Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Rzeczywistość społeczna (II) - rodzina i pokrewieństwo
(WDS 2014/2015 nr 3)
Socjalizacja (podsumowanie)
 proces „uspołecznienia” człowieka (przemiany człowieka z istoty
biologicznej w człowieka – istotę ludzką);
 proces, w którym jednostka uczy się sposobów zachowania
przyjętych w danym społeczeństwie i kulturze (lub w danej grupie
społecznej), aby móc tam funkcjonować;
 źródła ładu społecznego i procesy odpowiedzialne za jego
podtrzymywanie;
 główne założenia o:
 o poznawczym konsensusie działających aktorów;
 o stabilności norm i wartości;
 tym, że działania jednostek są bardziej lub mniej „automatycznym”
przejmowaniem ról społecznych.
Eksperyment Asha –
kontrola społeczna a konformizm społeczny
(dostosowywanie się do innych)
 eksperyment przeprowadzony przez Solomona Asha w 1955 r.
dotyczący konformizmu (normatywnego). Pytanie dotyczyło, czym są
motywowane zachowania konformistyczne? - dwa motywy tych zachowań:
pragnienie posiadania racji (konformizm informacyjny) i lęk będący
motywem konformizmu normatywnego;
 konformizm - dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do
zachowania i myślenia „innych” (jak np. grupy, społeczeństwa);
 dlaczego jesteśmy konformistyczni (zachowujemy się tak jak inni?)?:
 naśladowanie (imitowanie) innych;
 obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności).
 opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” - dlaczego?:
 gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i funkcjonowaniem
naszej tożsamości społecznej;
 a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi” (argument
socjo-biologiczny).
Rodzina i funkcje
pokrewieństwa
w społeczeństwie
„terminologia krewniacza”, język (pojęcia) a stopnie i
charakter pokrewieństwa;
najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik
kulturowy;
łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne;
definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w
zbiorowości.
„pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe):
duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go
następnym pokoleniom.
pokrewieństwo a „klasyczne” rozumienie rodziny:
trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między sobą
przez wspólnych przodków, małżeństwo lub przysposobienie
(adopcję);
problemy z definiowaniem rodziny – rola historii (czasu) i
kultury, normatywność definicji (co jest „normalną” rodziną?) i
odrzucenie statycznego widzenia rodziny.
-
-
Typy rodziny ze względu
na wariant małżeństwa
 małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy aprobacie
społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku, „pierwszeństwo” dostępu
seksualnego i reprodukcja;
 forma zawarcia małżeństwa:
 porozumienie się partnerów, umowa rodzin („małżeństwo aranżowane”),
„małżeństwo-dar”;
 lewirat
(poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i
sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę
siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna lub po jej śmierci - małżeństwo
poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami).
 liczba partnerów w małżeństwie:
 monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia
konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”;
 poligamiczne (gr. polys – wiele):
 poligynia
(wielożeństwo-siostrzane,
hierarchiczne,
uprzywilejowane,
rezydencjonalne);
 poliandria (wielomęstwo);
 poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.
Typy rodzin
(pokrywają się one w dużym stopniu z typologią małżeństw)
ze względu na jej:
 rozmiar (liczebności członków):
 „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola więzi
pokrewieństwa), rodziny wielopokoleniowe;
 rodziny „pełne” i „niepełne” (monoparentalność).
 reguły dziedziczenia (pokrewieństwa):
 uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne;
 rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna;
 kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patry-linearna) w
społeczeństwie i historii.
 miejsce zamieszkania:
 matry-, patry- i neo-lokalne.
 stosunki władzy:
 matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”);
 awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i pokrewieństwa, w
którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi), jest on najważniejszym
opiekunem dzieci swojej siostry (dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych).
Społeczne reguły ich zawierania
małżeństw (czy „los tak chciał”?) (1)
 homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór
współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech
społecznych:
 endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze
stopniem zróżnicowania populacji;
 egzogamia (dobór spoza własnej grupy).
 heterogamia małżeńska:
 hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie
u kobiet);
 małżeństwa
międzykategorialne
/
mieszane
(„mezalians”;
małżeństwa „binacjonalne”).
 znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego
podobieństwa?), a mniejsze - klasowej .
Społeczne reguły
zawierania małżeństw (2)
 hipoteza „miłości romantycznej”:
 w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”, podstawą
wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna, emocjonalna itp., a nie tylko
wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.;
 zasada „podwójnej selekcji”:
 połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw kohabitacja, a następnie jest
ślub (dobierając partnera do kohabitacji jesteśmy „mniej wybredni”?)
 rynek matrymonialny:
 rynek transakcyjny (bary, puby itp., krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć przyjaciół,
krewnych itp. , długotrwałe relacje) – i na tym rynku zawiązujemy głównie związki
długoterminowe.
 przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna):
 „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje itp.),
„miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne” (dom,
wizyty prywatne) - unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc
wybranych” (im wyższy status społeczny).
 „czysta relacja” i „miłość współbieżna” (A. Giddnes).
Ewolucja kryteriów
społecznych doboru
małżeńskiego w Polsce
- stan cywilny:
dominują małżeństwa kawalerów z pannami, rośnie kategorii małżeństw
powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie
osoby samotne (wdowy, wdowcy) i rozwiedzione.
- wiek:
- duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku
(podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat;
¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat).
- poziom wykształcenia:
- tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie
członkowie mają ten sam poziom wykształcenia).
- cechy terytorialne:
- dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą
formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków,
rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania się (miejsce
zamieszkania przestaje być barierą).
-
Tworzenie rodziny w
perspektywie teorii „racjonalnego wyboru”
– założenia (Jan van Eyck, Portret małżonków Arnolfinich, 1434):
 indywidualizm – zainteresowanie indywidualnymi decyzjami
i strategiami, a nie „grupą”;
 strategie formowania rodziny - rodzina jest funkcją szeregu
decyzji podejmowanych przez różnych aktorów.
 rachunek kosztów i korzyści („dzieci wysokiej jakości”?) - rodzinę budują jednostki,
które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a
dodatkowo każde działanie/decyzja w rodzinie „kosztuje”;
 główne dylematy rodziny (w tej perspektywie):
 czy zakładać rodzinę?;
 czy mieć dzieci?;
 moment urodzenia pierwszego dziecka;
 liczba dzieci oraz odstęp czasowy między urodzeniem dzieci.
 główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z
ich „jakością”?
 od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro.
Rodzina w społeczeństwie polskim
przed i po 1989 roku
 do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji:
 wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci, niska stopa urodzeń






pozamałżeńskich;
„samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa),
wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców;
po 1989 r. - zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny:
znaczenie pracy i wykształcenia;
wzrost kosztów posiadania dzieci;
skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania
pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami
kolejnych dzieci, rozwody.
współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach
przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w
kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.
Płaszczyzny analizy rodziny





rodzina jako „proces”:

demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych pokoleń);

rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna);

„codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.).
rodzina jako „gospodarstwo domowe”:

podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i „pole
negocjacji” w zakresie praw/obowiązków;

od „menadżerskiego matriarchatu” do „supermatki” i od „nieobecnego ojca” do
„nowego ojca” („tacierzyństwo”).
rodzina jako „jednostka polityczna”:

wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o wizerunek
rodziny, „co ludzie powiedzą?”).
rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i
społecznej (rola przynależności klasowej);
„familiologia” (socjologia zajmująca się życiem rodzinnym).
Funkcje rodziny
 rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową
instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa:
 jako taka jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa.
 funkcje rodziny (oraz ich współczesne zmiany):
 regulacja zachowań seksualnych;
 prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji);
 wychowawcza (socjalizacyjna);
 opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i wsparcie





emocjonalne jej członków);
ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia);
alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie
społecznej (kulturowej) tożsamości;
integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych reguł);
rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).
Nierówności w rodzinie
 między pracą a opieką (problemy połączenia pracy z opieką nad dziećmi);
 obowiązki domowe (prace z „grafiku” i prace „sporadyczne”);
 dysfunkcje rodziny:
 seksualne wykorzystanie dzieci (zjawisko kazirodztwa, Konwencja Praw
Dziecka ONZ z 1989 r.);
 przemoc w rodzinie:
 użycie siły fizycznej wobec najbliższych członków rodziny – najczęściej
dzieci i kobiet /żon;
 zasięg przemocy domowej;
 znaczenie zjawiska – działalność organizacji feministycznych;
 klasa społeczna a przemoc w rodzinie.
 utrwalanie istniejących podziałów społecznych, deprecjacja innych stylów
życia.
Dyskusja na temat rozumienia
(definicji) „rodziny”
rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako:
mała
grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) –
„podstawowa komórka społeczna”;
grupa pierwotna (intymność i socjalizacja);
uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich
kultur – powszechnik kulturowy).
 „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ) - rodzina nuklearna to
„matka, ojciec oraz ich dzieci” (to wymóg funkcjonalny społeczeństwa
industrialnego);
 współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny nuklearnej”
(jest to głównie pojęcie „normatywne”):
 odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych” ukazujących
rodzinę jako proces (etapy), a nie sztywną strukturę, duże znaczenie „komponentu”
reprodukcyjnego (czyli posiadania dzieci);
 rodzina to „grupa krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów
skupionych wokół rodzica z dzieckiem, najczęściej matki” (Szlendak 2010, s. 114).
Czy „kryzys rodziny”
(„obumieranie rodziny”)?
 społeczne przemiany instytucji
rodziny (kierunki):
 od „społecznej” (gospodarczej) do „intymnej” (emocjonalnej, rodzina
jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”);
 od
„kolektywnej” do „indywidualistycznej” (wartości rodziny:
indywidualizm, równość i „wolność” członków rodziny:
 obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla
społeczeństwa.
 zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny:
 porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki
(„wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne
wykorzystywanie dzieci).
 różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” - rozwiązania:
 rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa;
 uznanie za „równe” innych form rodziny;
 liczy się jakość stosunków międzyludzkich.
Przyszłość rodziny –
alternatywność i różnorodność form
 związek kohabitacyjny (konkubinat, kohabitacja, związek nieformalny):
 kohabitacja a rodzina „dwustopniowa”:
małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne.
„samotni rodzice” („monoparenatalność”):
 rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie).
rodzina zrekonstruowana (odbudowana), „rodzina–układanka” (patchwork
family), „wielorodziny”;
rodziny „wizytowe” i „nomadyczne”, macierzyństwo na odległość;
rodzina zastępcza i rodzina przybrana;
homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie);
„niby rodziny”:
 DINKS i „układy sieciowe” seniorów, grona przyjacielskie („kółko
przyjacielskie” - ”friends”).
single.








Podsumowanie
 pokrewieństwo i jego znaczenie ludzkie (dla jednostki) i społeczne;
 rodzina i małżeństwo:
 typy i rodzaje małżeństw, społeczne reguły zawierania małżeństw, przykład




Polski.
współczesne dylematy rodziny:
 prokreacja a sfera pracy – „dzieci wysokiej jakości”.
funkcje i dysfunkcje rodziny;
„kryzys rodziny”
 przemiany instytucji rodziny – rodzina staje podstawową sferą intymną oraz
„indywidualizuje się”;
 interpretacje „kryzysu rodziny”.
przemiany form rodziny - alternatywność i różnorodność form.
Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii
(roz. XVI. Sfera
reprodukcji);
 Małgorzata Sikorska, Zycie rodzinne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.),
Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012;
 Tomasz
Szlendak,
Socjologia
rodziny.
Ewolucja,
historia,
zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010
(szczególnie roz. 4 i 5);
 Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława
Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i
XXI wieku, Warszawa 2007.