na kartce znajdowała się również instrukcja wypełniania ankiety. Respondentów zapewniono o anonimowości badania. 13 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Za podstawę ustalania liczebności próby badawczej przyjęto średnią, roczną liczbę osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w województwie lubuskim, tj. około 70 tys.2 Przy założeniu błędu statystycznego wielkości 0,05 wystarczająca do analiz statystycznych jest próba wielkości 700 jednostek. Przy pomocy pracowników socjalnych rozdano 780 ankiet. Po upływie dwóch tygodni ponownie zwrócono się do pracowników socjalnych o pomoc w zbieraniu materiału empirycznego. Ostatecznie zebrano 249 ankiet, co stanowi 31,9 % założonej próby. Należy dodać, że podjęto wszelkie starania w celu uzyskania maksymalnej zwrotności ankiet. Badanie właściwe poprzedzone zostało badaniem pilotażowym, w którym zgromadzono 70 ankiet (nie były one uwzględnione w opracowaniu). Analiza materiału pilotażowego wskazała na konieczność dokonania poprawek w ankiecie tak, by ostateczne narzędzie było bardziej zrozumiałe, krótsze, jednoznaczne. Pismo przewodnie zostało skierowane do dyrektorów, kierowników oraz pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej (patrz Aneks 3) i zawierał wszystkie niezbędne informacje dotyczące badania, tj. informacje o zasadności badań, wskazanie wykonawców, celów, terminów poszczególnych etapów badań. Można uznać, że podjęte działania zwiększyły odsetek response rate. Ostateczna wielkość próby badawczej (249) pozwala na dokonywanie podstawowych analiz statystycznych, podjęcie próby odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz na sformułowanie ogólniejszych wniosków dotyczących opinii klientów pomocy społecznej o pracy i warunkach pracy pracowników socjalnych. Zaznaczyć należy, że brak reprezentatywności próby nie pozwala na daleko idące wnioski. Pamiętać jednocześnie należy, że badanie klientów pomocy społecznej było badaniem uzupełniającym. Podstawowym celem badań było uzyskanie wiedzy o głównych trudnościach występujących w pracy pracownika socjalnego, o możliwościach poprawy ich sytuacji, a także sformułowanie wskazówek do działania dla instytucji wspierających pracę Ośrodków Pomocy Społecznej. Temu celowi służyło przede wszystkim badanie pracowników socjalnych za pomocą IDI, która to metoda pozwalała na pogłębienie wcześniej zdobytej w badaniu sondażowym wiedzy (Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego, 2012). 2 14 Patrz: Rocznik Statystyczny Województwa Lubuskiego (2011), Zielona Góra, s. 231 RAPORT Z BADAŃ (2) Respondentów do badania metodą IDI rekrutowano z populacji pracowników socjalnych zatrudnionych w Ośrodkach Pomocy Społecznej. W obręb województwa lubuskiego wchodzi 14 powiatów, w tym 2 miasta Zielona Góra i Gorzów Wlkp. na prawach powiatu oraz 83 gminy. Przy ustalaniu doboru respondentów do badań przyjęto cztery kryteria: • • • • Problemy społeczne są różne ze względu na charakter gminy, dlatego uznano, że w konstruowaniu próby badawczej należy uwzględnić podział na gminy miejskie, wiejskie i miejsko-wiejskie. Drugim kryterium był poziom bezrobocia w gminach. Tu wyróżniono gminy, w których bezrobocie jest wysokie i takie, w których jest relatywnie niskie. Przyjęto założenie, że wysokie bezrobocie generuje wyższy poziom ubóstwa, a tym samym konieczność korzystania z pomocy społecznej. Następnie na taką mapę nałożono mapę gmin, uzyskując największą i najmniejszą zwrotność ankiet z badań klientów pomocy społecznej, wychodząc z założenia, że warto bliżej przyjrzeć się, jakiego rodzaju trudności będą wskazywać pracownicy socjalni w pracy ze swoimi podopiecznymi. Za ważne uznano uwzględnienie w badaniu zróżnicowań wynikających z położenia gminy (przygraniczne, najdalej od granicy, na południu województwa, na północy). Ostatecznie ustalono listę 13 gmin, w których planowano wyłonić respondentów do badania. Były to: Zielona Góra, Słubice, Witnica, Zwierzyn, Żary, Łęknica, Lubsko, Gubin, Sulechów, Strzelce Krajeńskie, Słońsk, Gorzów Wielkopolski. W wyżej wymienionych gminach przeprowadzono 15 indywidualnych wywiadów pogłębionych (w Zielonej Górze i w Świebodzinie po dwa wywiady) z pracownikiem socjalnym wskazanym przez kierownika jednostki. Kryterium doboru respondentów do badania było doświadczenie w pracy zawodowej i co najmniej trzyletni staż. Należy dodać, że pracownicy socjalni chętnie odpowiadali na pytania, udzielali wyczerpujących odpowiedzi, dzielili się swoimi troskami i opowiadali o swoich sukcesach. Przeciętnie wywiad trwał około jednej godziny, ale w paru przypadkach dłużej. Badania sondażowe realizowano w kwietniu i w maju 2013 roku, indywidualne wywiady pogłębione realizowano w lipcu 2013. 15 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 2.4. Województwo lubuskie jako teren badań Województwo lubuskie zamieszkuje około 1 mln mieszkańców, gęstość zaludnienia to 72 osoby/km2, 63% ogółu ludności województwa mieszka w miastach. Warto podkreślić, że – jak wynika z danych statystycznych – w latach 2007-2010 nastąpił przyrost PKB w mln zł (z 27 473 do 31 684), w tym per capita przyrost wynosił ponad 4 tys. zł (z 27 242zł do 31 348zł). Wzrosły również nominalne dochody w sektorze gospodarstw domowych z 18221zł w 2007 roku do 20795zł w 2010 roku (w mln złotych). Pod względem struktury zawodowej, wieku, wykształcenia region ten nie odbiega znacząco od innych województw Polski. Niewątpliwie ważną zmienną o charakterze egzogenicznym była akcesja Polski do UE, co skutkowało pozyskaniem znaczących funduszy unijnych na dofinansowanie sektora rolniczego, budownictwa, prywatnej przedsiębiorczości itp., a także na pomoc społeczną. W ramach środków unijnych zrealizowano wiele programów mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu, bezrobociu i bezdomności. Województwo lubuskie posiada pewną specyfikę wynikającą zarówno z położenia przy zachodniej granicy państwa, jak i rolniczego charakteru tego regionu. Brak strefy przemysłowej skutkuje mniejszym, niż w innych regionach kraju, rozwojem ekonomicznym. Tak więc województwo lubuskie jest interesującym terenem badań z kilku przynajmniej powodów: • 16 Transformacja systemowa na początku lat 90. pozbawiła mieszkańców tego regionu podstawowych źródeł dochodów. Istniejące na terenie województwa duże zakłady przemysłowe w bardzo krótkim czasie zostały zlikwidowane bądź to z powodu nierentowności, bądź zadłużenia, bądź braku rynków zbytu. Głównym miejscem pracy mieszkańców wsi w czasach PRL-u były PGR-y, które również zlikwidowano. Wskaźnik bezrobocia w województwie lubuskim wynosił wówczas blisko 20% i był najwyższy w kraju. Jednocześnie, mimo ewidentnego regresu gospodarczego, poziom życia ludności nie był najgorszy, czego wskaźnikiem była faktyczna konsumpcja. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że wpływ na to miała bliskość granicy polsko-niemieckiej. We wszystkich przygranicznych miastach kwitł handel, powstawały bazary, na których sprzedawano niemal wszystko niemieckim klientom. Bazary generowały najwięcej RAPORT Z BADAŃ zysków. Przypuszczać również można, że na lepsze życia Lubuszan wpływ miała szara strefa, której wielkość trudno oszacować. • • Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało m. in. zablokowanie „szarej strefy” i ograniczenie przygranicznej aktywności handlowo-usługowej. Nastąpił etap starania się o środki unijne. Możliwe jest, że wiele osób działających na pograniczu prawa (w „szarej strefie”) zaczęło legalizować swoją działalność, czego wskaźnikiem może być znaczący w tym okresie przyrost przedsiębiorstw, w tym również tych z kapitałem zagranicznym. Jednocześnie otwarcie europejskich rynków pracy spowodowało falę zagranicznych migracji zarobkowych, szczególnie ludzi młodych. Nastąpił transfer pieniędzy na konta bankowe w kraju i rosła konsumpcja dóbr luksusowych. Bezrobocie w województwie lubuskim było nadal wysokie (jedno z najwyższych w kraju), a mimo to poziom życia i standard życia rósł. Przełom pierwszej i drugiej dekady XXI wieku upływa pod znakiem wielkiego światowego kryzysu ekonomicznego i znów nie odnotowuje się rażącego spadku poziomu życia w Polsce, w tym w województwie lubuskim. Dostrzegalny jest wyraźny rozziew między aspiracjami konsumpcyjnymi a możliwościami ich realizacji. Choć ludziom żyje się coraz lepiej i na coraz więcej ich stać, to jednocześnie deklarują brak środków na zaspokojenie potrzeb; można przypuszczać, że następuje zmiana definicji potrzeb. Niezaspokojone coraz częściej są potrzeby w zakresie nabywania i konsumowania dóbr luksusowych; jednocześnie coraz więcej osób stać na dokonywanie częstych, dużych zakupów w supermarketach. Z danych Urzędu Statystycznego w Zielonej Górze wynika, że województwo lubuskie nadal charakteryzuje się wysokim poziomem bezrobocia i relatywnie wysokim wskaźnikiem ubóstwa. Jednak już w opiniach władz, naukowców mieszkańców tego regionu obraz ten nie jest jednoznaczny. Z jednej strony czytamy, że region lubuski jest liderem regionalnego programu operacyjnego, zajmuje drugie miejsce w Polsce w wykorzystaniu środków unijnych i jest równorzędnym partnerem dla europejskiego biznesu; jest na drugim miejscu w kraju pod względem spółek z udziałem kapitału zagranicznego, 98% przedsiębiorstw to kapitał pry- 17 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J watny3. Z drugiej strony, znaleźć można odmienne opinie o potencjale i możliwościach tego regionu: „Jedyna oczywista i jednoznaczna cecha tego, co na tym obszarze się dzieje gospodarczo, ale i kulturowo, politycznie, czy summa summarum – społecznie, to peryferyjność. Lubuskie, wytwór próżni pomiędzy tym, co śląskie, pomorskie, wielkopolskie (czy brandenburskie) jest małym, zamieszkanym przez milionową populację, trzyprocentowym kawałkiem Polski”4. 3 4 18 Polak E. (2011), Lubuskie: zachodni lider [w:] „Region. Lubuskie Pismo Samorządowe”, nr 5, s. 3 Szczegóła L. (2012), W poszukiwaniu koniunktury na peryferiach [w:] „Puls”, nr 2, s.12 RAPORT Z BADAŃ 3. PRACOWNICY SOCJALNI W OPINII KLIENTÓW POMOCY SPOŁECZNEJ 3.1. Społeczno-demograficzna charakterystyka badanej populacji W badaniu udział wzięło 249 klientów pomocy społecznej z terenów województwa lubuskiego. Wykres 1. Wiek badanych (%) Analizując strukturę wieku podopiecznych lubuskich Ośrodków Pomocy Społecznej, którzy wzięli udział w badaniu, można powiedzieć, że w badanej próbie dominowały osoby w wieku 31-40 lat. Wśród badanych znalazła się także co piąta osoba w wieku od 41 do 60 lat. Najrzadziej reprezentowane w badaniu są osoby najmłodsze (około 2%) i najstarsze (8,6%). Wykres 2. Płeć badanych (%) 19 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J W badaniu udział wzięło zdecydowanie więcej kobiet niż mężczyzn. Strukturę płci badanych przedstawiono na wykresie 2. Wśród klientów pomocy społecznej generalnie więcej jest kobiet, ale możliwe też jest, że kobiety po prostu chętniej niż mężczyźni wyrażali zgodę na udział w badaniu i wypełnienie ankiety. Wykres 3. Miejsce zamieszkania (%) Badani klienci ośrodków pomocy społecznej to najczęściej mieszkańcy wsi (co drugi badany) oraz małych miasteczek (co piąty badany). Najrzadziej w badaniu udział wzięli mieszkańcy największych miast województwa lubuskiego. Taki rozkład respondentów zbliżony jest do rozkładu w populacji osób korzystających z pomocy społecznej, co z kolei wynika ze specyfiki województwa lubuskiego, które przede wszystkim składa się z małych miasteczek i wsi. Duże miasta powyżej 100 tys. mieszkańców to Zielona Góra i Gorzów. Ponadto należy zaznaczyć, że w województwie lubuskim nie ma miast z kategorii 50-100 tys. mieszkańców. Niewielki odsetek wskazań jest raczej wynikiem niewiedzy respondentów o liczebności mieszkańców. Dlatego ta kategoria nie będzie brana pod uwagę w analizach. Wykres 4. Wykształcenie badanych (%) 20 RAPORT Z BADAŃ W badaniu przede wszystkim wzięli udział respondenci posiadający podstawowe wykształcenie (ponad połowa). Generalnie ponad 80% stanowili respondenci z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym, respondenci ze średnim wykształceniem stanowili 12% badanej populacji, najmniej było osób z wykształceniem wyższym (pomaturalnym, licencjackim i magisterskim). W dużym stopniu odpowiada to strukturze wykształcenia w ogóle beneficjentów pomocy społecznej. Wykres 5. Sytuacja zawodowa badanych (%) 21 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Badani klienci ośrodków pomocy społecznej to najczęściej osoby bezrobotne lub bez stałej pracy (podejmujący prace dorywcze, sezonowe) oraz osoby niepracujące, zajmujące się domem. Mniej więcej co dziesiąty respondent to emeryt lub rencista. Dane te potwierdzają fakt, że bezrobocie i wynikająca z tego trudna sytuacja finansowa stanowią główny powód zgłaszania się do instytucji pomocowych. 3.2. Zadowolenie z usług pracowników socjalnych Zadowolenie klientów pomocy społecznej ze świadczonych usług stanowić może miernik oceny poziomu tych usług. Jeżeli klienci są zadowoleni, świadczyć to może o tym, że poziom zaspokojenia ich potrzeb jest wystarczający. Od wielu lat zauważa się wzrost roszczeniowości wobec pomocy społecznej, co – wskutek braku wystarczających środków na zaspokojenie wszystkich potrzeb osób zgłaszających się do pomocy społecznej – powodować może spadek zadowolenia ze świadczonych usług. Często również mówi się o zjawisku wyuczonej bezradności, która jest efektem udzielania pomocy bez rozwijania zdolności beneficjentów pomocy społecznej do samodzielnego rozwiązywania problemów. Zjawisko takie prowadzić może do dziedziczenia postawy roszczeniowości i utrwalania się przekonania, że pomoc społeczna jest należna. Wdrażane obecnie programy przeciwdziałania biedzie i wykluczeniu uwzględniają te zagrożenia i coraz częściej koncentrują się na wdrażaniu osób zgłaszających się do Ośrodków Pomocy Społecznej do takich programów. Ze statystyk prowadzonych w instytucjach pomocy społecznej wynika, że zmienia się profil beneficjenta. Również z raportu – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego (2012) wynika, że choć bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność oraz długotrwała, ciężka choroba nadal stanowią najczęściej spotykane problemy społeczne, to zauważalne są zmiany, które w przyszłości mogą wyznaczać kierunki pomocy społecznej. Z danych urzędowych wynika, że alkoholizm tradycyjnie już zaliczany do największych problemów społecznych postrzegany jest jako mniej istotny problem niż potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności. Z kolei przemoc w rodzinie, o której sporo mówi się ostatnio w mediach, jak wynika z danych urzędowych, nie stanowi najbardziej palącego problemu. 22 RAPORT Z BADAŃ Z dużym prawdopodobieństwem (na podstawie trendów demograficznych) można przypuszczać, że to opieka nad osobami starszymi w przyszłości stanie się węzłowym problemem społecznym. Ludzi starych i schorowanych będzie przybywać, co oznacza konieczność przygotowania już dziś specjalistów zdolnych do opieki nad nimi. Zarówno na podstawie danych sondażowych, jak i danych urzędowych można wnioskować o pewnych przekształceniach w strukturze problemów społecznych. Bezrobocie i ubóstwo stanowią największe zagrożenie – co do tego nie ma wątpliwości. Natomiast coraz częściej pojawia się długotrwała choroba, niepełnosprawność, starość. Jest to ważny sygnał dla instytucji pomocy społecznej. Przybywa ludzi starych, którymi nie ma się kto zająć, gdyż często także ich starzejące się dzieci cierpią na różne choroby i również wymagają opieki oraz pomocy. Choć alkoholizm nadal pozostaje istotnym i palącym problemem społecznym, stanowiącym poważne źródło innych problemów, takich jak bezrobocie czy ubóstwo, to nie mniej ważnym problemem staje się pogarszający się stan zdrowia coraz większej grupy osób. Wykres 6. Zadowolenie z usług świadczonych przez pracowników socjalnych (%) 23 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Klienci pomocy społecznej uczestniczący w badaniu deklarują, że – ogólnie rzecz ujmując – są zadowoleni z pracy wykonywanej przez pracowników socjalnych. Ponad 80% badanych wyraża taką opinię, w tym ponad 40% wskazało bardzo wysoki poziom zadowolenia. Jedynie niewiele ponad 5% respondentów nie jest zadowolonych z usług pracowników socjalnych. Z uwagi na niewielką w próbie liczebność najmłodszych respondentów (do 24 lat) oraz na niewielką liczebność osób niezadowolonych z usług pracowników socjalnych można jedynie analizować dane dotyczące pozostałych kategorii wiekowych, osób bardzo i raczej zadowolonych z tych usług (dane te są w tabelach 1-4 zacieniowane). Tabela 1. Wiek a poziom zadowolenia z pracy pracowników socjalnych (%) Z danych wynika, że zadowolenie z usług świadczonych przez pracowników socjalnych jest zróżnicowane ze względu na wiek, płeć, wykształcenie i miejsce zamieszkania badanych. Można powiedzieć, że najbardziej zadowoleni z pracy pracowników socjalnych są osoby po 60 roku życia. W pozostałych kategoriach wiekowych występuje podobny odsetek osób bardzo zadowolonych, waha się od 35% do 47%. Prawdopodobnie osoby starsze od wielu lat korzystają z pomocy społecznej i pracownicy socjalni są dla nich ważni nie tylko jako urzędnicy, ale w wielu przypadkach są to jedyne osoby, z którymi mają kontakt. 24 RAPORT Z BADAŃ Tabela 2. Płeć a poziom zadowolenia z pracy pracowników socjalnych Z tabeli 2. wynika, że bardziej zadowolone z pracy pracowników socjalnych są kobiety. To one też częściej niż mężczyźni zgłaszają się do instytucji pomocy społecznej, często właśnie z powodu alkoholizmu mężczyzn. Tabela 3. Miejsce zamieszkania a poziom zadowolenia z pracy pracowników socjalnych 25 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Miejsce zamieszkania różnicuje poziom zadowolenia w taki sposób, że najbardziej zadowoleni z usług pracowników socjalnych są mieszkańcy małych i średnich miast w województwie lubuskim (do 20 i od 20-50 tys. mieszkańców), nieco mniej zadowolonych jest mieszkańców wsi, a w następnej kolejności mieszkańców dużych miast (Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego). Tabela 4. Wykształcenie a poziom zadowolenia z pracy pracowników socjalnych Analizując zróżnicowanie opinii ze względu na poziom wykształcenia badanych można powiedzieć, że najbardziej zadowoleni są klienci OPS-ów z wykształceniem podstawowym i zawodowym. Możliwe jest, że respondenci z wyższym wykształceniem mają wyższe oczekiwania, odczuwają większy dyskomfort i – w wyniku porównywania własnej sytuacji z sytuacją innych osób z wyższym wykształceniem –po prostu definiują ją jako niesprawiedliwą. Respondenci z wykształceniem podstawowym i zawodowym mają mniejsze oczekiwania i częściej zadowoleni są z faktu, że w ogóle otrzymują pomoc. 3.3. Ogólne opinie o zawodzie i pracy pracowników socjalnych Opinie na temat zawodu i pracy pracowników socjalnych stanowiły istotny aspekt badania, szczególnie w kontekście autooceny swojej pracy dokonanej przez pracowników socjalnych. Jak pokazały badania – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na te- 26 RAPORT Z BADAŃ renie województwa lubuskiego, choć pracownicy socjalni generalnie zadowoleni są z wykonywanej pracy, to często mówią o niedocenianiu ich pracy, o problemach w pracy z tzw. trudnymi klientami, o wypaleniu i o stresie. Wykres 7. pokazuje rozkłady odpowiedzi na pytanie zawierające siedem stwierdzeń – opinii dotyczących pracy pracownika socjalnego. Respondentów poproszono, by odpowiadając na pytanie: „Co najczęściej mówią ludzie w Pana/i miejscowości na temat pracy pracowników socjalnych?”, wybierali jeden z punktów na skali: (1) często tak mówią, (2) rzadko tak mówią, (3) nigdy tak nie mówią. Przyjęto założenie, że w rzeczywistości są to opinie respondentów, wzmocnione opiniami zbiorowości. Tak samo było sformułowane pytanie w ankiecie skierowanej do pracowników socjalnych (w 2012 roku), co dawało możliwości porównania. Wykres 7. Opinie na temat pracowników socjalnych (%) Z wykresu 7. wynika, że według klientów pomocy społecznej opinie o pracy i zawodzie pracownika socjalnego są generalnie dobre. Najczęściej spotykane opinie o pracy i zawodzie pracownika socjalnego według klientów pomocy społecznej są następujące: (1) pracownik socjalny pomaga ludziom; (2) pracownik socjalny jest bardzo potrzebny, bo dużo ludzi nie radzi sobie z problemami; (3) pracownik socjalny potrafi dobrze doradzić. 27 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Opinie, które według klientów pomocy społecznej nigdy się nie pojawiają wśród mieszkańców (można przyjąć, że tak myślą również sami respondenci), to: (1) pracownik socjalny jest mało skuteczny; (2) pracownik socjalny bierze państwowe pieniądze, a nic nie robi; (3) ludzie sami sobie poradzą, jeśli będą mieć więcej pieniędzy. W badaniu przyjęto założenie, że opinie pracowników socjalnych i klientów pomocy społecznej dotyczące zawodu i wykonywanej przez pracowników socjalnych pracy mogą się różnić. Perspektywa, z jakiej dokonuje się oceny, jest wyznaczona przez zajmowane w tym systemie pozycje. Pracownik socjalny to osoba, której decyzje ważą o sytuacji (szczególnie materialnej) podopiecznego. Za swoją pracę pracownik socjalny otrzymuje wynagrodzenie. Podopieczny jest uzależniony od diagnozy swojej sytuacji przez pracownika socjalnego. Dlatego ważne było skonfrontowanie tych opinii. Przedstawione w tabeli 5. (w kolumnach z numerami 2 i 3) dane pochodzą z badania – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego oraz z badania, którego wyniki przedstawione są w niniejszym raporcie. W tabeli uwzględniono trzy perspektywy: (1) opinie, jakie według klientów pomocy społecznej posiadają mieszkańcy z ich miejscowości o pracy pracowników socjalnych (i można przypuszczać, że w rzeczywistości są to opinie respondentów); (2) opinie, jakie według pracowników socjalnych posiadają o ich pracy klienci pomocy społecznej; (3) opinie, jakie według pracowników socjalnych posiadają mieszkańcy danej miejscowości, w której pracują pracownicy socjalni. Należy oczywiście uwzględnić fakt, że tych opinii nie wyrażają bezpośrednio ani mieszkańcy, ani klienci pomocy społecznej. Są to opinie tzw. „zasłyszane” przez klientów pomocy społecznej i pracowników socjalnych w ich kontaktach z mieszkańcami i klientami. Mogą być zniekształcone, niemniej dają dość dobre wyobrażenie rzeczywistych opinii i traktować je można jako dobre wskaźniki również własnych opinii respondentów. 28 RAPORT Z BADAŃ Tabela 5. Opinie o zawodzie pracownika socjalnego: (1) mieszkańców i klientów pomocy społecznej (według respondentówklientów pomocy społecznej); (2) klientów pomocy społecznej (wg pracowników socjalnych); (3) mieszkańców danej miejscowości (wg pracowników socjalnych) Dane zacienione na szaro pochodzą z raportu – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego 2012 Porównania trzech kategorii pokazują bardzo interesujące zjawiska. Otóż, można powiedzieć, że opinie klientów pomocy społecznej o zawodzie i pracy pracowników socjalnych są znacznie lepsze niż wydaje się to pracownikom socjalnym. Oznacza to, że wyobrażenia pracowników socjalnych o postrzeganiu ich zawodu przez innych (w tym przez samych zainteresowanych pomocą społeczną) są bardziej wyrazem ich oceny widzianej przez pryzmat trudności, jakie spotykają w swojej pracy i – być może – widziane przez pryzmat odpowiedzialności, która na nich ciąży. Jak widać z danych, beneficjenci pomocy społecznej bardzo wysoko oceniają pracę pracowników socjalnych, a 1/3 z nich uważa, że zawód pracownika socjalnego to misja. W dużo mniejszym stopniu zgadzają się ze stwierdzeniami, że pracownik socjalny bierze państwowe pieniądze, a nic nie robi oraz że pracownik socjalny jest mało skuteczny. 60% klientów pomocy społecznej jest przekonanych, że pracownik socjalny potrafi dobrze doradzić, podczas gdy według pracowników jedynie 43,6% klientów wyraża taką opinię. Uzyskane wyniki skłaniają do refleksji i pokazują, że być może należałoby częściej przyrównywać opinie pracowników socjalnych z opiniami o nich wyrażanymi przez ich podopiecznych w celu podniesienia poziomu samooceny wśród pracowni- 29 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J ków socjalnych. Konfrontacja projekcji pracowników socjalnych dotyczących opinii o ich pracy z rzeczywistymi opiniami podopiecznych pomocy społecznej na pewno sprzyjałaby lepszemu samopoczuciu pracowników. Wykres 8. Opinie o pracownikach socjalnych (%) Kolejną kwes�ą poddaną badaniu była ocena zachowań pracownika socjalnego w kontaktach z podopiecznym. Analizując stosunek do różnych stwierdzeń opisujących cechy pracowników socjalnych, można uznać, że badani najczęściej przypisują takim osobom pozytywne cechy. Wśród najczęściej pojawiających się cech są: uprzejmość, opiekuńczość, cierpliwość, umiejętność słuchania, zrozumiały sposób przekazu. Z wykresu wynika również, że stwierdzenia zawierające negatywne cechy były wskazywane przez bardzo niewielką liczbą respondentów, dlatego w dalszych analizach nie będą uwzględniane. Wynik ten potwierdza już wcześniejsze konstatacje, że klienci pomocy społecznej mają nie tylko pozytywne opinie o zawodzie i pracy pracownika socjalnego w ogóle, ale bardzo dobrze oceniają własną współpracę z pracownikami, którzy się nimi zajmują. 30 RAPORT Z BADAŃ Wykres 9. Pożądane cechy pracownika socjalnego (badanie – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego, 2012) Jak wynika z wykresu 9. (patrz: Raport 2012, Wykres 44, str. 64), pracownicy socjalni, wskazując ważne dla wykonywanej pracy cechy pracownika socjalnego, przede wszystkim zwracali uwagę na wiedzę, profesjonalizm, odporność na stres, ale także empa�ę i asertywność. W zestawieniu ze wskazywanymi przez klientów pomocy społecznej cechami wydaje się, że cenią oni sobie właśnie te cechy pracowników, które w rzeczywistości są pochodną wiedzy, profesjonalizmu i empa�i. 31 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Tabela 6. Opinie o pracownikach socjalnych a poziom zadowolenia z poziomu świadczonych usług Jak wynika z tabeli 6., w której przedstawione są oceny cech pracowników socjalnych, istnieje związek między charakterystykami pracowników socjalnych a zadowoleniem ze świadczonych przez nich usług. Z danych wynika, że im lepiej badani oceniają samych pracowników w kontekście takich cech, jak opiekuńczość, asertywność, uprzejmość, kultura osobista, cierpliwość itp., tym bardziej są zadowoleni z poziomu usług świadczonych w ośrodkach. Należy jednocześnie podkreślić, że dane w tym zakresie należy traktować z dużą ostrożnością z uwagi na małe liczebności w obrębie kategorii respondentów wskazujących negatywne cechy pracowników socjalnych, z którymi się spotykają. Możliwe, że zdarzały się sytuacje, gdy pracownik socjalny miał mniej czasu, mniej uważnie słuchał, był mniej cierpliwy, ale nie wpływało to na ogólną ocenę jego pracy. 32 RAPORT Z BADAŃ 3.4. Rola pracowników socjalnych w życiu klientów pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych Respondentów zapytano o to, jakie znaczenie w ich życiu odegrali/odgrywają pracownicy socjalni. Wykres 10. Stwierdzenia o pracownikach socjalnych (%) Jak wynika z wykresu 10., badani najczęściej deklarują, że bez pomocy pracowników socjalnych żyłoby się im jeszcze gorzej. 1/5 badanych wysoko ceni sobie fakt, że na pracowników socjalnych zawsze można liczyć, a co dziesiąty respondent za najważniejsze uważa, że może się wyżalić i pracownik socjalny zawsze gotowy jest go wysłuchać. Mniej niż 1/3 respondentów uważa, że poradziliby sobie bez pomocy pracownika socjalnego, gdyby mieli lepszą sytuację finansową. Zaledwie jeden na stu respondentów uważa, że w ogóle nie potrzebuje pomocy, a pracownika socjalnego postrzega jako intruza. 33 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Tabela 7. Percepcja roli pracowników socjalnych w życiu respondentów a płeć W tabelach 7-10 przedstawione są wyniki pokazujące związki cech społeczno-demograficznych respondentów z postrzeganiem roli pracowników socjalnych w ich życiu. Z danych wynika, że zarówno płeć, wiek, wykształcenie, jak i miejsce zamieszkania warunkują percepcję roli pracownika socjalnego w życiu respondenta. Wśród kobiet częściej niż wśród mężczyzn występuje przekonanie, że najważniejsza jest niezawodność pracowników socjalnych, na których pomoc zawsze mogą liczyć oraz to, że mogą się im wyżalić. Wśród mężczyzn nieco częściej niż wśród kobiet występuje przekonanie, że żyłoby się im gorzej, gdyby nie pomoc pracownika socjalnego, ale również częściej niż wśród kobiet panuje przekonanie, że gdyby mieli więcej pieniędzy, sami rozwiązaliby swoje problemy. Wiek w niewielkim stopniu różnicuje przekonania respondentów o roli parcowników socjalnych w ich życiu, chociaż można zauważyć, że wśród najstarszych respondentów zdecydowanie przeważa przekonanie, że pracownicy socjalni polepszają jakość ich życia i bez nich byłoby im dużo gorzej. Dla osób w wieku 51-60 lat mniej istotne niż dla pozostałych kategorii wiekowych jest, że zawsze mogą liczyć na pomoc pracownika socjalnego, ale z kolei ważniejsze jest, że mogą się wyżalić i opowiedzieć o swoich problemach. 34 RAPORT Z BADAŃ Tabela 8. Percepcja roli pracowników socjalnych w życiu respondentów a wiek Z tabeli 9. natomiast wynika, że miejsce zamieszkania w niewielkim stopniu różnicuje przekonania respondentów o roli pracownika socjalnego w ich życiu. Wśród badanych osób z dużych miast częściej niż wśród pozostałych kategorii występuje przekonanie, że najważniejsze jest to, iż mogą zawsze liczyć na pomoc pracownika socjalnego. Wśród respondentów z miast liczących 20-50 tys. mieszkańców relatywnie częściej niż wśród pozostałych występuje przekonanie, że gdyby nie pomoc pracownika socjalnego, żyłoby się im dużo gorzej. Interesujący jest wynik pokazujący, że prawie co trzeci mieszkaniec wsi uważa, że gdyby miał więcej pieniędzy, sam poradziłby sobie z problemami. Najrzadziej takie przekonanie występowało wśród mieszkańców średnich miasteczek (20-50 tys. mieszkańców). 35 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Tabela 9. Percepcja roli pracowników socjalnych w życiu respondentów a miejsce zamieszkania Z tabeli 10. wynika, że wykształcenie różnicuje przekonania respondentów o roli pracowników socjalnych w ich życiu. Jak można było oczekiwać, wśród ankietowanych z wykształceniem wyższym niż zawodowe nieco częściej niż wśród osób z wykształceniem podstawowym i zawodowym występuje przekonanie, że gdyby posiadali więcej pieniędzy, sami poradziliby sobie z problemami. Jednocześnie dla tych osób najważniejsze jest to, że zawsze mogą liczyć na pomoc pracownika socjalnego. Wśród osób z wykształceniem podstawowym częściej występuje przekonanie, że gdyby nie pomoc pracownika socjalnego, żyłoby się im dużo gorzej. 36 RAPORT Z BADAŃ Tabela 10. Percepcja roli pracowników socjalnych w życiu respondentów a wykształcenie Uwaga! Ze względu na małe liczebności w próbie respondentów z wykształceniem średnim, pomaturalnym, licencjackim i wyższym w tabeli kategorie te zostały połączone w jednej kolumnie. Kolejną kwes�ą poddaną analizie było przekonanie klientów pomocy społecznej, że pracownik socjalny w swojej pracy kieruje się zasadą dobra klientów i ich rodzin. Wykres 11. Czy Pani/Pana zdaniem pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra osób i rodzin, którym pomaga? 37 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Zdecydowana większość respondentów (89,4%) uważa, że tak właśnie jest (patrz: Wykres 11.). Jest to kolejne potwierdzenie faktu, że klienci pomocy społecznej bardzo wysoko oceniają kompetencje pracowników socjalnych. Tabela 11. Wiek a ocena, czy pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra osób i rodzin, którym pomaga Uwaga! W tabelach 10-13 w związku z niewielkimi liczebnościami w obrębie odpowiedzi „raczej nie”, „zdecydowanie nie” i „trudno powiedzieć” analizowano jedynie odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak”. Opinie badanych dotyczące kwes�i kierowania się pracowników socjalnych zasadą dobra klientów pomocy społecznej i ich rodzin są zróżnicowane ze względu na charakterystyki społeczno-demograficzne badanych osób. Z uwagi na bardzo mały odsetek respondentów, którzy nie zgadzają się z twierdzeniem, że pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra klienta i jego rodziny, można jedynie wskazać różnice między respondentami, którzy zdecydowanie zgadzają się z tym twierdzeniem a tymi, którzy raczej się zgadzają. Z danych przedstawionych w tabeli 11. wynika, że osoby najstarsze (po 60. roku życia) są najbardziej o tym przekonane, zaś mniej przekonane są osoby w wieku 31-40 lat. 38 RAPORT Z BADAŃ Tabela 12. Płeć a ocena, czy pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra osób i rodzin, którym pomaga Płeć nie różnicuje opinii badanych w tym zakresie. Można jedynie powiedzieć, że mężczyźni są nieco bardziej powściągliwi w swojej opinii. Tabela 13. Miejsce zamieszkania a ocena, czy pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra osób i rodzin, którym pomaga Wśród mieszkańców średnich miast (20-50 tys. mieszkańców) zdecydowanie częściej występuje silne przekonanie o tym, że pracownicy socjalni zawsze kierują się zasadą dobra klienta pomocy społecznej. Nieco mniej jest takich osób wśród mieszkańców lubuskich stolic (Zielonej Góry i Gorzowa Wlkp.) Bardziej krytyczni są mieszkańcy wsi. 39 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Tabela 14. Wykształcenie a ocena, czy pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra osób i rodzin, którym pomaga Wykształcenie w niewielkim stopniu różnicuje przekonania respondentów o zasadzie kierowania się dobrem klienta przez pracowników socjalnych. Można zauważyć, że wraz z wykształceniem maleje zgoda na to stwierdzenie (przy wykluczeniu osób z wykształceniem pomaturalnym i wyższym, których liczba jest zbyt mała, by uwzględniać je w analizie). 3.5. Okres korzystania z pomocy społecznej a opinie o pracy pracownika socjalnego Można było założyć, że okres korzystania ze świadczeń pomocy społecznej warunkuje opinie o pracownikach socjalnych oraz poziom zadowolenia z ich usług, dlatego takie pytanie pojawiło się w ankiecie. Z wykresu 12. wynika, że wśród respondentów przeważali długoletni beneficjenci pomocy społecznej. Połowa badanych przyznaje, że po raz pierwszy do OPS-u zgłosiła się kilka lat temu. Prawie 16% badanych przyznało, że od pierwszej wizyty w OPS-ie upłynęło już kilkanaście lat. Co dziesiąty respondent nie potrafił wskazać, kiedy po raz pierwszy zgłosił się do OPS-u po pomoc, co raczej może oznaczać, że było to więcej niż kilka lat temu. 40 RAPORT Z BADAŃ Wykres 12. Czas zgłoszenia się do OPS po raz pierwszy (%) Tabela 15. Zadowolenie z usług pomocy społecznej a okres korzystania ze świadczeń 41 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Z tabeli 15. wynika, że najwyższy poziom zadowolenia z usług pracownika socjalnego występuje wśród osób krócej korzystających z pomocy społecznej, choć należy zaznaczyć, że różnice między respondentami o krótszym i dłuższym stażu nie są zbyt duże. Jak było już wielokrotnie wspomniane, na ogół wszyscy beneficjenci pomocy społecznej są zadowoleni z uzyskiwanych świadczeń, a przede wszystkim ze współpracy z pracownikiem socjalnym. Można jeszcze zauważyć, że relatywnie mniej zadowolone są osoby, które zgłosiły się do instytucji pomocowych kilka miesięcy temu. Możliwe jest, że właśnie takie osoby mają największe oczekiwania, które nie zostały w ich przekonaniu w pełni zaspokojone. Dłuższe korzystanie z usług pomocy społecznej być może daje większe poczucie bezpieczeństwa, choć jednocześnie występuje tu zagrożenie uzależnienia się od pomocy społecznej. Tabela 16. Percepcja roli pracownika socjalnego w życiu respondenta a okres korzystania ze świadczeń Z tabeli 16. wynika, że między percepcją roli pracownika w życiu respondenta a okresem korzystania z usług instytucji pomocowej nie zachodzą istotne związki statystyczne. Bez względu na „staż” beneficjentów wszyscy wskazują, że gdyby nie pomoc pracownika socjalnego, żyłoby się im dużo gorzej. Zauważyć też można, 42 RAPORT Z BADAŃ że wśród osób, które zgłosiły się do instytucji pomocowych kilka miesięcy temu, relatywnie często występuje przekonanie, że gdyby miały więcej pieniędzy, to same poradziłyby sobie z problemami. 3.6. Powody korzystania z pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych Wśród powodów korzystania z usług ośrodków pomocy społecznej badani zdecydowanie najczęściej wskazywali bezrobocie, ubóstwo oraz zdarzenia losowe. Wykres 13. Powody zgłaszania się do OPS-u (%) Powody te wskazują na potrzebę szukania pomocy w sytuacjach codziennych. Częste wskazania bezrobocia jako głównego powodu zgłaszania się po pomoc do ośrodków można interpretować dwojako. Z jednej strony taką sytuację tłumaczyć można sytuacją gospodarczą województwa i jego mieszkańców, z drugiej natomiast można mówić o wykształceniu się nawyku bezradności wśród osób, które wiele lat korzystają z pomocy społecznej i nie podejmują aktywności zawodowej w celu zmiany własnej sytuacji społecznej. 43 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Wykres 14. Najczęściej spotykane problemy społeczne Wykres 14. pokazuje najczęściej wskazywane przez pracowników socjalnych problemy społeczne (patrz: Raport z badań – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego, 2012, s. 34, Wykres 22.). Porównując wykresy 12. i 13., zauważyć można zbieżność we wskazywaniu bezrobocia ubóstwa, niepełnosprawności, a także długotrwałej i ciężkiej choroby jako głównych przyczyn korzystania z pomocy społecznej. Zobaczyć można także pewne rozbieżności. O ile respondenci często podawali jako powód zgłoszenia się do instytucji pomocowych zdarzenia losowe oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, to pracownicy relatywnie częściej wskazywali alkoholizm i narkomanię, a także konieczność opieki nad osobami starszymi jako najczęściej spotykane przez nich problemy społeczne. Możliwe jest, że respondenci, nawet jeżeli rzeczywistym powodem zgłoszenia się do OPS-u był alkoholizm czy narkomania, wypierając ten fakt, podawali inną przyczynę. 44 RAPORT Z BADAŃ Tabela 17. Powód korzystania z pomocy OPS-u a zadowolenie z poziomu usług pracownika socjalnego 45 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J W tabeli 17. przedstawione są związki przyczyn zgłoszenia się do instytucji pomocowych podawanych przez respondentów z zadowoleniem z poziomu usług pracownika socjalnego. Zacieniowano te wiersze w tabeli, które odnoszą się do najczęstszych powodów korzystania z pomocy społecznej. W pozostałych przypadkach występują zbyt małe liczebności, by można było cokolwiek wywnioskować na ich podstawie. I kolejny raz respondenci wysoko oceniają współpracę z pracownikami socjalnymi, choć zauważyć można, że bardziej zadowoleni są z pomocy w przypadku niepełnosprawności, długiej i ciężkiej choroby oraz w przypadku zdarzeń losowych. 3.7. Częstotliwość korzystania z pomocy społecznej a opinie o pracy pracowników socjalnych Ważną informacją, pozwalającą spojrzeć na zakres obowiązków pracownika socjalnego jest częstotliwość korzystania z pomocy społecznej. Wykres 15. Częstotliwość korzystania z pomocy OPS-u w ciągu ostatnich 12 miesięcy (%) Z wykresu 15. wynika, że badani zwracają się o pomoc do OPS-u regularnie (prawie 40% przyznaje, że robi to stale), a co trzeci respondent korzysta z pomocy częściej niż trzy razy w roku. 46 RAPORT Z BADAŃ Tabela 18. Wiek a częstotliwość korzystania z pomocy OPS-u Tabela 19. Płeć a częstotliwość korzystania z pomocy społecznej Tabela 20. Miejsce zamieszkania a częstotliwość korzystania z pomocy społecznej 47 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Tabela 21. Wykształcenie a częstotliwość korzystania z pomocy społecznej Częstotliwość korzystania z usług ośrodków pomocy społecznej jest zróżnicowana ze względu na cechy społeczno-demograficzne badanych (tabele 18-21). Wiek różnicuje częstotliwość korzystania z pomocy społecznej w taki sposób, że najczęściej klientami OPS-ów są osoby najstarsze (po 60. roku życia), rzadziej korzystają osoby młodsze (do 30. roku życia). Klientami OPS-ów nieco częściej są kobiety (80% do 70%), choć to wśród mężczyzn jest więcej stałych beneficjentów, ale za to wśród kobiet więcej jest takich, które korzystają częściej niż trzy razy w roku. Z tabeli 20. odczytać można liniowy charakter związku między wykształceniem a korzystaniem z pomocy OPS-u – im niższy poziom wykształcenia badanych, tym częściej korzystają oni z pomocy społecznej. Miejsce zamieszkania nie różnicuje w stopniu znaczącym deklaracji o częstotliwości korzystania z pomocy społecznej. Co prawda, w większych miastach istnieje wyższy odsetek osób objętych stałą opieką, jednak zróżnicowane są powody zgłaszania się do instytucji pomocowych. Na wsiach częściej niż w miastach rodziny wielopokoleniowe mieszkają wspólnie, w miastach ludzie starzy częściej są samotni i prowadzą własne gospodarstwa domowe. Często nie mogą liczyć na własne dzieci, które mieszkają w innych miejscowościach. 48 RAPORT Z BADAŃ Tabela 22. Poziom zadowolenia z usług pomocy społecznej a częstotliwość korzystania W tabeli 22. przedstawiono wyniki w zakresie zależności między poziomem zadowolenia a częstotliwością korzystania z usług OPS-u. Wyraźnie widać, że wraz z częstotliwością korzystania z usług rośnie zadowolenie ze współpracy z pracownikiem socjalnym. Wśród osób najbardziej zadowolonych prawie połowę stanowią respondenci stale korzystający z pomocy społecznej. 3.8. Ocena warunków współpracy klienta pomocy społecznej z pracownikiem socjalnym Istotną kwes�ą poruszaną w badaniu była ocena warunków współpracy z pracownikiem socjalnym. Badani raczej nie wskazują, by w swoich kontaktach z pracownikami socjalnymi napotkali trudności. Czasami zdarzało się, że byli kierowani do niewłaściwej osoby (tak wskazywało 14,2% badanych), nie otrzymywali potrzebnych informacji (12,7%), otrzymywali błędne informacje (16,8%), pracownik nie miał dla nich czasu (10,2%), proszono ich o kontakt w innym terminie (22,7%). 49 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Wykres 16. Trudności napotkane w OPS-ie (%) Analizując charakter kontaktów z pracownikami OPS-u, można wskazać na występowanie dwóch ścieżek. Wykres 17. Warunki spotkania z pracownikiem OPS-u (%) 50 RAPORT Z BADAŃ Najczęściej spotykaną sytuacją są bezpośrednie wizyty pracowników socjalnych u osób potrzebujących pomocy. Często występuje także taka sytuacja, w której wizyty pracowników socjalnych są przeplatane z wizytami klientów w OPS-ie. Sporadycznie pojawia się taka, aby osoby korzystające z usług OPS-u każdorazowo odwiedzały tą jednostkę. Tabela 24. Poziom zadowolenia z usług pomocy społecznej a miejsce spotkań klienta pomocy społecznej z pracownikiem socjalnym Za zasadne uznano rozpoznanie zależności między poziomem zadowolenia z usług pracowników socjalnych a miejscem spotkań klienta z pracownikiem. Na podstawie tabeli 24. wyraźnie widać, że poziom zadowolenia jest wyższy wówczas, gdy pracownicy socjalni przychodzą do domu respondenta, co oznacza, że taka forma spotkań jest bardziej przyjazna dla klientów. Na pewno często wynika to choćby z trudności w poruszaniu się osób niepełnosprawnych czy chorych. Możliwe też jest, że klientom po prostu łatwiej mówić o swoich sprawach w atmosferze domowej. Z drugiej strony, wyjazdy w teren pracowników socjalnych wydłużają czas pracy potrzebny im do rozpoznania potrzeb swoich klientów. Czasami być może wizyta domowa jest niekonieczna, a konieczność osobistego przybycia do OPS-u zmotywowałaby podopiecznego do aktywności. Możliwe też jest, że to warunki, w jakich prowadzone są rozmowy w OPS-ie nie zachęcają do wizyt w nich (patrz: Wykres 19.). 51 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Wykres 18. Posiadanie pomieszczenia do rozmów z klientami na osobności (dane z raportu – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego, Wykres 11., str. 20.) Wykres 19. Okoliczności spotkania z pracownikiem OPS-u (%) Pracownicy socjalni w badaniach sondażowych (w 2012 roku) wskazywali, że często ich rozmowy z klientem odbywają się przy osobach trzecich (innych pracownikach i/lub przy innych klientach). Brak oddzielnego pomieszczenia do prowadzenia rozmowy był często wskazywany jako niedogodność w wykonywanej pracy. Nieco ponad 70% odpowiedziało negatywnie (patrz: Wykres 18.). Wydaje się, że jest to ważny problem do rozwiązania w przyszłości. Klientami OPS-U i PCPR-U są osoby, które zwierzają się ze swoich problemów, czasami bardzo osobistych, dlatego oddzielne pomieszczenia stają się wręcz konieczne. 52 RAPORT Z BADAŃ Z badania sondażowego prowadzonego wśród klientów pomocy społecznej wynika, co prawda, że rozmowy z pracownikiem socjalnym prowadzone były na ogół w pomieszczeniu, w którym przebywały wyłącznie osoby zainteresowane (tak wskazywało nieco ponad 60% badanych), niemniej respondenci wskazywali sytuacje, kiedy rozmowy prowadzone były: przy innych klientach (prawie 12% osób wskazywało, że takie sytuacje były częste), przy innych klientach i/lub pracownikach (ponad 12% wskazywało, że tak było często) i na korytarzu (najrzadziej wskazywana sytuacja). Tabela 25. Ocena jakości uzyskanej informacji Wykres 20. Czy pracownik OPS-u wyjaśnił, jak można rozwiązać problem? (%) 53 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Jak widać w tabeli 25. na wykresie 20., badani deklarują, że pracownicy socjalni udzielają wyczerpujących i zrozumiałych informacji, kiedy zwracają się do nich o pomoc. Prawie 15% respondentów uznało, że nie wyjaśniono im do końca sposobu rozwiązania problemu, a bardzo nieliczni respondenci szukali pomocy w innej instytucji. Tabela 26. Wiek a ocena wyjaśnień pracowników socjalnych Tabela 27. Płeć a ocena wyjaśnień pracowników socjalnych 54 RAPORT Z BADAŃ Wiek respondentów w niewielkim stopniu różnicuje opinie o jakości uzyskanych informacji. Wśród osób w wieku 25-50 lat częściej niż wśród pozostałych znajdują się respondenci, którzy uważali, że nie uzyskali pełnej informacji o możliwościach rozwiązania swoich problemów. Częściej również wśród kobiet wystąpiło przekonanie o uzyskaniu zrozumiałej, pełnej informacji, wśród mężczyzn częściej niż wśród kobiet występowało przekonanie o uzyskaniu niepełnej informacji. Miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia nie różnicuje opinii badanych w tym zakresie. Wykres 21. Czy badany wyraził zgodę na zaproponowane rozwiązania? (%) Z wykresu 21. wynika, że rozwiązania problemów proponowane przez pracowników socjalnych są w większości akceptowane przez klientów OPS-ów – takie opinie deklaruje 88,2% badanych. Stanowi to kolejny argument potwierdzający profesjonalizm i skuteczność działań oraz wysoką ocenę pracy pracowników lubuskich ośrodków pomocy społecznej. 55 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Opinie o zachowaniach pracowników socjalnych Pytani o zachowanie w sytuacji wizyty pracowników socjalnych badani najczęściej deklarują postawy pozytywne. Najczęściej pojawiają się opinie o tym, że badani nie mają nic przeciwko takiej sytuacji oraz chętnie wpuszczają pracowników OPS-u do swoich domów. Zachowania skrajnie negatywne w sferze deklaracji badanych prawie nie występują. Z jednej strony można to odczytać jako kolejny przejaw pozytywnych ocen pracy takich osób, z drugiej można tu mówić jedynie o deklaracjach, mając na uwadze, że ludziom trudno jest przyznawać się do zachowań nieakceptowanych społecznie. Wykres 22. Jak najczęściej zachowuje się Pan/i w sytuacji, gdy pracownik socjalny przychodzi do Pana/i domu? (%) Zachowania klientów pomocy społecznej wobec pracowników socjalnych Analizując zachowania badanych wobec pracowników socjalnych, można po raz kolejny zauważyć, że w świetle deklaracji badanych zachowania niepożądane, nieakceptowane społecznie raczej nie występują. Jednostkowe wskazania badanych informują, że pośród takich zachowań występuje najczęściej agresja słowna: krzyki i wulgaryzmy skierowane w stronę pracowników OPS-u. 56 RAPORT Z BADAŃ Wykres 23. Zachowania wobec pracowników OPS-u (%) Z danych raportu – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego (Wykresy 25-27, str. 38-39) wynika, że agresja fizyczna pojawia się rzadko, choć 14% respondentów, pracowników socjalnych wskazało, że doświadczyli takiej przemocy (prawie 4,5% wskazało, że zdarza się to często). Zdecydowanie częściej pracownicy socjalni spotykali się z przemocą psychiczną. Jedynie niecałe 40% respondentów nie spotkało się nigdy z tego rodzaju przemocą, co trzeci spotkał się sporadycznie, a ponad 1/3 często i raczej często. Najczęściej pracownicy socjalni spotykają się z przemocą słowną, co oznacza, że są obrażani słowami powszechnie uważanymi za obraźliwe i wulgarne. Badanie przeprowadzone wśród klientów pomocy społecznej w pewnym stopniu potwierdza sytuacje zagrożenia z ich strony. Mimo, iż w zdecydowanej większości respondenci wskazują na poprawne zachowania, to sami przyznają, że zdarzają się im sytuacje, w których dochodzi do przemocy psychicznej i słownej. Prawie 5% wskazywało, że bardzo często używa wulgaryzmów w obecności pracownika socjalnego (wśród prawie 17% respondentów wskazujących ich używanie w ogóle). Zdarzają się również groźby, krzyki i ignorowanie. 57 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 3.9. Wnioski Materiał empiryczny, uzyskany w badaniu przeprowadzonym wśród klientów pomocy społecznej, jednoznacznie wskazuje, że obraz pracowników socjalnych jest bardzo pozytywny. Zawód pracownika socjalnego uznawany jest za bardzo potrzebny, pomocny. Przez wielu respondentów widziany jest jako misja. Praca pracowników socjalnych jest wysoko oceniana. Respondenci wskazywali na niewielkie trudności, przede wszystkim związane z warunkami pracy w Ośrodkach Pomocy Społecznej (brak oddzielnego pomieszczenia do rozmów z pracownikiem socjalnym). Respondenci przyznają, że zdarzają się im zachowania niewłaściwe wobec pracowników socjalnych, są to: wyzwiska, groźby, ignorowanie. Z przedstawionych danych wynikają następujące szczegółowe wnioski: • • • • 58 Ponad 80% badanych wyraża wysoki poziom zadowolenia z usług pracowni ków socjalnych; w tym ponad 40% wskazało bardzo wysoki poziom zadowolenia. Jedynie niewiele ponad 5% respondentów nie jest zadowolonych z usług pracowników socjalnych. Badani najczęściej deklarują, że bez pomocy pracowników społecznych żyłoby się im dużo gorzej. 1/5 badanych wysoko ceni sobie fakt, że na pracowników socjalnych zawsze można liczyć, a co dziesiąty respondent za najważniejsze uważa, że może się wyżalić i pracownik socjalny zawsze gotowy jest go wysłuchać. Mniej niż 1/3 respondentów uważa, że poradziliby sobie bez pomocy pracownika socjalnego, gdyby mieli lepszą sytuację finansową. Zaledwie jeden na stu respondentów uważa, że w ogóle nie potrzebuje pomocy, a pracownika socjalnego postrzega jako intruza. Wśród najstarszych respondnetów zdecydowanie przeważa przekonanie, że pracownicy socjalni polepszają jakość ich życia i bez nich byłoby im dużo gorzej. Dla osób w wieku 51-60 lat mniej istotne niż dla pozostałych kategorii wiekowych jest, że zawsze mogą liczyć na pomoc pracownika socjalnego, ale z kolei ważniejsze jest, że mogą się wyżalić i opowiedzieć o swoich problemach. Opinie klientów pomocy społecznej o zawodzie i pracy pracowników socjalnych są znacznie lepsze niż wydaje się to pracownikom socjalnym. Oznacza to, że wyobrażenia pracowników socjalnych o postrzeganiu ich zawodu przez innych (w tym przez samych zainteresowanych pomocą społeczną) są bardziej wyrazem ich oceny widzianej przez pryzmat trudności, jakie spotykają w swo- RAPORT Z BADAŃ • • • • jej pracy i – być może – widziane przez pryzmat odpowiedzialności, która na nich ciąży. 60% klientów pomocy społecznej jest przekonanych, że pracownik socjalny potrafi dobrze doradzić, podczas gdy według pracowników jedynie 43,6% klientów wyraża taką opinię. Uzyskane wyniki skłaniają do refleksji i pokazują, że być może należałoby częściej upowszechniać opinie wyrażane przez podopiecznych przede wszystkim w środowisku pracowników socjalnych w celu podniesienia poziomu ich samooceny. Badani najczęściej przypisują pracownikom socjalnym pozytywne cechy – najczęściej pojawiają się: uprzejmość, opiekuńczość, cierpliwość, umiejętność słuchania, zrozumiały sposób przekazu. Cechy społeczno-demograficzne respondentów warunkują opinie o zawodzie pracownika socjalnego, a także ocenę pracy pracowników socjalnych. Najbardziej zadowoleni z pracy pracowników socjalnych są osoby po 60. roku życia. W pozostałych kategoriach wiekowych występuje podobny odsetek osób bardzo zadowolonych, który waha się od 35% do 47%. Prawdopodobnie osoby starsze od wielu lat korzystają z pomocy społecznej i pracownicy socjalni są dla nich ważni nie tylko jako urzędnicy, ale w wielu przypadkach są to jedyne osoby, z którymi mają kontakt. Kobiety, mieszkańcy małych i średnich miast, a także respondenci z wykształceniem podstawowym i zawodowym również nieco częściej niż mężczyźni, mieszkańcy wsi i dużych miast oraz respondenci z wyższym wykształceniem są bardzo zadowoleni z usług pracownika socjalnego. Bardziej zadowoleni są z pomocy w przypadku niepełnosprawności, długiej i ciężkiej choroby oraz w przypadku zdarzeń losowych. O ile respondenci często podawali jako powód zgłoszenia się do instytucji pomocowych zdarzenia losowe oraz bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych, to pracownicy relatywnie częściej wskazywali alkoholizm i narkomanię, a także konieczność opieki nad osobami starszymi jako najczęściej spotykane przez nich problemy społeczne. Istotną kwes�ą poruszaną w badaniu była ocena warunków współpracy z pracownikiem socjalnym. Badani raczej nie wskazują, by w swoich kontaktach z pracownikami socjalnymi napotkali trudności. Czasami zdarzało się, że byli kierowani do niewłaściwej osoby (tak wskazywało 14,2% badanych), nie otrzymywali potrzebnych informacji (12,7%), otrzymywali błędne informacje (16,8%), pracownik nie miał dla nich czasu (10,2%), proszono ich o kontakt w innym terminie (22,7%). 59 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J • Poziom zadowolenia respondentów jest wyższy wówczas, gdy pracownicy socjalni przychodzą do ich domu, co oznacza, że taka forma spotkań jest bardziej przyjazna dla klientów. Na pewno często wynika to choćby z trudności w poruszaniu się osób niepełnosprawnych czy chorych, dla których samodzielne przybycie do OPS-u byłoby bardzo trudne. Możliwe też jest, że klientom po prostu łatwiej mówić o swoich sprawach w atmosferze domowej. • Respondenci wskazali, że jeżeli ich spotkanie z pracownikiem socjalnym odbywało się w OPS-ie, rozmowy prowadzone były na ogół w pomieszczeniu, w którym przebywały wyłącznie osoby zainteresowane (tak wskazywało nieco ponad 60% badanych). Niemniej, respondenci określali również sytuacje, kiedy rozmowy prowadzone były przy innych klientach (prawie 12% osób wskazywało, że takie sytuacje były częste), przy innych klientach i/lub pracownikach (ponad 12% wskazywało, że tak było często) i na korytarzu (najrzadziej wskazywana sytuacja). Badania wśród klientów pomocy społecznej potwierdziły konieczność poprawienia warunków pracy w OPS-ie. Konieczne jest wygospodarowanie oddzielnych pomieszczeń do rozmów klientów pomocy społecznej z pracownikami socjalnymi. Rozwiązania problemów proponowane przez pracowników socjalnych są w większości akceptowane przez klientów OPS-ów – takie opinie deklaruje 88,2% badanych. Stanowi to kolejny argument potwierdzający profesjonalizm i skuteczność działań oraz wysoką ocenę pracy pracowników lubuskich ośrodków pomocy społecznej. W świetle deklaracji badanych zachowania niepożądane, nieakceptowane społecznie raczej nie występują, choć – jak sami przyznają – zdarza się im używać wobec pracowników socjalnych wulgaryzmów (17% respondentów). Zdarzają się również groźby, krzyki i ignorowanie zaleceń pracownika socjalnego. • • 60 RAPORT Z BADAŃ 4. PRACOWNICY SOCJALNI O SWOJEJ PRACY – W ŚWIETLE IDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁĘBIONYCH W czwartym rozdziale przedstawione są wyniki drugiego modułu badania – Pracownik socjalny we współczesnym świecie – perspektywy i zagrożenia. Badanie to polegało na przeprowadzeniu pogłębionych wywiadów indywidualnych z pracownikami zatrudnionymi w Ośrodkach Pomocy Społecznej na terenie województwa lubuskiego. W tej części raportu płaszczyzną odniesienia do analizy uzyskanych poprzez IDI informacji są wyniki badania – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego, przeprowadzonego w 2012 roku przez zespół pracowników Obserwatorium Integracji Społecznej przy Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Zielonej Górze. Za konieczne uznano poszerzenie wiedzy o problemach wskazywanych wówczas przez pracowników socjalnych. Scenariusz do wywiadu (patrz: Aneks 2.) uwzględniał wszystkie aspekty zawodu pracownika socjalnego, które rozpatrywane być mogą jako zagrożenia i wskazywane były w badaniu sondażowym jako najważniejsze problemy spotykane przez pracowników socjalnych. Rozwiązanie sygnalizowanych problemów postrzegane może być jako szansa na lepsze funkcjonowanie pracowników socjalnych, a w efekcie jako możliwość świadczenia przez instytucje pomocy społecznej usług na wyższym poziomie niż dotychczas. Przeprowadzono piętnaście indywidualnych wywiadów pogłębionych, które dostarczyły interesujących informacji o pracy, samopoczuciu, warunkach spotkań z klientami pomocy społecznej, o współpracy z instytucjami wspierającymi instytucje pomocowe. Należy podkreślić, że pracownicy socjalni bardzo rzeczowo, konstruktywnie, ale i krytycznie wypowiadali się, próbując wskazać doraźne, ale i dalekosiężne rozwiązania, które pozwoliłyby im lepiej funkcjonować. W opracowaniu podawane są jedynie wybrane fragmenty z wypowiedzi respondentów. W wyborze cytatów kierowano się przede wszystkim największymi różnicami i podobieństwami tych wypowiedzi. 61 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Na początku rozmowy pracownicy socjalni ogólnie wypowiadali się o swojej pracy oraz o jednostce, w której pracują. – Jestem pracownikiem socjalnym, pomagamy środowiskowo. Jest to pomoc socjalna. Pracuję z klientami pomocy społecznej. (W 15) – Nasza instytucja zajmuje się pomaganiem osobom potrzebującym w różnej sytuacji rodzinnej, mieszkaniowej, dochodowej. Niestety, głównie koncentrujemy się na pomocy finansowej. Natomiast współpracujemy także w projekcie, w którym obecnie pracuję. Współpracujemy z terapeutami, psychologiem, doradcą zawodowym. Mamy różnego rodzaju grupy zajęciowe i możemy pomagać w wyjściu z trudnej sytuacji. Więc nie tylko finanse, ale też wychodzenie z uzależnienia czy z jakichś trudnych sytuacji rodzinnych czy rozwodowych. Nieraz są to bardzo skomplikowane sytuacje, na przykład odzyskiwanie dzieci z placówek. Są to naprawdę bardzo zróżnicowane trudne sytuacje. (W 1) – Rozeznanie potrzeb osób, które się ubiegają o naszą pomoc, reagowanie na każde zgłoszenie o sytuacjach problematycznych w środowisku, rozeznanie potrzeb takich środowisk i udzielenie wsparcia. (W 11) – Pracuję tu od wielu lat, jestem pracownikiem socjalnym. Pracuję w terenie, sporządzam wywiady środowiskowe, przygotowuję całą dokumentację służącą przyznaniu pomocy. (W 11) – Zawsze mogłoby być lepiej, natomiast zakres, w którym działamy, jest bardzo szeroki. Nie ma tutaj problemu ze względu na instytucję czy rejon. Tak naprawdę mamy wiele ośrodków, stowarzyszeń, które pomagają w świadczeniu pracy socjalnej. (W 15) – Udzielamy wszechstronnej pomocy, obojętnie, czy ktokolwiek się do nas zwraca, czy przyjdzie klient, bo chce na remont mieszkania, czy przyjdzie, bo chce na leki, żywność, bo chce na obuwie, odzież, chce pomocy. Mamy swoich specjalistów, prawnika, psychologa. Jeżeli osoba zgłaszająca się chce pomocy ze strony specjalistów, dajemy skierowanie. Zależy, jaki problem trapi klienta. (W 6) – Ja pracuję ściśle według zadań określonych w ustawie. Mamy rejonizację i na przykład na jednego pracownika socjalnego przypada w rejonie 2 tysiące mieszkańców. Zajmuję się tymi podopiecznymi, udzielam różnych form pomocy od poradnictwa pracy socjalnej, poradnictwa wszelkiego rodzaju po interwencje, niebieskie karty i oczywiście też pomoc finansową. (W 13) Z wywiadów wynika, że pracownicy socjalni to szczególna kategoria zawodowa. W bardzo dużym stopniu narażona jest na wypalenie zawodowe, stres, czasami narażona na kontakty z ludźmi agresywnymi, będącymi często pod wpływem środków odurzających, narażona na ryzyko utraty zdrowia z uwagi na wykonywaną pracę, jest to kategoria stosunkowo nisko opłacana. Jednocześnie pracownicy socjalni to ludzie, którzy swój zawód lubią, nie chcieliby zamienić go na inny. 62 RAPORT Z BADAŃ 4.1. Ocena jakości usług w zakresie pomocy społecznej W badaniu sondażowym (2012) pracownicy socjalni wypowiadali się na temat poziomu zaspokajanych przez OPS-y potrzeb klientów. Blisko połowa z nich (44,3%) była przekonana, że potrzeby osób oczekujących pomocy są zaspokojone, ale również blisko połowa (46%) uznała, że potrzeby ich podopiecznych są raczej lub zdecydowanie niezaspokojone (patrz: Wykres 24.). Świadczyć to może o niedostatku środków lub ich nieprawidłowej alokacji w instytucjach pomocy społecznej. Wykres 24. Poziom zaspokajania potrzeb mieszkańców w zakresie pomocy społecznej w opinii pracowników socjalnych (odpowiedź na pytanie: Czy według Pana/ Pani w powiecie, gminie potrzeby mieszkańców związane z pomocą społeczną są zaspokajane w wystarczający sposób?) Uwaga! Wszystkie wykresy w tej części raportu pochodzą z badań – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego. 63 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Podczas wywiadów proszono respondentów, by wypowiedzieli się w tej kwes�i. – Ten okres jest bardzo trudny w pomocy społecznej, ponieważ na naszym terenie jest bardzo duże bezrobocie. Chyba największe w lubuskim. W związku z tym osób potrzebujących pomocy przychodzi bardzo dużo i głównym czynnikiem jest właśnie to bezrobocie, które prowadzi do ubóstwa. Niestety, nie możemy tym osobom pomóc tak, jak by tego oczekiwały. Pomagamy na przykład w znalezieniu pracy, ale niekiedy nie ma takich możliwości, nie ma po prostu szans. Pracujemy także na terenach wiejskich – po byłych PGR-ach, gdzie mobilność takich osób jest bardzo ograniczona. Jest tak z prostych powodów, na przykład nie ma autokaru, nie ma możliwości dojazdu. Poza tym, nie tworzą się żadne nowe miejsca pracy i ci ludzie są skazani na pomoc społeczną. A czy my jej udzielamy zgodnie z założeniami, jak mamy pomagać. Myślę, że tak. (W 13) – Myślę, że nie, bo jest za mało pracowników socjalnych. Liczba rodzin, osób przypadających na pracownika socjalnego jest zbyt duża. W momencie, kiedy mam bardzo dużo osób, środowisk, nie mogę zbyt dużo czasu poświęcić moim rodzinom. Nawet gdybym chciała coś więcej zrobić albo jakieś sprawy czasami z nimi załatwiać, to nie zawsze mam na to czas. (W 1) – Brak zakładów pracy powoduje coraz większe bezrobocie. Ludzie nie mają pracy, w związku z tym nie mają pieniędzy. Ponadto, żeby zaspokoić wszystkie potrzeby, ośrodki musiałyby mieć więcej pieniędzy, a nie mają. (W 5) – Nie, według mnie nie. Ja pracuję w pomocy społecznej 35 lat. Uważam, że pomoc społeczna jest mało reformowalna. Klient jest nauczony, przyzwyczajony, że ze strony pomocy społecznej oczekuje przede wszystkim pomocy finansowej. Niestety, trzeba przyznać, że nasze społeczeństwo coraz bardziej ubożeje i niestety pracą socjalną nie nakarmimy klienta. Obecnie jest trend na pracę socjalną, ale nie ma zaplecza, żeby tej pracy socjalnej udzielić. Kiedy przyjdzie bezdomny, nie damy mu mieszkania, bo nie mamy takiej mocy. Przyjdzie bezrobotny, nie damy mu pracy, bo też nie ma pracy, tym bardziej, że teraz jest bezrobocie, stopa procentowa w tym obszarze ponoć w województwie lubuskim jest bardzo wysoka. (W 6) – …ciągle następuje poprawa w tym zakresie, dysponujemy wystarczającymi środkami na pomoc, co nie zawsze miało miejsce. Potrzeby nasze są na bieżąco monitorowane i korygowane przez jednostki nadrzędne, potrzeby przez nas zgłaszane są zaspakajane. Uważam, że zaspokajamy potrzeby naszych klientów. (W 11) Cytaty z wybranych rozmów pokazują, że pracownicy socjalni dostrzegają na ogół, że poziom usług świadczonych przez OPS-y przede wszystkim zależy od posiadanych środków, których nie ma dla wszystkich potrzebujących. Dostrzegają również, że osób zwracających się do pomocy społecznej jest coraz więcej, mimo wdrażanych różnych programów mających na celu zapobieganie wykluczeniu spo- 64 RAPORT Z BADAŃ łecznemu. Jednocześnie respondenci uważają, że pracowników socjalnych jest po prostu za mało w stosunku do rosnącej liczby osób potrzebujących pomocy. Praca pracowników socjalnych polega przede wszystkim na rozpoznawaniu potrzeb osób znajdujących się w trudnych sytuacjach życiowych, wynikających z ubóstwa, choroby, patologii lub z innych przyczyn, tak, by udzielić wszelkiej możliwej pomocy. W badaniu sondażowym (2012) pracownicy socjalni wskazywali, że najczęściej spotykane przez nich problemy społeczne to bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, długotrwała i ciężka choroba oraz alkoholizm (patrz: Wykres 25). To właśnie w tych obszarach najczęściej udzielają pomocy społecznej po dokładnym rozpoznaniu w środowisku. Pracownicy socjalni dysponują ograniczonymi środkami i często mogą mieć poczucie, że nie wszystkie potrzeby ich podopiecznych lub innych osób korzystających z pomocy społecznej są w pełni zaspokojone. Wykres 25. Najczęściej spotykane problemy społeczne 65 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Jakich usług oczekują klienci? Pracownicy socjalni zostali zapytani o to, jakich usług przede wszystkim oczekują klienci pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego oraz czy według nich jakość usług oferowanych przez system pomocy społecznej w województwie lubuskim jest odpowiednia do potrzeb społecznych. Wypowiedzi respondentów potwierdzają opinie uzyskane w badaniu sondażowym, iż nie zawsze wszystkie potrzeby społeczne mogą być zaspokojone, zarówno zgodnie z oczekiwaniami klientów pomocy społecznej, jak i z oczekiwaniami pracowników. Zarówno z danych sondażowych, jak i ze swobodnych wypowiedzi pracowników socjalnych można wywnioskować, że następują przekształcenia w strukturze problemów społecznych. Bezrobocie i ubóstwo stanowią największe zagrożenie – co do tego nie ma wątpliwości. Coraz częściej jest to także długotrwała choroba, niepełnosprawność, starość. To ważny sygnał dla instytucji pomocy społecznej. Przybywa ludzi starych, którymi nie ma się kto zająć, gdyż często także ich starzejące się dzieci cierpią na różne choroby i również wymagają opieki oraz pomocy. Choć alkoholizm nadal pozostaje istotnym i palącym problemem społecznym, stanowiącym poważne źródło innych problemów, takich jak bezrobocie czy ubóstwo, to nie mniej ważnym problemem staje się pogarszający się stan zdrowia coraz większej grupy osób. – Klient pomocy społecznej najczęściej nastawiony jest na pomoc finansową. Praca pracownika socjalnego polega na tym, żeby osoba taka chciała też innej pomocy. Żeby chciała pomocy psychologa czy wsparcia ośrodka terapii uzależnień. Bardzo często bywa tak, że osoby te mają też inne problemy, uzależnienia. Niekoniecznie jest to dobre dla nich. (W 15) – Sama ustawa jest tak skonstruowana, że skupia się na tym, żeby oferować czy też proponować ludziom pomoc finansową, a powinno się to zaczynać troszeczkę od drugiej strony. Od jakiegoś wkładu własnego klienta. My dajemy, a potem klient się do tego przyzwyczaja i uważa, że tak jest często najwygodniej. Nie podejmuje pracy, bo wie, że z ośrodka będzie miał podobne kwoty, a nawet jeśli mniejsze, to bez żadnego wysiłku. Jest w tym obszarze wiele niedoskonałości. (W 1) – Nie mogę określić wszystkich jedną miarą, ponieważ są bardzo różni. Oczywiście, można podzielić ich na kategorie, grupy. Niestety, w kategoriach roszczeniowych jest większość. Z nimi ta praca jest bardzo mało efektywna albo w ogóle nieefektywna. Zdecydowanie najlepiej pracuje się z tą kategorią, która chce coś zmienić w swoim życiu. Najczęściej są to osoby krót- 66 RAPORT Z BADAŃ kotrwale bezrobotne bądź krótkotrwale bierne zawodowo. Nie są jeszcze zniechęcone i wierzą w to, że wrócą z powrotem na rynek pracy. Ostatnio miałam taki przypadek. (W 2) – Z jakich usług? Klienci przede wszystkim chcą pomocy materialnej. Świadczenia pieniężne to jest podstawa zakresu naszej pomocy. Świadczymy także usługi opiekuńcze w naszym ośrodku są zatrudnione wykwalifikowane opiekunki. Potrzebna jest także pomoc niematerialna, pomoc w formie gorących posiłków. Takie także świadczymy w naszym ośrodku. Posiadamy również dzienny dom pomocy społecznej dla osób starszych, samotnych oraz środowiskowy dom samopomocy dla młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Zakres naszych działań jest naprawdę bardzo szeroki. (W 11) 4.2. Motywy wyboru zawodu pracownika socjalnego Zasadniczo wszyscy pracownicy socjalni posiadają obecnie wyższe, kierunkowe wykształcenie. Spotyka się jeszcze pracowników ze średnim wykształceniem, ale na ogół są to ci z najdłuższym stażem, przed emeryturą. Jak wynika z wywiadów, pracownicy socjalni wybierali swój zawód ze świadomością charakteru czekających ich obowiązków. Najczęściej wskazywane motywy wyboru zawodu to chęć pomagania innym ludziom, przekonanie o użyteczności pracy, świadomość, że jest to praca ważna, która ma sens. Respondenci wskazywali, że już podczas studiów pedagogicznych podejmowali pracę w charakterze wolontariuszy i utwierdzali się w dokonanych wyborach. Często również po prostu praca z ludźmi jest dla nich wartością samą w sobie. – Ja lubię pracować z ludźmi. Zawsze mnie to interesowało. Jest to ciekawy zawód. To taki zawód, który zawsze przynosi niespodzianki, nie ma takiego samego dnia, nie ma takiego samego przypadku, z którym się pracuje. Jest to praca wymagająca również od nas, abyśmy ciągle dowiadywali się czegoś nowego. Tak jak pojawiają się nowe problemy społeczne. I w tym musimy być biegli. Ja lubię się dokształcać. Jestem mieszkanką X, a więc lokalizacja, miejsce mi sprzyja, daje mi szansę rozwoju. Myślę, że nie zmieniłabym charakteru pracy. (W 15) – Już w czasie studiów, na początku studiów wiedziałam, że bardziej chciałabym pracować z ludźmi dorosłymi niż z dziećmi. Więc „odpadły” wszystkie placówki oświatowe: szkoły, przedszkola. I nie wyobrażam sobie siedzenia za biurkiem 8 godzin i zabawy tylko i wyłącznie w papierach. Lubię kontakt z ludźmi, wcześniej przewinął się w moim życiu wolontariat. To była droga zupełnie nieprzypadkowa. Właśnie kontakt z ludźmi był powodem chęci wykonywania tego zawodu. Na pewno nie zarobki. Musiałabym się chwilecz- 67 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J kę nad tym zastanowić, czy były i inne powody. Przede wszystkim kontakt z ludźmi, to, że się pracuje i w biurze, i w terenie. Nie ma monotonii, ciągle coś się dzieje. To może być, oczywiście, wadą i zaletą. Spotyka się ciekawych ludzi na swojej drodze, na pewno tak. I pracowników, i klientów. Historie pewnych ludzi są niesamowite i to, jak się podnoszą w różnych trudnych sytuacjach – niekiedy jest naprawdę godne podziwu. Jeśli ktoś lubi pracować z ludźmi i się z nimi spotykać, to zapewne sobie nie wyobraża, tak jak ja, żeby siedzieć tylko w papierach, których też jest sporo. Ale jednak ta praca jest bardziej urozmaicona. Podobnych, jak moja, placówek na terenie X, nie ma tak wiele, a ofert pracy jeszcze mniej, a ja nie chciałam wyjeżdżać. Tutaj tak się zdarzyło, że zostałam przyjęta. Akurat z tego się cieszę, bo najbardziej mi zależało na tym ośrodku. (W 1) – Po prostu lubiłam pomagać ludziom i stąd chyba moja decyzja. Poza tym uważam, że pracownikiem socjalnym pomimo skończenia szkoły nie każdy może być. Trzeba być odpornym na stres, na zetknięcie się z człowiekiem. (W5) – To było bardzo dawno temu, jest to moja pierwsza praca i jedyna. Pracuję tu już ponad 30 lat. Myślę, że chęć pomagania drugiemu człowiekowi to główny powód podjęcia takiej pracy. Nie mam żadnych wątpliwości, że jest to właśnie to, co chciałabym robić i jest moją wielką pasją. Tu nie ma monotonii, każdy człowiek to otwarta historia, więc ta różnorodność powoduje to, że na pewno nie jest nudno w takiej pracy. Jestem przygotowana do tego zawodu, w naszym mieście jest to jedyna taka placówka. I jak mówię, pracuję tutaj od początku, czyli od chwili, kiedy uzyskałam uprawnienia w 1981 roku, czyli 31 lat temu. Znalazłam tu zatrudnienie, już w tym ośrodku odbywałam praktyki w trakcie przygotowywania się do zawodu i chyba też dlatego nie szukałam innej pracy, chociaż takie propozycje się zdarzały, na przykład w domach pomocy społecznej, gdzie też mamy etaty pracowników socjalnych. Są takowe na terenie naszego powiatu i gminy. Nie, nigdy nie miałam wątpliwości, że tę pracę chcę wykonywać. (W 11) – To był raczej świadomy wybór. Praca na rzecz ludzi wydaje mi się, że jest jak najbardziej wartościowa Mamy różnego rodzaju zajęcia, zadania do wykonania, a w momencie, kiedy widzimy efekty lub to, że coś potrafimy zrobić, zmienić w danej osobie czy pomóc – jest nagrodą i ogromną satysfakcją. (W 13) Niektórzy respondenci mówili o przypadkowości wyboru zawodu, choć takie wypowiedzi należały do rzadkości. – Powiem szczerze, że nie był to do końca celowy wybór. Kończąc liceum, nie wiedziałam, co robić. Nie dostałam się na wymarzony kierunek studiów. Myślałam sobie o pedagogice i o troszeczkę innej specjalizacji, ponieważ kiedy składałam papiery, było aż 11 specjalizacji. W momencie, kiedy ukończyłam 1. rok pedagogiki, zrobiono nam tylko bodajże pięć, w tym pracę so- 68 RAPORT Z BADAŃ cjalną i kierunek – poradnictwo, więc zdecydowałam, że z tych pięciu, które mi pozostało, praca socjalna to najbardziej optymalny kierunek. (W 2) – Był wolny etat, więc przyszłam do pracy. Bo z wykształcenia jestem pielęgniarką. A to jest mój drugi zawód - pracownik socjalny. (W 3) Pracownicy socjalni zostali zapytani, czy poleciliby ten zawód swoim dzieciom lub/i znajomym. Odpowiedzi na tak postawione pytanie są dobrym wskaźnikiem oceny własnej pracy ze względu na wkład, wysiłek i osiągane rezultaty. Osoby, które poleciłyby ten zawód innym, zastrzegały często, że nie jest to praca dla każdego, że konieczne jest posiadanie określonych cech. Niektórym zdarzały się takie sytuacje, kiedy zachęcali, na przykład stażystów, do wykonywania zawodu pracownika socjalnego widząc, że są to osoby właściwe, dobrze rokujące na przyszłość, takie, które dysponują odpowiednimi umiejętnościami i predyspozycjami psychicznymi. Podkreślali, że na pewno w zawodzie tym nie znajdą satysfakcji osoby nastawione na zysk i wysokie zarobki. Z wypowiedzi wynika, że respondenci dostrzegają wyraźną rozbieżność między ponoszonymi nakładami i wysiłkiem a otrzymywanym wynagrodzeniem. Mimo tego uważają, że warto wykonywać pracę pracownika socjalnego, co było potwierdzeniem wyników uzyskanych w badaniu sondażowym w 2012 roku5. Z analizowanych wypowiedzi wynika, że respondenci o dłuższym stażu mniej skłonni byliby zachęcać innych do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. – To jest bardzo ciężka praca, bardzo ciężki zawód, myśląc przyszłościowo. Nie oszukujmy się, zawód ten jest też nisko opłacany, nieadekwatnie do wykonywanych różnych form pracy, obowiązków, które na nas spoczywają oraz oczekiwań ludzi, jakie wobec nas mają. Myślę, że jest naprawdę bardzo, bardzo ciężko i myślę, że dla takiego spokoju i także ze względu na możliwości większego rozwoju, to nie poleciłbym tej pracy. Jest to praca naprawdę z powołania i trzeba czuć, że chce się tutaj pracować. To nie jest taka praca żeby tylko przyjść, spróbować, zobaczyć, praca na jeden raz. (W 7) – No właśnie, teraz miałam taki przypadek, że córka wybierała kierunek studiów. Zachęcałam ją do tego, ale wybrała zupełnie inny kierunek. (W 13) Ponad 2/3 badanych wówczas pracowników socjalnych było ze swojej pracy zadowolonych, a zadowolenie to w niewielkim stopniu zależne jest od wieku, stażu pracy i miejsca pracy. Zasadniczo pracownicy ze wszystkich grup wiekowych zadowoleni byli w podobny sposób, choć nieco częściej zadowoleni byli najmłodsi. Najwięcej niezadowolonych osób było wśród najstarszych respondentów (24,6%). Osoby z najkrótszym stażem pracy były bardziej zadowolone (odnotowano 24,4% takich respondentów) niż osoby z dłuższym stażem (w pozostałych kategoriach odnotowano od 7 do 19% takich osób). 5 69 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J – Czy poradziłabym innym? Przyjaciółce tak, dzieciom niekoniecznie, bo jest to, że tak powiem, niezbyt dochodowy zawód. (W 14) – Jeżeli by miały podobne cechy charakteru jak ja, to tak. Jest to trudna praca, praca z drugim człowiekiem, żywym człowiekiem, gdzie często wchodzą w grę emocje, ogromne emocje. Jest to praca trudna, w której nie aż tak łatwo o satysfakcję. (W 11) – Po prostu pomoc społeczna nie da rady tego udźwignąć i po prostu jest to bardzo trudny zawód i wszystko, co się złego dzieje, potem zrzucane jest na pracowników socjalnych, pomocy społecznej. A tak do końca nie jest, bo naprawdę pracownicy socjalni, pomoc społeczna robi tak dużo, tak wiele, tylko jest niedostrzegana. Jest to zawód po prostu niedostrzegany, nikt go nie dostrzega. Niekiedy się mówi, że to jest dobry pracownik socjalny, ale kiedy coś się złego dzieje, wszyscy obarczają go winą. Tak naprawdę to jest bardzo ciężki zawód. I na pewno nie wybrałabym go teraz. (W 5) – Nie, to jest bardzo ciężka praca. Jak sobie to przeanalizowałam po wielu latach pracy, to uznałam, że jest to praca na dwadzieścia, dwadzieścia parę lat. Nie powinno się później w tym samym zawodzie pracować. Później to już trzeba mieć po prostu bardzo silne nerwy, stres wykańcza. Przychodzi wypalenie i już całkiem inaczej się patrzy na ludzi niż na początku. (W 9) 4.3. Ocena warunków pracy W badaniu sondażowym (2012) wiele miejsca poświęcono ocenie warunków pracy. Wykres 26. Proporcje między pracą terenową a administracyjno-biurową 70 RAPORT Z BADAŃ Z wykresu 26. jednoznacznie wynika, że ponad połowa badanych (55,1%) większość swojego czasu poświęca na pracę biurową, niecałe 40% (37,6%) tyle samo czasu poświęca na pracę biurową i terenową. Zaledwie 7,3% respondentów wskazało, że więcej czasu zajmują im obowiązki związane z pracą w terenie. Na ogół (jak wynikało z badań sondażowych) pracownicy socjalni zadowoleni są z wyposażenia jednostek w sprzęt biurowy. Wykres 27. Czy pracownik posiada wystarczającą ilość czasu na wykonywanie obowiązków? W związku z tym, że (jak wskazuje wykres 27.) pracownicy socjalni w badaniu sondażowym podnosili problem zbyt małej ilości czasu na wykonywanie wszystkich swoich obowiązków, należało temu zjawisku przyjrzeć się bliżej. Skoro prawie 60% respondentów wskazywało, że brakuje im czasu na satysfakcjonujące wykonanie wszystkich czynności zawodowych, na pewno konieczne jest poszukiwanie odpowiedzi, dlaczego tak się dzieje oraz znalezienie rozwiązań w tym zakresie. Wydaje się, że problem jest poważny, dlatego w wywiadach pogłębionych poruszona została kwes�a czasu, jaki pracownicy mają do dyspozycji, by wykonywać należycie swoje obowiązki. Drugim poważnym problemem wskazywanym w badaniu sondażowym jest brak odpowiednich warunków do prowadzenia rozmów z klientami pomocy społecznej w jednostkach pomocowych. Do podstawowych obowiązków pracownika socjalnego należy rozpoznawanie potrzeb osób, które doświadczają deprywacji w różnych obszarach swojej egzystencji, dlatego powinny zostać stworzone warunki zapewniające swobodną rozmowę z klientem bez obecności osób trzecich. Zarówno z badań sondażowych prowadzonych wśród pracowników socjalnych, jak i z badań prowadzonych wśród klientów pomocy społecznej, a także z wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi wynika, że poważnym problemem jest brak oddzielnego pomieszczenia w OPS-ach do prowadzenia rozmów. 71 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J – Jest coraz lepiej, ponieważ mamy rozporządzenia o ilości domów przypadających na pracownika socjalnego. Nie jest tak, że nie mamy czasu. Jeżeli faktycznie udaje mi się jakiś problem rozwiązać, to słyszę pochwały, że fajnie, że udało się coś takiego osiągnąć. (W 15) – Nadmiar papierologii troszeczkę braki techniczne. Mamy jeden komputer na 3 pokoje, to jest na 6 osób. Telefon też mamy jeden na 6 osób. Głównie papiery, papiery, aczkolwiek ja pracuję w projekcie, w którym mamy bardzo wielu klientów, więc to wpływa na to, że na jedną osobę trzeba mieć mniej czasu, niż by się chciało. […] Jeżeli chodzi o warunki sprzętowe, to są takie ośrodki, w których każdy pracownik ma swój komputer. Są to niby takie prozaiczne sprawy, ale ułatwiające bardzo pracę. Również wynagrodzenia zdarzają się, że są wyższe w innych miastach. Ale to jest różnie, może być gorzej i może być lepiej. (W 1) – Obowiązków w pracy jest coraz więcej. Także zakres naszych zadań jest coraz większy, zadań w pomocy społecznej przybywa. Na pewno ten czas jest coraz krótszy. Wypełniony jest w zupełności. 8 godzin to 8 godzin intensywnej pracy. Pełnię też obowiązki od 2 lat przewodniczącej zespołu interdyscyplinarnego. Ponadto są to inne dodatkowe zadania, dodatkowa praca, którą trzeba zmieścić w godzinach pracy. Także czasu brakuje bardzo często. W tej pracy podejmuje się wiele własnych inicjatyw, bo w pracy ze środowiskiem jesteśmy sami. W momencie, gdy trafiamy w środowisko, idziemy w pojedynkę, wiele decyzji podejmujemy już na miejscu. Myślę, że doświadczenie nam pomaga. W szybszym i bardziej trafnym podejmowaniu decyzji. To jest praca bardzo samodzielna i to nam imponowało od samego początku, że decyduje się, że tak wiele wiem, tak wiele jestem w stanie ludziom wskazać. Jeżeli jeszcze sprawa przyjmuje taki obrót, że osobom, którym byłam w stanie coś poradzić, udzielić jakichś informacji, są zadowolone, to dla mnie jest to wielka satysfakcja. Mamy tutaj naprawdę dobre warunki. Bardzo dobre. Nie wiem o jakich warunkach Pani myśli, ale chyba o warunkach lokalowych, wyposażeniu. Nie, my mamy świetne warunki. To inni właśnie, bywając u nas, są zaskoczeni aż taką miłą atmosferą, miłym miejscem. Warunki mamy bardzo dobre. (W 11) – To nie jest praca tylko tu na miejscu, nie tylko w ośrodku. Pracujemy także w terenie i czasami wynikają różnorodne sytuacje, niejednokrotnie interweniujemy z minuty na minutę. Gdzieś mamy zaplanowane, umówione jakieś spotkania i musimy to odwołać, bo tu jest coś ważniejszego. Niestety, to jest taka praca, której się nie planuje. Jeśli coś się wydarzy, my musimy interweniować. W takich właśnie warunkach musimy pracować. Oprócz tego mamy sporo innych obowiązków, w tym także biurokracji. To też praca papierkowa. Poza tym czasami przez takie sytuacje niespodziewane trzeba natychmiast interweniować, trzeba to robić szybko. Teraz jest bardzo dużo przemocy w rodzinie i tam zwłaszcza musimy bardzo szybko działać. (W 13) 72 RAPORT Z BADAŃ Wsparcie przełożonych i współpraca z innymi pracownikami socjalnymi Z badań sondażowych prowadzonych w 2012 roku wśród pracowników socjalnych wynikało, że mniej więcej tyle samo respondentów może liczyć na wsparcie ze strony przełożonych, ile na takie wsparcie liczyć nie może. Natomiast prawie 80% badanych mówiło o otrzymywaniu dużej pomocy ze strony współpracowników. Z wywiadów pogłębionych wynika, że jest inaczej. Pracownicy socjalni raczej wysoko cenią sobie współpracę z przełożonymi i najczęściej mówili, że mogą liczyć na wsparcie zarówno przełożonych, jak i współpracowników. Z wywiadów z pracownikami socjalnymi wynika również, że bardzo ważnym elementem jest uzyskiwanie ze strony przełożonych potwierdzenia, że ich praca jest dobrze wykonana. Chcieliby być częściej doceniani za swój wysiłek, częściej oczekiwaliby słów wskazujących, że są docenieni. – Jeżeli są poważniejsze sprawy, to są zawsze konsultowane z panią kierownik. Zawsze możemy liczyć na wysłuchanie, nie ma większego problemu. Jeżeli chodzi o mnie i moich najbliższych współpracowników, to tutaj zawsze mogę liczyć na pomoc i nawzajem. Jeśli jest potrzeba pomoc, można liczyć na wsparcie, nawet w przypadku wyjścia w teren, jeżeli istnieje możliwość jakiegoś zagrożenia. Lepiej mieć świadka, jeśli coś się zadzieje, zwłaszcza w przypadku kombinatora. W takich sytuacjach wszystko jest naprawdę w porządku. (W 1) – Mam dobrych współpracowników i dobre kierownictwo, które rozumie to, że czasami mam pewne problemy w pracy terenowej. W związku z tym mam też bardzo duże wsparcie z ich strony i nie wiem, jak dla innych, ale dla mnie jest to bardzo przyjemne miejsce pracy. Tak czuję – to motywujący czynnik zakładowy. A jak z motywacją osób? Jeżeli znam procedury, to mi to łatwiej idzie praca. I nie muszę się w pracy pytać kolegów, koleżanek: „Słuchaj, jak to zrobić?”, tylko po prostu robię swoje. I nie ukrywam, że obsługa komputera bardzo pomaga, ponieważ bardzo dużo rzeczy musimy robić na komputerze. Niestety, jest jednak nadmiar obowiązków, ale to już traktuję jako normę. Natomiast wiem, że mogę z każdym pomysłem iść do mojego kierownictwa bądź też wysłać e-mail, ponieważ część decyzji, pism czy uwag mogę po prostu wysyłać na e-mail, jeżeli wiem, że mój kierownik jest bardzo zapracowany i w tym momencie nie mogę do niego iść. Z drugiej strony wiem, że spokojnie sobie odczyta wiadomość. Tak więc jak najbardziej wszystkie propozycje są wysłuchiwane i skonsultowane. Nie ma takiej sytuacji, że mam jakiś pomysł i boję się odezwać albo że na dzień dobry usłyszę: „Nie, nie, to jest złe”. Wszystko, jak najbardziej, jest brane pod uwagę. (W 2) 73 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J – Doceniają moje doświadczenie. Na pewno doceniają doświadczenie, ale pracę też. Odczuwam to, że jestem doceniana. No może z tymi nagrodami to jest gorzej, bo nagród to raczej nie miewamy. Ale pochwały tak. A przynajmniej docenienie, że to, co robię, robię w sposób właściwy, zadowalający. (W 11) – W zeszłym roku dostałam nagrodę dla pracownika socjalnego. Kierownictwo docenia nasze wysiłki. Praca pracownika socjalnego polega na tym, żeby też swoim sposobem funkcjonowania kreować pracę socjalną. Mamy też możliwość tworzenia własnych projektów, chociaż niekoniecznie są one zawsze zaakceptowane, bo są to przeważnie konkursy. To jest program i można wybrać inną ofertą. Natomiast uważam, że możemy kreować swoją pracę. Ogólnie w pomocy społecznej dużo się nie zarabia. To jest oficjalnie powiedziane. Uważam, że warunki finansowe mogłyby być lepsze. Byłby to większy motywator do pracy. (W 15) – Jesteśmy wysłuchiwani. Często z koleżanką i przełożonym rozmawiamy na różne tematy właśnie o problemach naszych klientów, układamy wspólny plan, aczkolwiek nieraz jest taki nawał pracy, że nie ma czasu na takie rozmowy i po prostu trzeba podjąć od razu decyzję i samemu się ustala taki plan. Niekiedy dopiero w trakcie dochodzi do konsultacji z przełożonym. (W 7) 4.4. Ocena szkoleń Z badań sondażowych prowadzonych wśród pracowników socjalnych wynikało, że pracownicy na ogół są zadowoleni ze szkoleń, w których biorą udział: najbardziej zadowoleni byli z atmosfery (ponad 95% badanych), najmniej zadowoleni byli z materiałów szkoleniowych (84,5%). Pracownicy socjalni bardziej zadowoleni byli ze sposobu prowadzenia szkoleń, z organizacji zajęć i sposobu prowadzenia zajęć niż z przekazywanych treści, możliwości zdobycia wiedzy, przydatności wiedzy. To, co jest istotą organizowanych szkoleń, ocenione zostało gorzej. Na podstawie uzyskanych rezultatów badań można wnioskować, że szkolenia bardziej spełniają funkcję wyjazdów integracyjnych, są okazją do spotkań z pracownikami z innych jednostek pomocowych, wymiany opinii i doświadczeń, co w rezultacie sprawia, że uczestnicy szkoleń są z nich zadowoleni. Ogólnie szkolenia są wysoko oceniane, jednak różnice w ocenie poszczególnych aspektów mogą oznaczać, że szkolenia i kursy nie przynoszą takich rezultatów w postaci przyrostu wiedzy i umiejętności, jakich oczekiwaliby pracownicy. 74 RAPORT Z BADAŃ Wywiady pogłębione potwierdziły uzyskane w sondażu wyniki dotyczące oceny szkoleń organizowanych dla pracowników socjalnych. Uzyskano bardziej szczegółowe informacje, które świadczą o tym, że pracownicy bardziej zainteresowani byliby warsztatami, które dostarczałyby bardziej praktycznej wiedzy i pozwalały na zdobycie konkretnych umiejętności (także w kwes�i stosowania określonych procedur). Jest to bardzo istotna wskazówka do podejmowania działań przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej. Oczekiwania pracowników socjalnych w zakresie problematyki szkoleń przedstawione są na wykresie 28. Wynika z niego z jednej strony, w jakich zakresach wiedzy respondenci odczuwają deficyty, a z drugiej strony, jaka wiedza byłaby im po prostu potrzebna w ich pracy. Z danych odczytać można, że w największym stopniu respondenci oczekują szkoleń z zakresu wiedzy psychologicznej, wiedzy dotyczącej pomocy rodzinie oraz wiedzy prawnej, która pozwoliłaby im lepiej poznać i zrozumieć aktualne przepisy i regulacje. Wykres 28. Oczekiwania pracowników socjalnych wobec szkoleń Tradycyjnie respondenci wskazywali potrzebę uczestnictwa w szkoleniach dotyczących przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, alkoholizmowi i narkomanii, nieco w mniejszym zakresie problemów starości, bezdomności i samotności, problemów komunikacji społecznej oraz praktyki zawodu. Dodatkowo respondenci wskazywali 75 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J problematykę pracy z klientem trudnym, przemoc w rodzinie oraz kwes�e wypalenia zawodowego jako tematy kursów, które by ich zainteresowały. Z wywiadów wynika, że kwes�a szkoleń będzie w przyszłości ważnym elementem codziennej aktywności pracowników socjalnych. Dostrzegają oni konieczność ciągłego dokształcania się, zdobywania nowej wiedzy. Mają świadomość szybko następujących zmian w przepisach, uregulowaniach prawnych, procedurach. Dostrzegają również zmiany w samej koncepcji pomocy społecznej. – Mogłaby być to praca ze sprawcami przemocy w rodzinie. Bo jest to trudny obszar i wymaga dużej wiedzy i dużych umiejętności. Tym bardziej, że pracownik socjalny pracuje i z ofiarą, i ze sprawcą. Wymaga to dużej podzielności naszej uwagi. Nie jest to łatwe do pogodzenia. Przede wszystkim szkolenia warsztatowe. (W 15) – Na szkolenia też trzeba mieć czas. Teraz trochę się ich pojawiło, a w projekcie nie mamy za bardzo na to czasu. Mnie by zależało bardzo na szkoleniach dotyczących pracy z osobami psychicznie chorymi, bo z tym jest jakiś duży problem. Często i lekarze sobie nie radzą. Chciałabym, żebyśmy nauczyli się, chociaż spróbowali, ułatwić sobie kontakt z takimi osobami. Dzięki temu może łatwiej moglibyśmy do nich dotrzeć, zrozumieć ich potrzeby, ich oczekiwania. Są pewnie mechanizmy, które można zastosować, my ich nie znamy, dobrze więc byłoby się tego nauczyć. Przynajmniej jeżeli chodzi o mnie. Były takie szkolenia, w których ja uczestniczyłam. Były takie szkolenia, które można odnieść do praktyki, ale trzeba mieć więcej pieniędzy. Powinna je mieć cała instytucja. Bo są to pomysły wdrażane w innych krajach. My, niestety, nie jesteśmy na takim etapie, żebyśmy mogły wszystko wdrożyć. Zdarzają się też takie szkolenia, które są takie sobie; piękna teoria, ale w praktykę wprowadzić się tego nie da. Np. ze względu na brak sprzętu, finansów itd. Możliwość szkoleń i tego typu rzeczy ostatnio pojawia się coraz więcej. I mamy także swoje propozycje, ale ze względu na brak czasu z tego się rezygnuje. Motywacja? Myślę, że jest, że kierownictwo coś np. proponuje. Tak to wygląda. (W 1) – Uważam, że powinny być szkolenia takie standardowe, np. dotyczące interpretacji zapisów kodeksu postępowania administracyjnego, ponieważ tak naprawdę po ustawie o pomocy społecznej to akt normatywny, który nas bardzo mocno obowiązuje i widzę, że tutaj jest niedosyt. Czy jest dobra obsługa systemu pomocy, czyli systemu komputerowego, w którym przeprowadzamy wywiady? Myślę, że tutaj to by się przydało dla pracowników. Oczywiście takie szkolenia jak z zakresu ustawy o pomocy społecznej i nowelizacji z zakresu ustawy o przemocy w rodzinie i niebieskich kart, ponieważ dopiero od niedawna mamy zespół interdyscyplinarny. Natomiast myślę, że 76 RAPORT Z BADAŃ tutaj też by się przydały szkolenia w zakresie kontraktów socjalnych, ponieważ jest to narzędzie niedoceniane przez pracowników. Ja sama, powiem szczerze, średnio lubię zawierać kontrakty socjalne i to podejrzewam wynika z być może małej wiedzy, umiejętności z zakresu stosowania tego narzędzia. Nie to, że samo narzędzie jest złe, tylko że ja nie do końca potrafię przekonać osobę do zawarcia takiej umowy. Być może szkolenie by mi pomogło. Bardzo bym chciała, żeby był superwizor, ale niestety go nie mamy, ani żadnych możliwości. Dlatego więc oprócz szkoleń chciałabym, żeby był ten superwizor. (W 2) – Warsztatowe. Zdecydowanie warsztatowe. Natomiast samo to, że przeczytam czy wysłucham, nie daje mi tyle samo, co warsztat. (W 2) – Szkoleń, które informują nas o zmianach, jakie następują. O zmianach, jakie następują w przepisach, a zmiany w przepisach pomocy społecznej następują ciągle i na bieżąco jesteśmy szkoleni. Korzystamy z takich szkoleń, także wyjeżdżamy na szkolenia wyjazdowe właśnie dotyczące zmian. Myślę, że szkolenia są dobrze organizowane. I właściwą wiedzę na nich uzyskujemy. Także dzielimy się później tą wiedzą nawzajem, bo nie wszyscy wyjeżdżają na wszystkie szkolenia. Jest to chyba właściwy sposób szkoleń, właśnie organizowanych na wyjazdach. (W 11) – Oczekuję na pewno szkolenia, w którym zostałby poruszony temat współpracy z trudnym klientem, który na przykład jest agresywny, jest pod wpływem środków psychoaktywnych albo nawet nie jest pod wpływem, ale jest uzależniony, ale akurat w tym czasie, kiedy z nim pracujemy, jest trzeźwy. Takich szkoleń mi brakuje, głównie tutaj ostatnie szkolenia skupiają się na współpracy z różnymi instytucjami wykonującymi podobne zadania albo w ogóle mówi się o zespołach. Wspólnych zespołach interdyscyplinarnych, jeżeli chodzi o aktywność zawodową a pomoc społeczną. Brakuje mi tutaj takich specjalistycznych dziedzin, gdzie szkolenie ma na celu właśnie wyszkolić pracownika praktycznie. (W 7) – Z jakiego zakresu wiedzy? Wspomnę, że jeździmy na szkolenia i w tym roku byłam na dwóch szkoleniach dotyczących przemocy i pracy z trudnym klientem. Chyba ciągle potrzebuję podpowiedzi do pracy z trudnym klientem, bo już nawet sama wiedza nam pomaga później w praktyce. Łatwiej jest nam podjąć jakieś decyzje. Często jeździmy na szkolenia. (W 8) – Teraz chciałabym skorzystać ze szkoleń dotyczących pracy z ofiarami przemocy. Na pewno, bo jest to temat teraz bardzo rozpowszechniony. Samo zjawisko jest dosyć częste i dużo się o tym mówi. Powołano teraz zespoły interdyscyplinarne, ale jest to nowość, bo nie funkcjonuje długo i myślę, że w tym kierunku na pewno także przydałyby się jakieś szkolenia. (W 13) 77 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 4.5. Trudności i zagrożenia Zawód pracownika socjalnego jest jednym z zawodów w największym stopniu narażonych na wypalenie zawodowe, przeciążenie psychiczne, stałe napięcia związane z pracą. Badania sondażowe prowadzone wśród lubuskich pracowników socjalnych potwierdziły te zagrożenia. Potwierdziły się również trudności wynikające z nadmiaru pracy administracyjno-biurowej. Wykres 29. Przyczyny niewykonywania wszystkich obowiązków w planowanym czasie Warto przytoczyć tu wyniki badania sondażowego (Wykres 29.), które pokazują, że głównymi przyczynami braku czasu na wykonywanie wszystkich swoich obowiązków służbowych w planowanym czasie są: (1) przeciążenie pracą biurową; (2) zbyt duża liczba podopiecznych przypadająca na jednego pracownika socjalnego; (3) dodawanie nowych obowiązków. 78 RAPORT Z BADAŃ Wykres 30. Problemy w pracy postrzegane przez pracowników socjalnych Warto przytoczyć zestawienie wskazywanych problemów, które mogą być postrzegane jako trudności i tym samym stanowić źródło niezadowolenia z pracy pracowników socjalnych (Wykres 30.). Ponad 90% respondentów wskazywało w badaniu sondażowym na nadmiar biurokracji, co potwierdza wielokrotnie występujące w wywiadach pogłębionych zwracanie uwagi na dysproporcje między pracą terenową a pracą administracyjno-biurową. Kolejnym problemem jest za duże obciążenie pracą w ogóle, a następnie ograniczony kontakt z superwizorami oraz braki kadrowe. Również i te kwes�e wielokrotnie podnoszone były podczas wywiadów pogłębionych. W badaniu sondażowym pracownicy socjalni wskazywali występowanie agresji ze strony klientów pomocy społecznej, z którymi się spotykają podczas pełnie- 79 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J nia swoich obowiązków. Z danych wynikało, że agresja fizyczna pojawia się rzadko, choć 14% respondentów wskazało, że doświadczyli takiej formy przemocy (prawie 4,5% wskazało, że zdarza się to często). Gorzej sytuacja przedstawiała się w przypadku agresji psychicznej. Jedynie niecałe 40% respondentów nie spotkało się nigdy z tego rodzaju przemocą, co trzeci spotkał się sporadycznie, a ponad 1/3 często i raczej często. Najczęściej pracownicy socjalni spotykają się z przemocą słowną, co oznacza, że są obrażani słowami powszechnie uważanymi za obraźliwe i wulgarne. – Co utrudnia? Nie zawsze ta praca jest łatwa. Klienci nie zawsze chcą tej pomocy, jakiej de facto by potrzebowali. Uświadomienie klientowi, że takiego wsparcia potrzebuje, wymaga od nas pewnych umiejętności. Nie zawsze się to udaje. Nie wiem, czy można to nazwać utrudnieniami, to po prostu trudności, które spotyka się w pracy. Pewnie, że są takie sytuacje, kiedy czuję się zagrożona. Przychodzą osoby, które są zaburzone psychicznie, bywają klienci którzy są agresywni i musimy mieć dużą czujność i uwagę na to, co się dzieje. Bardzo trudne są sytuacje, kiedy pracujemy przy odebraniu dzieci. Są to najtrudniejsze momenty. Nie tylko dla pracownika, ale też dla drugiego człowieka. Mimo świadomości, że jest to konieczne, czujemy dyskomfort, emocje zawsze się pojawiają. Są przypadki, w których naprawdę mocno zastanawiamy się, jak pomóc i czy w ogóle jest na to szansa. Czasami, niestety, coś nam się nie udaje. Ale wtedy pomaga rozmowa z kimś, kto ma doświadczenie w tym zakresie i wtedy ewentualnie pomoże w znalezieniu sposobu rozwiązania problemu. Są to sytuacje przemocy w rodzinie. Są to takie sytuacje, kiedy np. ofiara daje przyzwolenie na to i trudno jest jej uświadomić, że ten problem jest i że sytuacja może się nie zmienić. Tak jak mówiłam, także wtedy, kiedy jest konieczność umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej. Są to bardzo trudne sytuacje. (W 15) – Są na pewno braki sprzętowe. Brak też odpowiedniej liczny pracowników socjalnych i dlatego mamy przeładowane rejony i za dużo klientów. I ta jakość naszej pracy, moim zdaniem, jest bywa przez to gorsza. Może to nie jest regułą, ale wiadomo, że gdyby człowiek miał więcej czasu na każdego człowieka, to ta praca wyglądałaby lepiej. Czego się obawiam? Może się obawiam tego, że w zdarzy się odbieranie komuś dzieci, a tego bym nie chciała. Myślę, że byłoby to dla mnie duże obciążenie. No i nie lubię tych papierów, tzn. ilości papierów. Samo opisywanie sytuacji rodziny nie jest wielką trudnością, jeśli się ją zna, natomiast co chwilę dochodzą nowe dokumenty, jakieś nowe wytyczne. Ja to rozumiem, trzeba to wszystko usystematyzować. Dla takiej osoby jak ja jest to często problem. Co do klientów - są takie osoby, z którymi albo nie da się porozumieć, albo ja nie potrafię. Może ktoś inny by potrafił. Niekiedy np. współpracuje się z instytucjami, które blokują pew- 80 RAPORT Z BADAŃ ne rzeczy, nie posuwają ich do przodu. Wysyła się np. opinie, jedną, drugą negatywną na temat rodziny do sądu i w sądzie nadal nie decydują o tym, żeby przyznać kuratora. Są też takie sytuacje, w których człowiek czuje się bezsilny. (W 1) – Liczba rodzin, osób przypadająca na pracownika socjalnego jest zbyt duża. W momencie, kiedy mam bardzo dużo osób, środowisk, nie mogę zbyt dużo czasu poświęcić moim rodzinom. Nawet gdybym chciała coś więcej zrobić albo jakieś sprawy czasami z nimi załatwiać, to nie zawsze mam na to czas. Sam system społeczny nie jest do końca właściwy, ale ja się oczywiście wypowiadam tylko na temat terenu X, bo nie wiem, jak jest w innych ośrodkach. Jeden terminal na 4 osoby to jest zdecydowanie za mało, ponieważ ta praca jest mocno zbiurokratyzowana. To znaczy, że trzeba robić dużo pracy biurowej – adnotacje, opinie, postanowienia. I jak tutaj pracować w momencie, gdy mamy tutaj jeden komputer słabo działający na 4 osoby? Tak naprawdę jeden na dwa pokoje. A w drugim pokoju mamy telefon i też musimy cały czas biegać między pokojami. Żeby „iść na ksero”, muszę wejść piętro wyżej na sam koniec korytarza. Niestety, muszę iść z każdą nawet pojedynczą kartką. Może to trudno zrozumieć, ale po całym dniu jestem zmęczona. Kiedy o 15.30 kończę pracę, jestem fizycznie zmęczona. Też nie dońca zrozumiałe są zapisy dotyczące ustawy o pomocy społecznej, nie wszystkie mi odpowiadają. Uważam, że ta pomoc powinna być. Wiem, że oczywiście ciężko to sprecyzować i najłatwiej jest marudzić na to, co się zastaje, na przepisy prawne, ale pewne przepisy bym troszkę zmieniła. Myślę tutaj głównie o osobach nadużywających alkoholu, które mają zasiłki stałe i które otrzymują 590 zł miesięcznie. Oprócz tego np. 200 zł przelejemy na czynsz, 200 zł na energię, to i tak nadal dostaje 230 zł do ręki, bo nie mogę wszystkiego przelać, żeby zabezpieczyć potrzeby. Osoba ta nadal dostaje pieniądze do ręki, a ja często nie mogę nic zrobić, żeby ten zasiłek zatrzymać, jakoś inaczej to zrobić. Na pewno bym to zmieniła. W tym momencie uważam, że ten system nie jest do końca wydajny. Taka osoba ze skłonnością do nadużywania alkoholu przez lata nie leczy się i te pieniądze są marnotrawione. Często dla tych osób jest to tylko pomoc finansowa, a nie pomoc wynikająca z kontraktu socjalnego, który wymaga trochę więcej czasu. Nie można porozmawiać o sposobach, o możliwościach i o tym, co blokuje przezwyciężenie sytuacji. Dlatego też tutaj na pierwszym miejscu nie stoi praca socjalna, ale to jest tylko moja osobista opinia. Na pewno zdarza się, że czuję opór przed klientem. Opór przed takim właśnie klientem, który nadużywa alkoholu i z którym za bardzo nie mogę nic zrobić i też nie można mówić tak, że to tylko niektórzy podopieczni są źli, bo nie chcą współpracować. Ja też mam jakiś opór i to też się na pewno na tę relację przekłada, więc to na pewno mi utrudnia pracę. Wtedy myślę, że jeżeli mamy negatywne emocje, negatywne nastawienie do klienta, to to rzutuje na moją pracę, bo być może nie wykorzystuję wtedy wszystkich 81 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J moich możliwości. Natomiast, co mi utrudnia pracę, to warunki techniczne i to chyba by było wszystko. Oprócz tego, cały czas odczuwam brak wiedzy i umiejętności, douczam się. Mam zastrzeżenia do warunków technicznych i wynagrodzenia. Tylko te dwie rzeczy. (W 2) – Co utrudnia? Nasuwa się od razu taka pierwsza myśl. Klient trudny, czyli klient, który jest roszczeniowy, niedający nic z siebie, bierny zupełnie. Wtedy trudno o satysfakcję, bo udzielana pomoc jest marnotrawiona. A takich klientów jest bardzo dużo. W pomocy społecznej jest to problem ogólnopolski. I trudno tu o satysfakcję, bo to nie o taką pracy chodzi w pomocy społecznej. Moje wieloletnie doświadczenie wskazuje na to, że trafiają tu osoby, które nigdy nie próbują nawet wyjść z tego systemu. Mamy bardzo często kontakt z osobą uzależnioną przede wszystkim od alkoholu, także od narkotyków, z osobami po wyrokach, z osobami, które demonstrują swoje agresywne i bardzo negatywne zachowania, ale staramy się w takich sytuacjach nigdy nie wychodzić na wywiady w pojedynkę. Czasami ten właśnie pośpiech. Boimy się, że czegoś nie zdążymy zrobić, że jest tyle spraw, że czas tak szybko ucieka. Bywa też trudno, kiedy klient jest roszczeniowy. Jest to też kłopotliwe. W momencie, kiedy nie mamy pewności, chyba jak w każdej pracy. Chcielibyśmy, żeby to wszystko było takie proste, ale nie zawsze tak jest. Najtrudniejsze problemy, to może takie, kiedy najbardziej się angażujemy w momencie, kiedy widzimy, że są osoby krzywdzone. Zawsze szczególną uwagę zwracamy na dzieci i na osoby zależne, czyli osoby starsze w rodzinach, które mogły być zaniedbywane przez rodzinę. To są poważne sprawy i tutaj robimy wszystko, żeby do takich sytuacji krzywdzących nie dochodziło. Także współpracujemy z sądem. Często, często i chyba ostatnimi laty częściej niż wcześniej kierujemy sprawy do sądu. Wnioskujemy o objęcie nadzorem rodzin. Częściej też dzieci trafiają pod opiekę zastępczą. Rodziny funkcjonują niestety źle. (W 11) – Często jest tak, że brakuje nam czasu na pracę. Na pracę socjalną nie brakuje czasu, ale dlatego, że jest ona tak bogata, brakuje czasu na załatwienie spraw biurowo-administracyjnych. Musimy często zostawać po godzinach i mimo to brakuje czasu. Mamy po prostu swoją normę pracy, pracujemy od 7 do 15 i nieraz musimy zostawać po godzinach. Niekiedy ze względu na to, że o takiej godzinie ludzie są w pracy, musimy pracować nawet do wieczora. Muszę jeszcze dodać, że warto. Czasem jest kiepska współpraca między innymi, współpracującymi z nami instytucjami, placówkami, które inaczej też pracują, inaczej są tam pracownicy dostępni. Tak samo mogę powiedzieć np. policji, gdzie też niby jest powiedziane, że po godzinach mojej pracy policjant przejmuje moje obowiązki, a tak naprawdę w rzeczywistości, w praktyce jest zupełnie inaczej, bo po godzinach mojej pracy dalej jestem pracownikiem socjalnym i ludzie często nie idą na policję, tylko do nas. Mają większe zaufanie. Mogę to powiedzieć na przykładzie z naszej miejscowości 82 RAPORT Z BADAŃ i myślę, że bardziej nam ufają i wierzą, że załatwimy ich sprawę lepiej niż policja. (W 7) – Zagrożenia te na pewno wynikają ze specyfiki środowiska, w którym się pracuje. Są osoby, które – tak jak mówiłem – są właśnie niebezpieczne, agresywne, są osoby niepoczytalne, nieprzewidywalne w różny sposób. Tak samo środowisko, naturalne środowisko jako miejsce też jest dla nas zagrożeniem, bo niejednokrotnie się idzie do osób, które na przykład są chore. I nie wie się, czy nie ma tam osób, które mają gruźlicę czy nie istnieje np. zagrożenie zarażeniem HIV czy AIDS. Różne się czasem czynności wykonuje i to jest takie właśnie zagrożenie. W sumie środowisko, jakieś zabrudzenia, choroby, bakterie różnego rodzaju mogą być dla nas niebezpieczne. (W 7) – Są przypadki, w których naprawdę zastanawiamy się, jak pomóc i czy w ogóle jest na to szansa. Czasami coś nam się nie udaje. Wtedy pomaga rozmowa z kimś, kto ma doświadczenie w tym zakresie i wtedy ewentualnie pomoże w znalezieniu sposobów rozwiązania problemu. (W 15) – Najtrudniejsze problemy? No właśnie teraz tymi naszymi problemami są te niebieskie karty. Są takie sprawy, których nie wiemy, jak rozwiązać. Wiadomo, jest to teraz dla nas nowość. Są też takie sytuacje, kiedy nie wiemy po prostu, od czego zacząć i jak skończyć. Czy zakończyć tę kartę, czy nie. Ja już „ciągnę” jedną kartę długo – zaraz będzie we wrześniu rok i boję się zamknąć, bo w każdej chwili coś może się zdarzyć. Później może w czasie kontroli zapytają, dlaczego nie zamknęłam. Takie właśnie są te dylematy. (W 9) – Najtrudniejsze problemy… Najtrudniejszymi problemami są np.: załatwienie w jakimkolwiek szpitalu miejsca dla osoby chorej czy potrzebującej natychmiastowej pomocy, czy profilaktycznej, czy dla osoby chorej psychicznie. W tym zakresie odczuwam dość duży dyskomfort. Pojawia się problem współpracy. Współpracy to w ogóle tutaj nie ma, to jest jedna wielka loteria, to jest ogromnym problemem, który mi pierwszy przyszedł na myśl. (W 7) 83 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J Problemy zdrowotne W badaniu sondażowym (w 2012 roku) zapytano pracowników socjalnych o to, czy w związku z wykonywaną pracą zdarza się, że częściej chorują, są zmęczeni i przygnębieni, są zestresowani, mają mniej czasu na życie towarzyskie i rodzinne. Wyniki przedstawione w tabeli 1. pokazują, że problem wypalenia zawodowego w dużej mierze dotyczyć może właśnie tej kategorii zawodowej. Wśród poddanych badaniu respondentów nieco ponad 40% odpowiedziało, że częściej choruje, prawie 2/3 odpowiedziało, że częściej czują się zmęczeni i przygnębieni, prawie 80% badanych czuje się w związku z wykonywaną pracą bardziej zestresowana, a połowa ma mniej czasu na życie rodzinne i towarzyskie. Tabela 1. Zdrowotne i społeczne skutki pracy Bardziej szczegółowa analiza wykazała, że między stażem pracy a poczuciem dobrostanu istnieje zależność liniowa: im dłuższy staż pracy w zawodzie pracownika socjalnego, tym mniejsze poczucie dobrostanu, tym więcej negatywnych skutków pracy. Jednocześnie z tabeli 14. wynika, że wśród pracowników o krótszym stażu występuje niemały odsetek osób skarżących się na złe samopoczucie wynikające z wykonywanej pracy. Z danych można jeszcze odczytać interesującą zależność. Otóż, wśród osób o najkrótszym stażu występuje więcej respondentów, którzy czują się bardziej przygnębieni, zestresowani i mają mniej czasu na życie towarzyskie i rodzinę, niż wśród osób z nieco większym stażem, tj. 3-5 lat. W następnej katego- 84 RAPORT Z BADAŃ rii osób ze stażem 5-10 lat następuje wyraźne pogorszenie dobrostanu na wszystkich analizowanych wymiarach. Oznacza to, że rozpoczęcie pracy w zawodzie pracownika socjalnego wiąże się z dużym obciążeniem psychicznym oraz stresem. Po wdrożeniu się do pracy następuje poprawa samopoczucia, a po pięciu latach pracy w zawodzie następuje wyraźne jego pogorszenie. Z uwagi na wyniki sondażu za ważne uznano, wręcz konieczne rozpoznanie tej kwes�i poprzez wywiady pogłębione. Zasadniczo w każdej rozmowie pojawiał się problem zdrowia, stresu, wypalenia. Respondenci mówili również o poczuciu bezsilności, szczególnie w sytuacjach, gdy robią wszystko, co możliwe, a efekty są niewielkie: – No właśnie, ta niemoc, że nie możemy już nic zrobić, nic od nas nie zależy. Zrobiliśmy już wszystko, co w naszej mocy i tak jest źle. I niezrozumienie z drugiej strony, rodziny czy klienta, że my już więcej nic nie możemy, że już wyczerpałyśmy wszystkie możliwości. No i czasem mam dość, zwłaszcza, kiedy przychodzi taka młoda dziewczynka i rzuca paragrafami, że jej się należy „A co Wy sobie myślicie itd.” Po prostu czasem mam dosyć i to kolokwialnie „trzepnęłabym i poszła”. Człowiek ma chwile takiego uniesienia, a za chwilę wraca się do tego samego, bo wiadomo, że trzeba. Każda z nas musi pracować i wykonywać swoją pracę najlepiej jak potrafi. (W 5) – Tak, biorę dużo więcej tabletek na uspokojenie, więcej herbatek na uspokojenie i częściej się przeziębiam, bo organizm jest osłabiony. (W 5) – Chciałabym iść już na emeryturę, wcześniej, ale mi jednak przedłużyli. Już za długo w tej pracy. To powinno się, tak jak w wojsku, krótszy okres pracy, bo to jest praca bardzo wyczerpująca i nikt nie bierze tego pod uwagę. Zawsze dyskutujemy sobie o tym. Nie wyobrażam sobie, jak to będzie, bo ja będę pracowała do 61. roku życia. Młode dziewczyny będą pracować do 67. Nie wyobrażamy sobie, żeby sześćdziesięciosiedmioletnia kobieta (bo to najczęściej kobiety pracują) na 4. piętro szła i wywiad robiła czy… Nie, nie, to jest… nikt nie dba o nas. (W 6) – Nie, nie, ja raczej w ogóle nie choruję. Jestem bardzo zdrową osobą, mało co chodzę na zwolnienia, ale zmęczona jestem. Młode dziewczyny bardziej, częściej chorują młode niż ja. Ja jestem stara generacja, więc jestem, odpukać, zdrowa. (W6) – Fakt faktem, że spadła mi odporność. To zauważyłam. To jest takie środowisko, że mamy kontakt z osobami chorymi, przeziębionymi, więc ta ilość zarazków jest większa i faktycznie to zauważyłam. Czasami się nie da nie myśleć. Pewnie, jest dzień, że te sytuacje nie są na tyle trudne, żeby to tak obciążało, ale zdarzają się takie sytuację, że to nas obciąża. Staram się, żeby 85 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J tak nie było, bo to ze szkodą dla mnie. Też po pracy jestem tylko człowiekiem, ale staram się to oddzielać. Tyle, na ile potrafię. (W 15) – Bywam zmęczona, ale może niekoniecznie byłabym mniej zmęczona w normalnej pracy. Może psychicznie. Jestem zmęczona i zestresowana. Natomiast jest to przypadłość każdego pracownika socjalnego, ponieważ ja nie potrafię i nie przypominam sobie, żeby kiedykolwiek mnie uczono, jak po 15:30 odreagowywać, dlatego że chcąc nie chcąc wysłuchuje się często bardzo intymnych, trudnych historii. Część osób po prostu nie chce o tym mówić, tylko skupić się na tym, co jest teraz, ale niektórzy mają potrzebę po prostu, żeby ich wysłuchać. Muszę wtedy wysłuchać, nie mogę powiedzieć, że nie, bo idę dalej. Nie mogę powiedzieć, że nie wysłucham pani. (W 2) – Trudno powiedzieć, aczkolwiek wpływa to na pewno na mój stan psychiczny, jeżeli jest ciężki dzień, a często w tygodniu są takie dni. Na pewno to wpływa na mnie, na moje samopoczucie, kiedy po prostu wiadomo, w domu też ma się różne sprawy i ze znajomymi też chciałoby się spotkać i trochę pośmiać. Czasem też jest tak, że przychodzi się do domu i nie ma się ochoty nawet porozmawiać, a spotykając się ze znajomymi, nic nie śmieszy. Są takie dni. (W 7) 4.6. Pozytywne aspekty pracy Pracowników socjalnych zapytano w wywiadach o pozytywne aspekty pracy, o to, co najbardziej się im podoba w związku z wykonywanym zawodem, o sukcesy i poczucie zadowolenia. Z przeprowadzonych rozmów wynika, że największą satysfakcję przynoszą rozwiązane sprawy, a nagrodą za wykonaną pracę są miłe słowa ze strony klientów i ich zadowolenie. – Tak jak mówiłam, jest to praca, która nigdy nie jest taka sama. Wymaga od nas kreatywności i różnego podejścia do klienta i do sytuacji. Kiedy udaje się danej osobie pomóc, kiedy ci ludzie mogą skorzystać z naszej pomocy. Tak, jest to zawód, którego pres�ż dopiero wzrasta, czyli rola pracownika socjalnego jest dopiero powoli doceniana. Ja jestem dumna. (W 15) – A to już pani mówiłam, że lubię współpracować z ludźmi, lubię to, że jest to praca urozmaicona, że jest ciekawa. Zdarza się też, że sami klienci sami chwalą, są wdzięczni za nasze wsparcie – i to jest miłe. (W 1) 86 RAPORT Z BADAŃ – Powiem tak. Lubię i pracę biurową, i pracę terenową, pracę z ludźmi. Kierownictwo i współpracowników. Chcę się dalej douczać i dokształcać, bo widzę różnicę między tym, jak teraz pracuję a tym, jak pracowałam 2-3 lata temu. I mogę powiedzieć z ręką na sercu, że dawałam wszystko z siebie, co mogłam, że robiłam wszystko, na ile umiałam. Teraz widzę, że to nie było wszystko, bo można było więcej. (W 2) – Uśmiech klienta, który jest zadowolony i to niekoniecznie musi być powód, udzielenie pomocy. Częściej właśnie to dobre słowo. Także staram się traktować każdego człowieka z godnością, co nie znaczy, że czasami delikatnie nie wytknę tutaj tych wad, które dostrzegam, nie podyskutujemy sobie o niechęci do pracy, o tej biernej postawie, ale nikogo nie obrażam i staram się przynajmniej nikogo nie obrażać. Myślę, że tak to oceniają też inni, chociażby właśnie koleżanki, a to z kolei się przekłada na kontakt z człowiekiem, który ze mną pracuje. Czyli, jeżeli osoba, z którą rozmawiałam wychodzi zadowolona, że ktoś to zrobił tak jak należy, to to jest coś, co mi sprawia radość i satysfakcję. (W 11) – Radość sprawia mi zadowolony klient, który nie musi na mnie patrzeć z niechęcią, który nie ma do mnie pretensji. Klient, który w momencie, kiedy nie mogę mu pomóc, uważa, że to, co mówię, jest zgodne z prawdą. Bo przecież nasze możliwości są ograniczone przepisami, a te z kolei ograniczają nas jeśli chodzi o kryteria dochodowe i nie zawsze ta pomoc może być w takim stopniu dzielona, w jakim by sobie klient życzył. Ważne, żeby mu to wszystko wytłumaczyć, wyjaśnić we właściwy sposób. (W 11) – To będzie sukces... Myślę, że nie osiągnęłam jakiegoś szalonego, wielkiego sukcesu, ale sukcesem jest dla mnie, że ludzie potrafią przyjść, podziękować, powiedzieć dobre słowo. Powiedzieć nawet „dziękuję, miłego dnia”. To są takie miłe, chociaż drobne gesty, ale według mnie dają ogromną satysfakcję. (W 13) 87 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 4.7. Propozycje zmian i postulaty Z badań sondażowych wynikało, że pracownicy socjalni najmniej są zadowoleni z tych aspektów pracy, które są pochodną relacji z przełożonymi, tj. otwartości i elastyczności przełożonych wobec pracowników, z określenia zakresu ich zadań przez przełożonych, uznania i szacunku z ich strony. Interesujące jest, że relatywnie mało respondentów zadowolonych jest z faktu uznania i szacunku okazywanych im ze strony klientów. Oznacza to, że czują się w tym zakresie niedocenieni i oczekiwaliby być może większej wdzięczności ze strony swoich podopiecznych. Pracownicy socjalni, jak wynikało z badań sondażowych, bynajmniej nie uważają, że w ich zawodzie należy się „poświęcać”, oczekiwaliby wyższych pensji i lepszego traktowania. Prawie 94% respondentów wyraziło przekonanie, że zawód pracownika socjalnego ma za niski pres�ż; prawie 93% uważało, że w porównaniu z nakładem pracy pracownicy socjalni nie zarabiają dużo, a jedynie 16% respondentów zgadzało się z twierdzeniem, że w zawodzie pracownika socjalnego chodzi o niesienie pomocy, a wynagrodzenie jest mało ważne. Przez taki ogląd wyraźnie przebija rozgoryczenie i negatywna opinia o własnym zawodzie. Na podstawie zgromadzonych wówczas w badaniu danych trudno było orzec, jakie są rzeczywiste powody takich opinii, gdyż z analiz wynikało, że prawie 80% respondentów jest zadowolonych ze swojej pracy, a zarobki nie były czynnikiem przesądzającym o podjęciu pracy. Uznano więc, że warto podjąć te kwes�e w badaniach pogłębionych. Z wywiadów przeprowadzonych wśród pracowników socjalnych wynika, że rzeczywiście czują się niedowartościowani. Wielu rozmówców mówiło o niskim pres�żu społecznym tego zawodu, o roli mediów w kreowaniu negatywnego wizerunku pracownika socjalnego, o braku wdzięczności ze strony klientów. Częściej chcieliby otrzymywać wyrazy uznania zarówno ze strony bezpośrednich przełożonych, jak i ze strony wyższych władz (na przykład samorządowych). – Na pewno nasza praca musiałaby być doceniana przez władze miasta. Może jakieś kampanie społeczne, które dałyby nam możliwość przedstawienia siebie, tego, co robimy w szerszym gronie. Bo nie wszyscy wiedzą, że jest taki zawód jak pracownik socjalny i czym się taki człowiek zajmuje. Może przedstawienie tego, z jakimi problemami się borykamy, co osiągamy dla jakiejś większej liczby osób, miałoby sens. Pres�ż by rósł. Widać dużą niedbałość, kiedy się mówi o pracownikach pomocy społecznej. Nazywa się nas opieką społeczną. Jest to nagminne, notoryczne. To się 88 RAPORT Z BADAŃ słyszy w wiadomościach: „pracownicy opieki społecznej”. Nikt nawet nie wysila się, żeby zainteresować się tym, jak naprawdę nazywa się ta instytucja. To jest po pierwsze. I też gdzieś jest taki nacisk na to, że będzie się wszystkiego oczekiwało od pracownika socjalnego. Nie jest on od wszystkiego. Jest jeszcze wiele innych urzędów, zrzeszeń i organizacji, z którymi można współpracować. Tak jak mówiłam, dobre są szkolenia warsztatowe, bo mamy możliwość poznania jakiejś dobrej praktyki innego ośrodka. Tak więc współpraca między ośrodkami też jest czasami istotna. Wystarczy podanie jakiegoś pomysłu i gdzieś się lampka zapali, że tak też można by było coś zorganizować. Pobudzenie też w pracownikach ochoty do kreowania społeczności lokalnej i aktywizowania ludzi lub też działania dla ludzi czy miast. Czasami potrzeba tego, żeby były faktycznie większe środki proporcjonalne do możliwości udzielenia większej pomocy, bo pieniążki niby nie są najważniejsze, ale osoba, która nie ma zapewnionych potrzeb, ma duży problem, żeby skupić się na czymś innym. Tak jak w piramidzie potrzeb Maslova, najpierw są potrzeby rzędu pierwszego, a dopiero potem mówimy o pozostałych potrzebach. Tak też jest z naszymi klientami. Oni mają zapewnione najbardziej podstawowe potrzeby. Kupienie jedzenia, zrobienie opłat za mieszkanie i wtedy możemy iść dalej. Pewnie bardzo ważne są dla nas ROPS-y i organizacja szkoleń, bo bardzo nam one pomagają, doszkalają, pokazują dobre praktyki, pokazują, jak radzą sobie inne ośrodki. I taka współpraca, wymiana informacji na pewno działa. (W 15) – Co zrobić, żeby ułatwić naszą pracę? Myślę, że ważne są kwes�e edukacyjne – to mogą być szkolenia w zakresie bardzo szerokim, ale też różnorodnym. Dobrze by również było, żeby co jakiś czas pojawiły się tego typu badania, żeby oferta szkoleń była dostosowana do zapotrzebowania pracowników socjalnych, bo świat się zmienia. Pojawiają się nowe problemy. A kwes�a organizacyjna? Ułatwiłoby nam dużo to, gdybyśmy mieli więcej sprzętu, więcej pracowników – większy przepływ pracowników. Zmieniłabym bardzo wiele, chociaż jestem bardzo młodym pracownikiem. Wydaje mi się jednak, że powinno być tak, że większość środków, które przekazujemy osobom potrzebującym, to nie była gotówka. Niestety, tak jak powiedziałam, nie jesteśmy detektywami. Nie możemy nikogo śledzić, sprawdzać, czy klient kupuje dzieciom rzeczywiście tę bułkę, czy wydaje pieniążki na jakieś fanaberie. Natomiast lepiej byłoby, gdyby to była pomoc rzeczowa w formie ubrań, w formie środków czystości. Tam, gdzie byłaby taka możliwość, mogłyby być talony na leki, a nie pieniądze do ręki. Myślę, że to by ludzi zachęcało do własnej aktywności, poszukiwania zatrudnienia. Wiadomo przecież, że każdy chce dysponować środkami tak, jak sobie sam życzy, a nie dostawać to, co jest dostępne. Współpracują z PKPS-em, Caritasem. To jest pomoc żywnościowa, np. obiady. Współpracujemy z Centrum Opiekuńczym dla 89 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J osób starszych, schorowanych. Są posiłki – ta współpraca jest dosyć dobrze rozwinięta, ale takich instytucji nigdy za wiele, bo liczba ludzi korzystających z pomocy finansowej, znajdujących się w trudnej sytuacji, raczej rośnie niż maleje. I tych środków, i tych możliwości, tych propozycji, pomysłów potrzeba nam coraz więcej, żeby móc bardziej efektywniej pomagać. (W 1) – Myślę, że należałoby zmienić troszkę ustawę o pomocy społecznej i kryteria przyznawania świadczeń. Niektórym można by było przyznać mniej, a niektórym więcej. Nie wiem, jak rozwiązać to, że mamy wiele osób, które pracują za granicą, a składają oświadczenie, że nic nie zarabiają. Jeżeli taka osoba pracuje gdzieś na czarno, ja nie jestem w stanie nic kompletnie zrobić i muszę przyznać pomoc. Samo to, że ja wiem, że coś się dzieje, że są źródła dodatkowych dochodów, w niczym nie ułatwia pracy. Nie mogę wystąpić ani do ZUS-u, ani do pracodawcy, ani do usług świadczeń, bo to są źródła nieoficjalne. I muszę przyznać ten zasiłek. W tym momencie ta osoba śmieje się ze mnie prosto w twarz. I jak tu mówić o szacunku dla pracowników? Przydałby się też taki dział organizacyjny, bo takie sprawy jak przygotowanie strategii rozwiązywania problemów, programy wspierania rodziny lub rozwój pieczy zastępczej czy placówki wsparcia dziennego to wszystko jest robione w ramach naszych etatów i my się z tym nie wyrabiamy w czasie. Sprawa głównie rozbija się o pieniądze. Nie ma pieniędzy na etaty, nie ma pieniędzy na nagrody. Natomiast szkolenia z ROPS-u naprawdę są bardzo dobre. Jestem bardzo zadowolona, ale dobrze by było, gdyby było więcej miejsc na te szkolenia. Idzie jedna lub dwie osoby i nie da się tego wszystkim innym potem przekazać. (W 2) – Myślę, że to zależy od samych pracowników socjalnych. Z klientami bywa różnie. Trudno kogoś zmusić do określonych zachować, myśli i odczuć. Myślę, że dobrą zmianą jest już od kilku lat istniejące prawo do nadawania dodatkowych urlopów i faktycznie w momencie, kiedy na taki urlop trafiamy, to czujemy, że to nam bardzo jest potrzebne. Po wielu latach pracy jest się zmęczonym, wyeksploatowanym. A cóż jeszcze można, jeżeli mówimy o tych zmianach? Myślę o jakichś dodatkowych korzyściach, o profitach. Nie mam pojęcia, co by jeszcze można było zmienić. Oczywiście wszyscy chcielibyśmy troszeczkę więcej zarabiać, zarabiać godniej. Cieszymy się, że pracujemy w godzinach określonych do godziny 15:20 w poniedziałki, do 16:00, ale wielokrotnie widzimy potrzebę pracy troszeczkę dłużej, czyli w godzinach popołudniowych. Organizacja czasu pracy może będzie się musiała zmienić. Mamy także do czynienia z klientem pracującym, z którym jest nam się trudno spotkać w związku z takim ograniczeniem. Może to mogłoby być tak zmienione, żebyśmy przynajmniej raz w tygodniu mogli pracować dłużej, może na popołudnia. Może jakieś dyżury. Nie jest to do końca dobre, bo nikt z nas nie chciałby takiej zmiany, ale dla organizacji pracy i dla efektyw- 90 RAPORT Z BADAŃ ności pracy byłby to właściwy krok. Nie mamy kłopotu z brakiem zrozumienia i z brakiem środków finansowych, co nie znaczy, że jest tak wspaniale, że opływamy mlekiem i miodem i jest pełne zrozumienie. Należy pamiętać, że nie jesteśmy jakimś piątym kołem u wozu, jak to się czasami wydawało niektórym czyli 20 parę lat temu. Na pewno jesteśmy znaczący w strukturach i gminy, i szanowanym partnerem do współpracy.(W 11) – Po pierwsze, powinniśmy mieć wynagrodzenia odpowiednie do wykonywanej pracy. Po drugie, powinni z nami się liczyć, gdziekolwiek pójdziemy, czy nieraz załatwiamy z podopiecznym pewne sprawy, musimy czekać w kolejkach. Czy idziemy do lekarza, czy idziemy do urzędu coś załatwiać, to nie jest tak, że ja idę. W końcu jestem pracownikiem ważnej instytucji, a muszę poświęcić swój w pracy na stanie w kolejkach. (W 6) – Dodałbym tutaj, nawiązując znowu do współpracy, na pewno bym chciał, żeby powstał jakiś jasny przepis, który by obowiązywał nie tylko nas, ale i wszystkie instytucje, z którymi musimy współpracować i które są bardzo bliskie naszym klientom, że jeżeli ja mam załatwić jakąś sprawę bezzwłocznie, to żeby to w takim trybie załatwić. (W 7) 4.8. Wnioski Indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzone wśród pracowników socjalnych w dużym stopniu potwierdziły problemy wskazywane w badaniu sondażowym. Pracownicy socjalni dostrzegają ograniczone możliwości finansowe jednostek pomocy społecznej i wiedzą, że ich pomoc te ograniczenia musi uwzględniać. W oparciu o rozmowy można sformułować kilka ogólniejszych wniosków: • • Pracownicy socjalni podczas wywiadów często mówili o niedoborach środków, jakimi dysponują, o konieczności dokonywania trudnych wyborów w takiej sytuacji. Warto podkreślić, że dostrzegają złożoność problemów i nie oczekują radykalnej zmiany w tym zakresie. Wśród wskazywanych przez pracowników socjalnych problemów społecznych, z jakimi spotykają się w swojej pracy częściej niż kilka lat temu, wskazywane są obecnie: niepełnosprawność, długotrwała i ciężka choroba, niedołężność, problemy wychowawcze, brak nawyków w prowadzeniu domowego gospodarstwa oraz wszystkie problemy związane z coraz większą liczbą ludzi starych i samotnych. 91 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J • • • • • 92 Pracownik socjalny to zawód w większości przypadków wybierany świadomie. Rozmówcy podkreślali, że nie jest to zawód dla każdego. Wymaga szczególnych cech, a osoby, które nie dają sobie rady, szybko rezygnują. Pytani o klientów pomocy społecznej respondenci często mówili o postawach roszczeniowych, będących w ich przekonaniu konsekwencją wyuczonej bezradności. Mówili również o dostrzeganym przez nich zjawisku dziedziczenia takich postaw. Postrzegają tę sytuację jako zagrożenie, ale wskazują jednocześnie, że konieczna będzie bardziej ścisła współpraca z Urzędami Pracy, z instytucjami, które mogłyby dawać choćby doraźne, czasowe zatrudnienie w szczególności młodym ludziom zagrożonym wykluczeniem, by zapobiec utrwalaniu się obserwowanych przez pracowników postaw. Zmiana filozofii pomocy społecznej w kierunku od rozdziału środków do tworzenia możliwości wymaga od pracowników socjalnych większej kreatywności, z czego badani respondenci w pełni zdają sobie sprawę. Z wywiadów z pracownikami socjalnymi wynika, że bardzo ważnym elementem dla nich jest uzyskiwanie potwierdzenia, przede wszystkim ze strony przełożonych, że ich praca jest dobrze wykonana. Chcieliby być częściej doceniani za swój wysiłek, częściej oczekiwaliby słów wskazujących, że wykonują pracę ważną i społecznie użyteczną. W wypowiedziach pojawiało się oczekiwanie systemu nagradzania i wyróżniania pracowników lepiej wykonujących swoje obowiązki. Jednocześnie postrzegają swoich bezpośrednich przełożonych i kierownictwo jednostek, w których są zatrudnieni, jako osoby pomocne, wspierające, chętne do współpracy przy rozwiązywaniu konkretnych problemów. W wywiadach pracownicy lepiej ocenili współpracę z przełożonymi, niż wynikało to z badań sondażowych. Bardzo istotne, jak pokazały wyniki badań sondażowych, a co potwierdzone zostało w wywiadach pogłębionych, są kwes�e organizacyjne. Ponad 90% respondentów w badaniu sondażowym wskazywało na nadmiar biurokracji i wszyscy rozmówcy zaliczali nadmierną biurokrację i konieczność „urzędowania” do największych trudności w swojej pracy. Wielu pracowników zwracało uwagę na dysproporcje czasowe między pracą terenową a pracą administracyjno-biurową. Kolejnym problemem jest za duże obciążenie pracą w ogóle, a następnie ograniczony kontakt z superwizorami oraz braki kadrowe. Pracownicy socjalni, mówiąc o zbiurokratyzowaniu pomocy społecznej, wskazywali na brak elastycznego czasu pracy i elastycznego podziału pracy biuro- RAPORT Z BADAŃ • • • • • wej i terenowej. Poza tym zasadniczo wszyscy rozmówcy mówili o zbyt dużej liczbie podopiecznych przypadających na jednego pracownika socjalnego, co według nich jest najczęstszą przyczyną mniej wnikliwego rozpoznania konkretnych sytuacji swoich podopiecznych. Bardzo ważną kwes�ą, która pojawiała się zarówno w badaniu sondażowym, jak i w wywiadach pogłębionych, jest brak w wielu OPS-ach oddzielnych pomieszczeń do rozmów z klientami pomocy społecznej. Należy dodać, że beneficjenci pomocy społecznej w sondażu ankietowym również wskazywali, że w wielu przypadkach ich rozmowy z pracownikiem socjalnym odbywa ją się przy innych klientach lub/i przy innych pracownikach. Kwes�a szkoleń będzie w przyszłości ważnym elementem codziennej aktywności pracowników socjalnych. Dostrzegają oni konieczność ciągłego dokształcania się, zdobywania nowej wiedzy. Mają świadomość szybko następujących zmian w przepisach, uregulowaniach prawnych, procedurach. Dostrzegają również zmiany w samej koncepcji pomocy społecznej. Pracownicy socjalni w dużym stopniu zainteresowani byliby warsztatami, które dostarczałyby praktycznej wiedzy i pozwalały na zdobycie konkretnych umiejętności (także w kwes�i stosowania określonych procedur). Jest to bardzo istotna wskazówka do podejmowania działań przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej. Niepokojące jest, że w wypowiedziach pracowników socjalnych często pojawiał się wątek poczucia braku sprawstwa, poczucia bezsilności, poczucia działania bez pomocy instytucji wspierających, które, jak mówili rozmówcy, często traktują ich jak „petentów”, a nie jak współpracowników. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że choć pracownicy socjalni lubią swoją pracę i są do niej dobrze przygotowani i zmotywowani, to nie chroni to ich przed wypaleniem zawodowym, stresem, wzmożoną zachorowalnością. Zdecydowana większość z nich, szczególnie osoby z większym stażem, mówi o zmęczeniu i o obawach, że nie wykonają swojej pracy należycie z uwagi na brak czasu i różne swoje dolegliwości. O tym, że zawód pracownika socjalnego jest zawodem narażonym na wypalenie zawodowe, świadczy wynik uzyskany w badaniu sondażowym (potwierdzony w wywiadach), że stres i poczucie braku dobrostanu wzrasta liniowo wraz z wiekiem i stażem. 93 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 5. UWAGI KOŃCOWE I PROPOZYCJE Podstawowym celem badania przeprowadzonego wśród pracowników socjalnych metodą pogłębionego wywiadu indywidualnego było zdobycie dodatkowej wiedzy dotyczącej problemów, które wskazywane były w badaniu sondażowym jako istotne kwes�e utrudniające pracę pracownikom socjalnym. W badaniu – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego (2012) stwierdzono, iż: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. brakuje pomieszczeń do indywidualnych rozmów z klientami; zbyt duża jest liczba podopiecznych przypadających na jednego pracownika; zbyt dużo czasu zajmuje pracownikom socjalnym praca biurowo-administracyjna w stosunku do czasu potrzebnego na pracę w terenie; poprawienia wymagają relacje pracowników socjalnych z kierownictwem jednostek pomocy społecznej; niepokojące jest występowanie zachowań agresywnych ze strony podopiecznych pomocy społecznej; poprawienia wymaga współpraca z instytucjami wspierającymi; niepokojące są kwes�e stanu zdrowia pracowników socjalnych. Aktualne badanie pozwoliło na potwierdzenie wszystkich powyższych ustaleń, a ponadto pozwoliło na wskazanie kolejnych problemów, z jakimi spotykają się pracownicy socjalni w swojej pracy. Jak wynika z indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), powyższą listę można rozszerzyć przynajmniej o następujące kwes�e: • • 94 brak powszechnego, jasno określonego systemu nagradzania i wspierania pracowników; dopasowanie systemu szkoleń do oczekiwań pracowników socjalnych – chodzi przede wszystkim o szkolenia warsztatowe; RAPORT Z BADAŃ • • • przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu i konsekwencjom długotrwałej pracy w warunkach stresu; zwiększenie roli i aktywności superwizora; zwiększenie aktywności instytucji wspierających jednostki pomocy społecznej w kierunku zintegrowania działań pozwalających na szybkie reagowanie i rozwiązywanie problemów. Analiza danych zebranych w trakcie badania – danych ilościowych i jakościo- wych – pozwala na zaproponowanie kilku działań, które być może pozwoliłyby zwiększyć komfort pracy pracowników socjalnych, co na pewno przełożyłoby się na większą skuteczność i jakość świadczonych przez instytucje pomocowe usług. • • • • Zarówno kandydaci do pracy w jednostkach pomocowych, jak i pracownicy powinni być poddawani badaniu w kierunku odporności na stres. W przypadku pracowników takie badanie pozwoliłoby wcześniej zareagować i nie dopuścić do pogłębiania się stanu prowadzącego do wypalenia zawodowego. Pracownicy socjalni powinni mieć stały dostęp do pomocy psychologicznej oraz możliwość uczestnictwa w profesjonalnych zajęciach terapeutycznych, zwiększających ich odporność na stres i pozwalających opanować techniki relaksacyjne. Częściej niż dotychczas powinny być organizowane spotkania integracyjne, służące nie tylko wymianie doświadczeń, ale i budowaniu poczucia tożsamości społeczności pracowników socjalnych, tym samym dając poczucie wsparcia. Należałoby wdrożyć system nagradzania i wyróżnień, oparty nie tylko na bodźcach finansowych. Jak wynika z IDI, pracownicy socjalni bardzo potrzebują systemu wzmocnień ze strony bezpośrednich przełożonych, ale również ze strony władz. Na pewno system taki sprzyjałby dowartościowaniu tej kategorii zawodowej. Z badań jednoznacznie wynika, że pracownicy socjalni wysoko cenią sobie szkolenia i wiedzę zdobywaną podczas takich szkoleń. Jednocześnie podkreślają, że częściej oczekiwaliby zajęć warsztatowych, nakierowanych na rozwiązywanie konkretnych problemów. Wskazane byłoby organizowanie szkoleń (kursów), podczas których pracownicy socjalni zdobywaliby umiejętności radzenia sobie z agresywnymi klientami, klientami chorymi psychicznie, klientami uzależnionymi od alkoholu czy narkotyków. 95 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J • • Wydaje się, że warto przyjrzeć się systemowi współpracy z instytucjami wspierającymi jednostki pomocy społecznej. W wielu wywiadach wskazywano, że pracownicy socjalni występujący w sprawach swoich podopiecznych traktowani są raczej jako petenci, a nie jako współpracownicy. System pomocy społecznej teoretycznie oparty jest na współdziałaniu wielu instytucji, w praktyce nie wszyscy mają takie przekonanie. Wskazane byłyby badania pozwalające lepiej rozpoznać otoczenie instytucjonalne pomocy społecznej w celu rozpoznania źródeł trudności występujących w obszarze współpracy z instytucjami pomocowymi. 96 RAPORT Z BADAŃ 6. ZAKOŃCZENIE Zawód pracownika socjalnego to zawód podlegający przeobrażeniom w związku z zachodzącymi zmianami społecznymi, demograficznymi i ekonomicznymi. Nowoczesne społeczeństwo wymaga nowoczesnych metod pozwalających zminimalizować konsekwencje rozwarstwienia społecznego, zjawisk wykluczenia i marginalizacji. W związku z bardzo dynamicznie postępującymi zmianami prawdopodobnie liczba osób potrzebujących różnego rodzaju wsparcia i pomocy będzie rosła. Filozofia pomocy społecznej ulega stałym przeobrażeniom – od modelu opartego na finansowym wsparciu i zapomogach do wdrażania programów mających na celu pomoc w wychodzeniu z ubóstwa, bezrobocia, bezradności. Podstawowym celem pomocy społecznej w przyszłości będzie włączanie osób dotychczas znajdujących się w sytuacjach zagrożenia marginalizacją do życia społecznego. Wymagać to będzie nowego podejścia do edukacji w zakresie pomocy społecznej, konieczności stałego i efektywnego szkolenia, wdrożenia nowego modelu wsparcia instytucjonalnego. Praca pracownika socjalnego to praca społecznie użyteczna i potrzebna, wymagająca stałego kontaktu z drugim człowiekiem, polegająca na rozpoznaniu potrzeb swoich podopiecznych, klientów pomocy społecznej, a następnie podjęciu działań pozwalających te potrzeby zaspokoić. Jak pokazały badania prowadzone wśród pracowników socjalnych – sondażowe oraz indywidualne wywiady pogłębione, a także badania sondażowe prowadzone wśród klientów pomocy społecznej, zawód pracownika socjalnego narażony jest na wiele trudności. Jednocześnie z badań wynika, że pracownik socjalny całkiem nieźle sobie radzi w sytuacji zmieniających się przepisów, trudnych klientów, własnego zmęczenia. Potrzebuje wsparcia, w tym stałej opieki psychologicznej, wsparcia instytucji, które zgodnie z założeniami pomocy społecznej powinny działać wspólnie z pracownikiem socjalnym w interesie klienta pomocy społecznej. Konieczne jest stałe monitorowanie pracy sytuacji pracy pracowników socjalnych i ich klientów nie w celu kontrolowania i oceny efektów, ale by wyjść naprzeciw oczekiwaniom pracowników, by poprawić komfort ich pracy, by przygotować ich lepiej do nowych wyzwań, jakie stoją przed całym systemem pomocy społecznej i polityką społeczną. 97 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 7. ANEKSY ANEKS 1. Dyspozycje do indywidualnego wywiadu pogłębionego z pracownikami socjalnymi (IDI) PYTANIA WPROWADZAJĄCE 1. Proszę na wstępie dokonać krótkiej charakterystyki instytucji, w której Pan/i pracuje i jej klientów. Jakie są podstawowe zadania tej jednostki? Jakie są podstawowe zadania Pana/i? 2. Czy według Pana/i jakość usług oferowaną przez system pomocy społecznej w województwie lubuskim jest adekwatna do potrzeb społecznych? Proszę uzasadnić swoją ocenę. 3. Jakich usług w największym stopniu oczekują Pan/i klienci? GŁÓWNE BLOKI TEMATYCZNE 4. Motywacja do wyboru zawodu pracownika socjalnego i podjęcia pracy w placówce, w której aktualnie Pan/i pracuje – powody wyboru zawodu pracownika socjalnego: • • • Jakie czynniki w głównej mierze zadecydowały o Pana/i wyborze? Gdyby drugi raz miał/a Pan/i możliwość wyboru zawodu, czy dokonał/ aby Pan/i tego samego wyboru? Czy polecił/a/by Pan/i ten zawód swoim dzieciom lub/i przyjaciółce? Co określiłaby Pan/i jako zalety tej pracy? Dlaczego pracuje Pan/i właśnie w tej placówce? Co o tym zadecydowało? Jak długo Pan/i pracuje w tym miejscu? Czy, gdyby była okazja, zmieniłaby Pan/i obecną pracę na inną? Jaką? Dlaczego? 5. Sytuacja pracy – Ocena warunków pracy (warunki lokalowe, sprzętowe), atmosfera, współpraca z kolegami/koleżankami oraz z przełożonymi, współpraca z instytucjami wspierającymi, wynagrodzenie, czas pracy, praca w terenie a praca administracyjno-biurowa. 98 RAPORT Z BADAŃ 5.7. Czy brakuje Panu/i czasu na wykonywanie obowiązków? Jeżeli tak, to co jest tego przyczyną? 5.8. Czy przełożeni doceniają Pana/i pracę? Czy słyszy Pan/i pochwały, uzyskuje nagrody za swoją pracę? Czy Pana/i opinie są wysłuchiwane przez przełożonych? Czy podejmuje Pan/i własne inicjatywy? Proszę opisać taką sytuację. 5.9. Czy uważa Pan/i, że w innych, podobnych placówkach pracownicy socjalni mają lepsze warunki? Proszę uzasadnić swoją wypowiedź. 6. Szkolenia – czy są potrzebne i użyteczne? Udział w szkoleniach, zadowolenie z formy prowadzenia szkoleń i z uzyskanej wiedzy, wykorzystanie wiedzy ze szkoleń w praktyce. • Jakiego typu szkoleń oczekuje Pan/i w przyszłości? Jakiego rodzaju wiedzy najbardziej oczekuje? Z jakiego zakresu? Jaka byłaby najlepsza forma dokształcania pracowników socjalnych? Czy w wystarczającym stopniu ma Pan/i możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji? Czy Pana/i przełożona/y motywuje do podnoszenia Pana/i kwalifikacji? Jeżeli tak, to w jaki sposób? Czy korzysta Pan/i z pomocy superwizora? Proszę ocenić tę współpracę. 7. Trudności i zagrożenia • • • • • • • • Co najbardziej utrudnia wykonywanie Panu/i pracy? Jakie są przyczyny tych utrudnień? Czy zdarzają się sytuacje, w których czuje Pan/i zagrożenie ze strony klientów pomocy społecznej? Czego najbardziej się Pan/i obawia w związku z wykonywaną pracą? Czego Pan/i najbardziej w swojej pracy nie lubi? Co powoduje największy stres? Czy zdarzają się sytuacje, że chciałby/aby Pa/i porzucić wykonywaną pracę? Proszę opisać takie sytuacje. Czy w związku z wykonywaną pracą zdarza się, że częściej Pan/i choruje, jest zmęczony/a i przygnębiony/a, jest zestresowany/a? Co Pan/i robi, by takie sytuacje zminimalizować, by zredukować stres? Czy w związku z wykonywaną pracą ma Pan/i mniej czasu na życie towarzyskie i rodzinne? Czy ma Pan/i poczucie, że zaniedbuje swoją rodzinę, dlatego że ma Pan/i dużo pracy? Czy zdarza się, że czuje się Pan/i bezsilny/a? W jakich sytuacjach? Proszę opisać. Jakie są najtrudniejsze problemy, z jakimi spotyka się Pan/i w swojej pracy – w stosunkach z klientami, współpracownikami, przepisami, itd.? Co uważa Pani za swoje największe niepowodzenie w pracy? Proszę opisać tę sytuację. 99 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 8. Pozytywne wymiary pracy • • Co Pan/i najbardziej lubi w swojej pracy? Kiedy odczuwa Pan/i największe zadowolenie? Czy jest Pan/i dumna ze swojej pracy? W jaki sposób zachęciłaby Pan/i inne osoby do wykonywania tej pracy? Co jest dla Pana/i najważniejsze w związku z wykonywaną pracą? Kiedy odczuwa Pan/i największą satysfakcję? Co przynosi Pan/i radość w związku z wykonywaną pracą? Jaki jest Pana/i największy sukces? 9. Postulowane rozwiązania • • • • • 100 Co Pana/i zdaniem należałoby zrobić, żeby pracownicy socjalni cieszyli się większym uznaniem i szacunkiem ze strony klientów/podopiecznych? Czy jest to dla Pana/i ważny element pracy? Jakie działania organizacyjne, edukacyjne itp. powinny być podjęte dla zwiększenia efektywności pracy pracowników socjalnych? Co przede wszystkim zmieniałby/aby Pan/i w ustawodawstwie dotyczącym pracowników socjalnych i opieki społecznej? Proszę uzasadnić swoją wypowiedź. Jakie zmiany byłyby konieczne, Pana/i zdaniem, żeby system pomocy społecznej działał sprawnie, skutecznie i efektywnie? Proszę uzasadnić swoją wypowiedź. Jakiego wsparcia potrzebowałaby Państwa instytucja, aby w przyszłości skuteczniej wypełniać swoje zadania? Kto Państwa zdaniem powinien udzielać tego wsparcia? (ROPS, jednostki samorządu terytorialnego, inne?) RAPORT Z BADAŃ ANEKS 2. KWESTIONARIUSZ ANKIETY DO KLIENTÓW POMOCY SPOŁECZNEJ Szanowna Pani, Szanowny Panie, Zwracamy się do Pana/Pani z uprzejmą prośbą o pomoc w uzyskaniu opinii na temat funkcjonowania pomocy społecznej w województwie lubuskim. Pana/Pani pomoc polega na wypełnieniu ankiety wraz z metryczką poprzez zaznaczenie właściwych odpowiedzi na postawione pytania. Na podstawie zebranych od Państwa informacji przygotujemy raport, którym zainteresujemy odpowiednie władze. Wszystkim nam bardzo zależy na tym, by pomoc trafiała do ludzi, którzy jej najbardziej potrzebują i by pracownicy socjalni byli jak najlepiej przygotowani do swojej pracy. Dlatego tak ważny jest Pana/Pani udział w projekcie badawczym, realizowanym przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Obserwatorium Integracji Społecznej oraz socjologów z Uniwersytetu Zielonogórskiego. *** Wypełnienie ankiety jest bardzo proste i zajmuje około 10-15 minut. Polega na zaznaczaniu kółkiem cyfry, która oznacza wybraną przez Pana/ Panią odpowiedź. Jeżeli przez pomyłkę zaznaczy Pan/i niewłaściwą odpowiedź, proszę to przekreślić i zaznaczyć właściwą odpowiedź. Po wypełnieniu ankiety proszę sprawdzić, czy udzielił/a Pan/Pani odpowiedzi na wszystkie pytania. Ankieta jest anonimowa, nigdzie nie podaje Pan/Pani swojego nazwiska. Wypełnioną ankietę proszę włożyć do zaadresowanej koperty ze znaczkiem i wysłać pocztą. 101 RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZ ANKIETY 1. Czy ogólnie jest Pan/Pani zadowolony/a z poziomu usług świadczonych przez pracowników socjalnych? 2. Co najczęściej mówią ludzie w Pana/Pani miejscowości na temat pracy pracowników socjalnych? 3. Kiedy zgłosił/a się Pan/Pani po raz pierwszy do Ośrodka Pomocy Społecznej? 103 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 104 4. Jaki był powód zgłoszenia się Pana/Pani do Ośrodka Pomocy Społecznej? 5. Jak często w przeciągu ostatnich 12 miesięcy korzystał/a Pan/Pani z pomocy Ośrodka Pomocy Społecznej? RAPORT Z BADAŃ 6. Na jakie trudności najczęściej napotykał/a Pan/Pani podczas załatwiania swoich spraw w Ośrodku Pomocy Społecznej? 7. Czy pracownik socjalny w zrozumiały dla Pana/Pani sposób wyjaśnił, jak można rozwiązać problem, z którym zgłosił się Pan/Pani do tutejszej instytucji? 8. Czy Pan/Pani chętnie wyraził/a zgodę na zaproponowane przez pracownika socjalnego działania zmierzające do poprawy Pańskiej sytuacji? 9. Czy Pana/Pani zdaniem pracownik socjalny kieruje się zasadą dobra osób i rodzin, którym pomaga? 105 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 10. Jak najczęściej zachowuje się Pan/Pani w sytuacji, gdy pracownik socjalny przychodzi do Pana/Pani domu? 11. Jaki na ogół jest pracownik socjalny, z którym najczęściej się Pan/Pani kontaktuje? 106 RAPORT Z BADAŃ 12. Czy kiedykolwiek zdarzyło się, że Pan/Pani lub ktoś z Pana/Pani rodziny zachowywał się wobec pracownika socjalnego w następujący sposób? 13. Gdzie na ogół spotyka się Pan/Pani z pracownikiem socjalnym? 107 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 14. W jakich warunkach odbywało się Pana/Pani spotkanie w Ośrodku Pomocy Społecznej? 15. Spośród poniższych twierdzeń proszę wybrać i zaznaczyć to, które najbardziej odpowiada Pana/Pani sytuacji. 108 RAPORT Z BADAŃ METRYCZKA 1. M. Ile Pan/Pani ma lat? 2. M. Płeć: 3. M. jakie jest Pana/Pani miejsce zamieszkania? 4. M. Jaki jest poziom Pana/Pani wykształcenia? 109 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J 5. M. Jaka jest aktualnie Pana/Pani sytuacja zawodowa? INNE UWAGI ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... Bardzo dziękujemy za wypełnienie ankiety 110 RAPORT Z BADAŃ ANEKS 3. PISMO PRZEWODNIE DO DYREKTORÓW, KIEROWNIKÓW, PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH Panie i Panowie Dyrektorzy, Kierownicy, Pracownicy Socjalni Ośrodków Pomocy Społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Zielonej Górze, Obserwatoriom Integracji Społecznej zwraca się do Państwa z uprzejmą prośbą o wzięcie udziału w kontynuacji badania prowadzonego w 2012 r. – Specyfika zawodu oraz warunków pracy pracowników socjalnych w jednostkach pomocy społecznej na terenie województwa lubuskiego. Badanie to ukazało potrzebę dalszych prac nad problemem związanym z pracą pracownika socjalnego. Uzyskanie pełnego obrazu profilu pracownika pozwoli zdiagnozować rolę, jaką pracownik socjalny spełnia we współczesnym świecie. W pierwszej części badania pytaliśmy o opinię samych pracowników socjalnych, natomiast w drugiej części poprosimy o opinię tych, którzy tę pomoc uzyskują, czyli klientów pomocy społecznej. Informacje i opinie, o których podanie będą poproszeni klienci, pomogą w określeniu skali i zakresu problemów, z jakimi Państwo spotykacie się na co dzień. Ankieta ma charakter anonimowy, a dane uzyskane posłużą nam do celów badawczych. Państwa doświadczenie wyniesione z codziennej pracy pozwoli nam na efektywniejsze stworzenie raportu końcowego, który zostanie przedstawiony na konferencji i w formie publikacji przesłany do wójtów, burmistrzów, starostów oraz do Ośrodków Pomocy Społecznej. Pogłębione badanie regionalne – Rola pracownika socjalnego we współczesnym świecie – zagrożenia i perspektywy będzie realizowane przez Obserwatorium Integracji Społecznej w Zielonej Górze przy współpracy z Panią dr hab. Marią Zielińską – Dyrektorem Instytutu Socjologii Uniwersytetu Zielonogórskiego. W materiałach przesłanych do Państwa placówki znajdować się będzie ankieta, którą należy przekazać klientowi korzystającemu z pomocy Państwa jednostki, a następnie wypełnione wrzucić do przekazanej przez ROPS urny. Jednocześnie zwracamy się do Państwa z prośbą o zachęcenie jak największej liczby podopiecznych do wypełnienia wskazanej ankiety. 111 REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W ZIELONEJ GÓRZE O B S E R WAT O R I U M I N T E G R A C J I S P O Ł E C Z N E J NOTATKI ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ 112 www.rops.lubuskie.pl [email protected]
