rodziny - Instytut Socjologii UW

Rzeczywistość społeczna (II) - rodzina i pokrewieństwo
(WDS 2013/2014 nr 3)
Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie:
najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik
kulturowy;
łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne;
definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w
zbiorowości;
„terminologia krewniacza” - język (pojęcia) a stopnie i
charakter pokrewieństwa;
„pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe):
-
-
duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym
pokoleniom.
pokrewieństwo a klasyczne rozumienie rodziny:
trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między
sobą
przez
wspólnych
przodków,
małżeństwo
lub
przysposobienie (adopcję);
problemy z definiowaniem rodziny – rola historii (czasu) i
kultury, normatywność definicji (co jest „normalną” rodziną?)
i odrzucenie statycznego widzenia rodziny.
Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny”
rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako:
-
-
mała
grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) –
„podstawowa komórka społeczna”;
grupa pierwotna (intymność i socjalizacja);
uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich
kultur – powszechnik kulturowy).
 „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ) - rodzina
nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci” (to wymóg funkcjonalny
społeczeństwa industrialnego);
 współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny
nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”):
 odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych”
ukazujących rodzinę jako proces (etapy), a nie sztywną strukturę, duże
znaczenie „komponentu” reprodukcyjnego (czyli posiadania dzieci);
 rodzina to „grupa krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów
skupionych wokół rodzica z dzieckiem, najczęściej matki” (Szlendak 2010, s.
114).
Funkcje rodziny
 rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową
instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa:
 jako taka jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa.
 funkcje rodziny (oraz ich współczesne zmiany):








regulacja zachowań seksualnych;
prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji);
wychowawcza (socjalizacyjna);
opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i wsparcie
emocjonalne jej członków);
ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia);
alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie
społecznej (kulturowej) tożsamości;
integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych reguł);
rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).
dysfunkcje rodziny: przemoc w rodzinie, utrwalanie istniejących
podziałów społecznych, deprecjacja innych stylów życia.

Płaszczyzny analizy rodziny





rodzina jako „proces”:

demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych
pokoleń);

rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna);

„codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.).
rodzina jako „gospodarstwo domowe”:

podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i
„pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków;

od „menadżerskiego matriarchatu” do „supermatki” i od „nieobecnego
ojca” do „nowego ojca”.
rodzina jako „jednostka polityczna”:

wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o
wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”).
rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i
społecznej (rola przynależności klasowej);
„familiologia” (socjologia zajmująca się życiem rodzinnym).
Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa
 małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy
aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku,
„pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja;
 forma zawarcia małżeństwa:
 porozumienie się partnerów, umowa rodzin, małżeństwo-dar;
 lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i
sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę
siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna /po jej śmierci; małżeństwo
poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami).
 liczba partnerów w małżeństwie:
 monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia
konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”;
 poligamiczne (gr. polys – wiele):
 poligynia
(wielożeństwo - siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane,
rezydencjonalne);
 poliandria (wielomęstwo);
 poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.
Typy rodzin ze względu na jej (pokrywają się one w dużym stopniu
z typologią małżeństw)
 rozmiar (liczebności członków):
 „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola
więzi pokrewieństwa), rodziny wielopokoleniowe;
 rodziny „pełne” i „niepełne” (monoparentalność).
 reguły dziedziczenia (pokrewieństwa):
 uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne;
 rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna;
 kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patrylinearna) w społeczeństwie i historii.
 stosunki władzy:
 matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”);
 awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i
pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi),
jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry (dotyczy to zwłaszcza
rodzin matrylinearnych).
 miejsce zamieszkania:
 matry-, patry- i neo-lokalne.
Społeczne reguły ich zawierania małżeństw(czy „los tak chciał”?)
 homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór
współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech
społecznych:
 endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze stopniem
zróżnicowania populacji;
 egzogamia (dobór spoza własnej grupy).
 heterogamia małżeńska:
 hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie u
kobiet);
 małżeństwa międzykategorialne / mieszane (mezalians, małżeństwa
binacjonalne), struktura społeczna otwarta i zamknięta.
 znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a
mniejsze - klasowej .
Społeczne reguły ich zawierania małżeństw
 hipoteza „miłości romantycznej”:
 w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”,




podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna,
emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.;
zasada „podwójnej selekcji”:
 połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw ko habitacja, a
następnie jest ślub, ale dobierając partnera do kohabitacji możemy być
(jesteśmy?) „mniej wybredni”.
rynek matrymonialny:
 rynek transakcyjny (bary, puby itp. , krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć
przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje) – i na tym rynku zawiązujemy
głównie związki długoterminowe.
przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna):
 „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje
itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne”
(dom, wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc
wybranych” (im wyższy status społeczny).
„czysta relacja” i „miłość współbieżna” (A. Giddnes).
Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce
stan cywilny:
- dominują małżeństwa kawalerów z pannami, rośnie kategorii małżeństw
powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie
osoby samotne (wdowy, wdowcy) i rozwiedzione.
- wiek:
- duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku
(podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat;
¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat).
- poziom wykształcenia:
- tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie
członkowie mają ten sam poziom wykształcenia).
- cechy terytorialne:
- dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą
formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z
współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania
się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).
-
Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru”
– założenia:
 indywidualizm:
 zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”.
 strategie formowania rodziny:
 rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów.
 rachunek kosztów i korzyści („dzieci wysokiej jakości”?):
 rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i
potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w
rodzinie „kosztuje”.
 główne dylematy rodziny:
 czy zakładać rodzinę?, czy mieć dzieci?, moment urodzenia pierwszego
dziecka, liczba dzieci, odstęp czasowy między urodzeniem dzieci.
 od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro;
 główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z
ich „jakością”?
Rodzina w społeczeństwie polskim po 1989 r.
 do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji:
 wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci , niska stopa urodzeń
pozamałżeńskich;
 „samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa),
wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców;

po 1989 r. - zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny:
znaczenie pracy i wykształcenia;

wzrost kosztów posiadania dzieci;

skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania
pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami kolejnych
dzieci, rozwody.
współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach
przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w
kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.


Czy „kryzys rodziny” („obumieranie rodziny”)?

społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki):
od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej, rodzina jako
podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”) oraz od
kolektywnej do
indywidualistycznej;
 wartości rodziny: indywidualizm, równość i „wolność” członków rodziny;
 obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla
społeczeństwa.

 zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny:
porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki
(„wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne
wykorzystywanie dzieci).

 różne typy interpretacji „kryzysu rodziny”
(funkcjonalistyczna,
konserwatywna, liberalna i feministyczna) - rozwiązania:
 rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa;
 uznanie za „równe” innych form rodziny;
 liczy się jakość stosunków międzyludzkich.
Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form
 związek kohabitacyjny (konkubinat, kohabitacja, związek nieformalny):
 kohabitacja a rodzina „dwustopniowa”:
małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne.
„samotni rodzice” („monoparenatalność”):
 rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie).
rodzina zrekonstruowana (odbudowana), „rodzina–układanka” (patchwork
family), „wielorodziny”;
rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość;
rodzina zastępcza i rodzina przybrana;
homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie);
„niby rodziny”:
 DINKS i „układy sieciowe” seniorów, grona przyjacielskie („kółko
przyjacielskie” - ”friends”).







 single.
Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii
(roz. XVI. Sfera
reprodukcji);
 Małgorzata Sikorska, Zycie rodzinne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.),
Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012;
 Tomasz
Szlendak,
Socjologia
rodziny.
Ewolucja,
historia,
zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010
(szczególnie roz. 4 i 5);
 Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława
Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i
XXI wieku, Warszawa 2007.