SKRYPT Z FILOZOFII

SZCZYT W ATENACH
Rozkwit filozofii w Atenach nastąpił przede wszystkim dzięki trzem myślicielom. Byli to:
Sokrates, Platon (idealista, uczeń Sokratesa) i Arystoteles (empirysta i realista, uczeń
Platona).
Sokrates nie pozostawił po sobie żadnych pism, jest znany z dialogów swojego ucznia –
Platona, dzięki którym wszedł do historii. Sokrates zgodnie z dewizą „cnota jest wiedzą”
osiągnął doskonałą jedność filozofii i życia. Główną dziedziną zainteresowania Sokratesa
była etyka.
METODA SOKRATESA - jest to metoda nauczania. Polega na zręcznym prowadzeniu
rozmowy, na zadawaniu określonych pytań mających pobudzić ucznia do samodzielnego
myślenia i wnioskowania. Sokrates pomagał rozmówcą zrozumieć prawdę, z której nie zdają
sobie sprawy, choć podświadomie noszą ją w sobie („teoria przypominania”: anamnesis).
Sokrates także doprowadzał swoich rozmówców do konfuzji - zbijał ich tezy i doprowadzał
wywody do absurdu, obnażając błędy rozumowania.
TATARKIEWICZ. SOKRATYZM
To skrajny moralizm połączony ze skrajnym intelektualizmem. Cnota jest celem człowieka, a
wiedza – generalnym środkiem. Wiedza jest pojęciowa, a sposób tworzenia pojęć to indukcja.
Kto posiada wiedzę i cnotę, ten posiada największe dobro – więc jest szczęśliwy.
1. Sokratyzm – nierozłączność szczęścia, rozumu i cnoty → na tym fundamencie
wszystkie obozy filozofii greckiej budowały etykę.
2. Wiedza jest zawarta w pojęciach ogólnych → wiedza może być tylko ogólna → na
tym fundamencie budowana była teoria poznania.
POGLĄDY ETYCZNE.
1. Cnota jest dobrem bezwzględnym. Sokrates wyodrębnił sprawiedliwość, odwagę i
panowanie nad sobą jako specjalne zalety moralne człowieka. Te zalety (prawa) są
powszechne i wywodzą się z natury rzeczy; są niepisane, ale trwalsze niż pisane.
Powszechność to zasadnicza cecha cnoty. Sokrates wyniósł dobra moralne ponad
wszystkie inne.
2. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Pożytek jest zależny od dobra. Tylko to, co
dobre jest naprawdę pożyteczne. Szczęście jest związane z cnotą, bo z cnoty wynika.
Szczęśliwy jest ten, kto posiada największe dobro – cnotę.
3. Cnota jest wiedzą. Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości; cnota jest wiedzą etyczną,
opierającą się na praktycznym rozsądku. Jest to intelektualizm etyczny.
- cnoty można się uczyć, nie jest to jakość wrodzona, od nas zależy, czy ją posiadamy
- cnota jest jedna – sprawiedliwość, to wiedza o tym, co się komu należy; pobożność to
wiedza o bogach; odwaga – wiedza o tym, czego należy się bać → wszelkie cnoty są
wiedzą, są więc w swojej istocie jednym i tym samym
Ludzie dążą do szczęścia i pożytku. Prawdziwe szczęście i pożytek daje tylko dobro.
Prawdziwym dobrem jest cnota. Cnota jest jedna, bo każda cnota jest wiedzą. Zdobywając
wiedzę osiągamy dobro, a z nim pożytek i szczęście.
1
PLATON
Wpływ na jego filozofię mieli:
 Sokrates
 Heraklit
 Filozofia Egipcjan
 Metafizyka liczb Pitagorasa
 Filozofia Parmenidesa
↓↓
Dzięki tej wiedzy, mógł przetworzyć i opracować niemal całą poprzedzającą go myśl.
Na peryferiach Aten założył swoją szkołę – Akademię, która staje się intelektualną mekką
epoki (istniała z przerwami niemal 1000 lat).
Poprzednicy Platona wykładali swoje poglądy w sentencjach i poematach naukowych. Platon
– w dialogach.
Dialogi wczesne (zwane także sokratycznymi) - Platon wprowadził do swoich dialogów jako
protagonistę Sokratesa. W dialogach są definiowane podstawowe pojęcia: męstwo, rozwaga,
pobożność, przyjaźń, czym jest retoryka i do czego służy. We wczesnych dialogach Sokrates
przeprowadza krytyczne badanie – dialog staje się dyskusją obalającą („elenktyczną”),
wychodzącą od przeprowadzonego w sposób planowy wstrząśnięcia rzekomą wiedzą.
Wczesne dialogi tym też się kończą – są aporetyczne, nie doprowadzają do pozytywnego
wyniku.
Dialogi średnie (konstruktywne) – roztrząsają podstawowe sprawy ludzkiego życia: miłość i
erotykę, śmierć, język i sprawiedliwość w wymiarze osobistym i politycznym. Przedstawiona
jest w nich teoria idei.
Dialogi późne (krytyczne) – są poświęcone ontologii, dialektyce, matematyce, kosmologii i
ponownie państwu.
Charakterystyczną cechą dialogów Platona jest to, że argumenty są odpowiednie do
moralnego i intelektualnego poziomu dyskutantów.
Zasadnicze tezy rozwija Sokrates w monologicznym pouczaniu. W „Państwie” przedstawia je
w postaci trzech metafor – słońca, linii i jaskini.
W dramaturgii „Państwa” wychodzi na jaw hierarchiczny charakter wiedzy –
„fenomenologia” form wiedzy – 1) prostota związana z wiarą w autorytet tradycji oraz ze
skromnością („wiem, że nic nie wiem”)
2) rodzące się oświecenie
3) oświecenie oświecenia
4) rzeczywista wiedza (która może być jeszcze skorygowana)
5) wgląd w niedające się przekazać ostateczne zasady
TEORIA IDEI - słowo „idea” oznacza „wygląd”, „postać”. Idea u Platona oznacza czystą
postać, która sama nie jest widziana, ale leży u podstaw wszystkich widzianych rzeczy. Za jej
pomocą chce odpowiedzieć na pytania: - jakiego rodzaju przedmiotami są liczby i figury
geometryczne, dobro, sprawiedliwość i piękno (dot. przedmiotów niepostrzegalnych)
2
- jak może istnieć wiele i pod wieloma względami różnych rzeczy (stołów, ludzi), które mimo
to są tym samym (człowiekiem, stołem) (dot. niepostrzegalnych ogólnych pojęć
postrzegalnych przedmiotów)
↓↓
Oba pytania sprowadzają się do: jak przedmioty niepostrzegalne mogą istnieć i być
poznawane (Uniwersalia, powszechniki, odpowiedniki pojęć ogólnych. Filozofowie stojący na
stanowisku realizmu filozoficznego (np. Platon) uważali, że uniwersalia istnieją realnie (np. idea
człowieka, dobro w ogóle itd.).
Przedmiot idealny jest odpowiedzią na te pytania. IDEA – jest wieczna i niezmienna, oraz
istnieje oddzielnie od zwykłych przedmiotów → w konsekwencji Platon przyjmuje istnienie
dwóch światów: świata zwykłych przedmiotów i świata idei.
Idea jest wzorem i wzorcem, jest czymś jednym i powszechnym w wielości przedmiotów,
które istnieją dzięki uczestniczeniu w ideach. Ponieważ idee są wzorami przedmiotów, które
ze swej strony są ich kopiami, przysługuje im nie tylko odrębna, ale także właściwa
rzeczywistość. Owe kopie mogą być postrzegane nie poprzez postrzeganie, ale myślowo →
dwóm światom odpowiadają dwie formy poznania: postrzeganie zwykłych przedmiotów i
czyste myślenie idei.
METAFORA JASKINI – tu Platon rozwija teorię poznania i rzeczywistości.
Więźniowie, którzy od dzieciństwa są skuci w jaskini łańcuchami, widzą na ścianie cienie
figur, które przenoszone są za ich plecami. Jaskinia symbolizuje widzialny świat stawania się,
świat doświadczenia, świat poza jaskinią – byt niezmienny i dający się tylko pomyśleć.
Więźniowie to wszyscy, którzy nawet swe poglądy na zwykłe rzeczy, włączając w to
sprawiedliwość, biorą z drugiej ręki (cienie). Ci ludzie, znajdują się na pierwszym szczeblu
wiedzy, którym jest domysł. Drugi szczebel wiedzy to prawdopodobieństwo, trzeci –
myślenie dyskursywne i matematyka, na szczeblu czwartym człowiek widzi rzeczy same;
myślenie intuicyjne, ogląd idei, chwyta prawzorze rzeczy. (jest to ciężka droga od
ciemności ku światłu, która prowadzi ku przemianie całej duszy. Słońce odpowiada idei
wyższego rzędu, źródłu wszelkiego bytu i wszelkiej prawdy: idei dobra)
Zasadnicza myśl: nawet potoczna wiedza opiera się na elementach, których nie można
spostrzegać, lecz tylko myśleć. Platon był przekonany, że świat widzialny jest tylko
niedoskonałym odbiciem świata idei – świat właściwego, idealnego.
SPRAWIEDLIWOŚĆ.
Dialog „Państwo” traktuje o teorii państwa i etyce. Dodatkowo w „Państwie” zawarta jest
pedagogika, a w jej ramach teoria muzyki, teoria dot. Boga i religii oraz krytyka poetów,
teorię ludzkich pobudek (filozoficzną psychologię) a w teorii idei – teorię poznania i teorię
przedmiotu.
Tylko sprawiedliwi żywią wzajemne zaufanie i szacunek. Sama sprawiedliwość nie
wystarcza, by komuś dobrze się wiodło. Ze względu na swoją pożądliwość człowiek
potrzebuje dodatkowo opanowania, w obliczu niebezpieczeństwa – męstwa, a jako źródła
dobrych rad – mądrości. Łącznie cnoty te – sprawiedliwość, opanowanie, męstwo i mądrość
– tworzą kwartet cnót głównych, kardynalnych.
Według Platońskiej teorii duszy w człowieku są trzy siły popędowe. Odpowiadają im trzy
cnoty i trzy grupy zawodowe: pożądliwości przyporządkowane jest opanowanie i grupa
rzemieślników, rolników i kupców, doznawaniu przyjemności i nieprzyjemności – męstwo
oraz nie sprawujący rządów „strażnicy”, a rozumowi – mądrość i królowie – filozofowie. Do
tego jako czwarty czynnik dochodzi sprawiedliwość, która dba o harmonijny zestrój: w
3
przypadku jednostki jest to harmonia sił popędowych jej duszy, w przypadku wspólnotyharmonia grup zawodowych.
Ten kto posiada cztery cnoty kardynalne jest w pełni znakomitym człowiekiem.
WŁADCY – FILOZOFOWIE. Aby wspólnota była sprawiedliwie rządzona, sprawiedliwi
muszą być jej władcy. To filozofowie powinni sprawować władzę, ale oprócz wykształcenia
filozoficznego potrzebują oni ukształtowania charakteru, które wyraża się w posiadaniu
czterech cnót kardynalnych. Ponadto osoby te muszą być gotowe, przynajmniej na czas
rządów, zaprzestać filozofowania i podjąć służbę wspólnocie.
Platon nie zdaje się nie tylko na talent i wychowanie, podejmuje też kroki instytucjonalne
(mające na celu ograniczenie pokus - dążenie do bogactwa, czy troska o rodzinę) strażnikom, władcom nie wolno posiadać rodziny ani własności prywatnej.
↓↓
Model państwa Platona ma charakter utopijny.
TATARKIEWICZ. ISTOTA PLATONIZMU.
Platonizm jest idealizmem → we wszystkich dziedzinach bytu i działania, obok pierwiastków
realnych, istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne (mają one przewagę nad realnymi).
Pojęcia: idei, duszy, dobra
ONTOLOGIA → istnieje byt idealny, a byt realny jest od niego zależny
PSYCHOLOGIA → dusza istnieje niezależnie od ciała, ciało jest niższe i zależne od niej
TEORIA POZNANIA → istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona i że wiedza
zmysłowa, jako zależna i niepewna jest jej podporządkowana. Uprzywilejowanie rozumu,
intuicji oraz irracjonalnych czynników poznania.
METODOLOGIA → uznanie metody dialektycznej i podporządkowanie jej wszelkiej metody
empirycznej
ETYKA → właściwym celem człowieka są dobra idealne; dobra realne, jako niższe, powinny
być im podporządkowane i traktowane tylko jako środki
Platon był twórcą idealizmu, oraz spirytualizmu i metafizyki opartej na etycznym podłożu
Rozróżnienie trzech części duszy – pobudka do rozszerzenia koncepcji cnoty Sokratesa. Są
więc trzy cnoty odpowiednio do trzech części duszy: mądrość jest częścią duszy rozumnej,
męstwo – impulsywnej, panowanie nad sobą – pożądliwej, ponadto potrzebna jest czwarta
cnota – sprawiedliwość łącząca wszystkie części duszy i utrzymująca w nich ład.
Teoria etyczna Platona składała się z trzech tez:
1) Dobra stanowią hierarchię
2) Szczytem hierarchii nie jest żadne z dóbr realnych, lecz dobro idealne: idea dobra
3) Dobra realne są początkiem i nieuniknionym etapem w drodze do szczytu
Miłość – właściwe duszy dążenie do osiągnięcia i wiecznego posiadania dobra. Pierwszym
przedmiotem miłości są dobra realne – piękne ciała. Z czasem rodzi się świadomość, że
piękno dusz jest większe od piękności ciała, następnie poznaje się miłość do piękna, a
następnie ideę piękna.
Platońska teoria miłości → poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można
osiągnąć cele idealne, bezwzględne, wieczne.
Idea dobra stoi na czele systemu platońskiego i ma pierwszeństwo względem innych idei, a
zarazem warunkuje istnienie innych idei, choć sama jest poza czy ponad istnieniem. Idea
dobra jest przewyższa ideę istnienia. Dobro jest początkiem i końcem w systemie Platona: jest
pierwszą zasadą, wedle której powstał świat i ostatecznym celem, do którego dąży.
4
Nauka o państwie.
Konkretne zadania człowieka objawiają się nie w życiu jednostkowym, a społecznym.
Platońska teoria państwa jest teorią normatywną państwa najlepszego.
a) Państwo najlepsze powinno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom – do
powszechności i stałości → uniwersalny charakter tej teorii
b) Ma jeden cel obowiązujący wszystkich – państwo ma być zbudowane jak organizm,
każdy ma robić to, czego wymaga wspólny cel wszystkich. Części państwa muszą
zależeć od całości, a nie całość od części – wtedy będzie panował ład.
c) Państwo musi być oparte na wiedzy
d) Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są potrzebni → potrzebni są władcy –
filozofowie, wojsko, rzemieślnicy, którzy tworzą państwo stanowe (cnota władców –
mądrość, strażników – męstwo, rzemieślników – panowanie nad sobą → wtedy
powstaje harmonijny ustrój sprawiedliwości). To państwo jest hierarchiczne.
e) Idealne państwo jest ascetyczne
↓↓
Podporządkowanie jednostek państwu, a państwa celom czysto moralnym, idealnym,
powszechnym i stałym.
ARYSTOTELES
Uczeń i krytyk Platona, jeden z najbardziej znaczących przyrodników w starożytności.
Stworzył uniwersalne dzieło obejmujące badania filozoficzne i nauki szczegółowe.
Arystoteles po raz pierwszy wyodrębnia w filozofii różne dziedziny badawcze: tworzy
podstawy badań specjalistycznych i nauk szczegółowych. Poświęcił odrębne traktaty
względnie autonomicznym dyscyplinom szczegółowym – logice i teorii dowodu, filozofii
przyrody, kosmologii, filozoficznej psychologii i różnym działom zoologii, teorii przedmiotu
(ontologii) i filozoficznej teologii, etyce, poetyce i retoryce.
Platon ze względów moralnych odrzuca poezję. Dla Arystotelesa poeci należą do najlepszych
nauczycieli nardu.
W „Poetyce” Arystoteles wypracowuje wiele ważnych pojęć dla zachodniej teorii poezji:
Mimesis – „naśladowanie” przyrody – takie przedstawianie wydarzeń i charakterów (w
sposób realistyczny nie fantastyczny) by ludzie mogli się w nich odnaleźć.
Katharsis – oczyszczenie, przeżycie rozkoszy estetycznej
Według Arystotelesa teatr nie powinien jedynie wychowywać, ale również sprawiać
przyjemność.
Arystoteles kieruje się w swoim myśleniu czterema maksymami metodycznymi:
1) Ustalić zjawiska – nie należy naginać faktów do z góry przyjętej teorii
2) Rozważać teorie – Arystoteles podejmuje dyskusję z tezami swoich poprzedników
3) Przerabiać trudności (upraszczać)
4) Analiza językowa
LOGIKA I DIALEKTYKA. Arystoteles dokonał przełomowego odkrycia, że istnieją formy
argumentacji, o których konkluzywności można rozstrzygnąć jedynie na podstawie ich formy,
niezależnie od treści.
5
Sylogizm - jest to wnioskowanie o dwóch przesłankach, przy czym obie przesłanki zawierają
wspólny element, a każdy element wniosku zawarty jest w dokładnie jednej przesłance.
Sylogizm u Arystotelesa służy dedukcji i eksplikacji. Formalne wnioskowanie składa się z
dwóch przesłanek z których z koniecznością wynika wniosek – konkluzja.
Jeżeli każdy M jest P oraz każdy P jest S, to każdy M jest S.
Arystoteles rozróżnia:
- co do jakości: sądy twierdzące i przeczące
- co do ilości: sądy ogólne i szczegółowe
Dialektyka.
Sztuka argumentowania. Dialektyka podobnie jak dowód naukowy również posługuje się
wnioskowaniem. Różnica tkwi w prawdziwości przesłanek. Dowód wychodzi od wypowiedzi
oczywistych, wnioskowanie dialektyczne natomiast od zdań, które uznawane są jako truizmy
albo przez wszystkich, albo przez znawców przedmiotu. Dialektyka pełni przede wszystkim
trzy zadania: 1) w debatach prowadzonych jako szkolne ćwiczenie człowiek uczy się
profesjonalnej argumentacji
2) wymieniając myśl z ludźmi niewykształconymi za punkt wyjścia przyjmuje ich własne
opinie
3) w debacie naukowej albo filozoficznej ukazane zostaje bogactwo wszelkich aspektów i
rozpatruje się wszelkie racje za i przeciw – intelektualna kultura prowadzenia sporów
FILOZOFIA PRZYRODY.
Najważniejsze są pojęcia zmiany i ruchu.
Tworzywo albo materia – hyle
Forma – eidos, morphe
Możliwość – dynamis
Rzeczywistość – energia
Rzeczy mogą być pod jednym względem tworzywem, pod drugim formą.
Arystoteles tak przekształcił teorię idei żeby myśleć o bycie zarazem jako stałym i stającym
się ale w sensie metafizycznym.
Rozwój czy stawanie się należy rozpatrywać w czterech punktach widzenia:
- materia
- forma
- cel
- przyczyna sprawcza
Jeżeli weźmiemy posąg:
- materią będzie blok skalny
- formą sam posąg
- cel – to co przyświecało twórcy gdy go tworzył
- przyczyna sprawcza – ręka rzeźbiarza i dłuto którym operuje
Hylemorfizm - pojęcie metafizyki Arystotelesa (następnie przyjęte przez tomizm),
oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i
czynnika aktywnego — formy. Za pomocą tego założenia można wyjaśnić m. in. fakt zmian
substancjalnych - przechodzenia jednej substancji w inne substancje, tzn. ginięcia jednej
substancji przy jednoczesnym powstawaniu innych. Dla Arystotelesa ani materia, ani idea nie
6
były substancjami, natomiast i jedna i druga były składnikami substancji. Materia natomiast
nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją idee - wszystko to są abstrakcje. Naprawdę
istnieją tylko konkretne zespoły materii i formy. Niektórzy filozofowie rozszerzają złożenie
hylemorficzne na każdy byt.
Metafizyka.
Na szczycie nauk Arystoteles umieszcza metafizykę (pierwsza filozofia). Arystoteles przejął
od Platona tylko część założeń – zachował teorię wiedzy a odrzucił teorię bytu. Uważał, że
idee nie istnieją poza jednostkowymi rzeczami, ale uznawał, że wiedza jest zawarta w
pojęciach ogólnych. Byt jest jednostkowy, a wiedza ogólna. Platoński dualizm – świata idei
i świata rzeczy został zastąpiony dualizmem bytu i wiedzy. (Logika – wiedza ogólna,
metafizyka – nauka o bycie jednostkowym).
Mądrość (sophia) – zdolność intelektualna; najwyższy szczebel wiedzy, na którym poznaje
się zasady i racje pierwsze.
Theoria – powstaje gdy „zdolność intelektualna” jest wykształcona. Odpowiadająca jej
dyscyplina to „filozofia pierwsza”.
Oczekiwania względem metafizyki:
a) Pod względem tematycznym – odpowiedzi na pytania egzystencjonalne – dotyczące
Boga, nieśmiertelności duszy , wolności.
b) Pod względem metodycznym – myślano o systemie, który uporządkowałby wszelką
wiedzę i wszelkiemu bytowi, łącznie z człowiekiem, przyznałby jakieś miejsce w
całości.
Metafizyka Arystotelesa przybiera trojaką postać.
Filozofia fundamentalna
1) jest teorią najbardziej ogólnych zasad myślenia – AKSJOMATY. Pierwszy aksjomat –
zasada sprzeczności (żadna wypowiedź nie jest zarazem prawdziwa i fałszywa).
2) Jest teorią bytu jako bytu – ONTOLOGIA - jako nauka ramowa obejmuje zarówno
świat codzienny jak i świat nauki. Bada struktury i zasady wspólne wszelkiemu
bytowi. Arystoteles odróżnia trzy klasy bytu:
I.
II.
Pierwsze substancje – Indywidua (mają pierwszeństwo ≠ Platon), rzeczy
jednostkowe (Sokrates ) – bo tylko one spełniają kryterium substancji –
samodzielności.
Substancje drugie – gatunki (człowiek) i rodzaje (istota żywa). Ale wg.
kryterium poznawalności to one mają pierwszeństwo.
↓↓
Pierwszeństwo rzeczy jednostkowych – da się utrzymać, jeżeli dana rzecz będzie
rozpatrywana jako egzemplarz rzeczy ogólnych, gatunku
III.
Substancje trzecie – własności – nie występują samodzielnie, tylko „na
czymś”.
Pojęcia ogólne – w przeciwieństwie do Platona, nie uznaje ich za istotności samodzielne ani
wyższe. Wg. Arystotelesa są to pojęcia rodzajowe i gatunkowe, których rzeczywistość tkwi
jedynie w jednostkowych rzeczach, a nie „przed” nimi np. – zdrowie istnieje tylko jako
własność indywidualnych istot żywych
7
Metafizyka jako nauka o sprawach boskich.
Bóstwo Arystotelesa jest istotą bezosobową, czystym duchem którą nie obchodzą sprawy
ludzkie ani rzeczy na świecie.
Bóg – sam pozostaje nieruchomy, jest tym, któremu przyroda zawdzięcza wszelki ruch. Jest
poruszycielem, ale nie w sensie kosmicznej prasiły, ale jest źródłem przyciągania – nie jest
przyczyną sprawczą, ale celową. Jest najwyższym celem, ku któremu kieruje się wszelkie
pożądanie w przyrodzie i w ten sposób utrzymuje przyrodę w ruchu.
ETYKA I POLITYKA – filozofia spraw ludzkich: filozoficzna antropologia pretendującą do
uniwersalizmu.
Arystoteles omawia podstawowe pojęcia teorii działania:
a) Działania dobrowolne
b) Działania świadome
c) Preferowanie
d) Decydowanie
Bada:
a) cnoty etyczne: męstwo, szczodrość, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość
b) cnoty intelektualne: mądrość, roztropność
Szczęście
- można i trzeba na nie sobie zapracować
- za szczęście człowiek sam jest odpowiedzialny
- szczęście do którego warto dążyć, polega na w całości dobrym, udanym życiu → jest to
życie zgodne z cnotami etycznymi i roztropnością
Istota człowieka – ujawniające się w naturalnym pragnieniu wiedzy uzdolnienie do języka i
rozumu.
POLITYKA
„Człowiek jest istotą z natury polityczną” – człowiek może w pełni urzeczywistnić swe
zamiary tylko w polis – w określonej przez ideę sprawiedliwości wspólnocie ludzi równych i
wolnych (wg Arystotelesa kobiety i niewolnicy nie należeli do tej wspólnoty).
Arystoteles także przedstawia zasady ekonomii, krytycznie analizuje różne ustroje oraz formy
arystokracji i demokracji – zaleca ustrój mieszany – polituję. Szkicuje państwo idealne.
TATARKIEWICZ. ISTOTA ARYSTOTELIZMU.
Arystotelizm jest filozoficzną doktryna środka, unikająca skrajnych rozwiązań.
METAFIZYKA – unika materializmu jak i idealizmu. Nie ma innych substancji niż
materialne, ale osnowę substancji stanowi idealna istota → substancje są jednostkowe a ich
istota ogólna. W jednostkowych rzeczach należy odnajdywać ogólną cechę.
TEORIA POZNANIA – poznanie jest empiryczne, ale wyniki jego są racjonalne →
empiryczną drogą należy znajdywać racjonalną wiedzę
ETYKA – najwyższym dobrem jest nie cnota, ale szczęście, ale istotę szczęścia stanowi nie
doznawanie przyjemności, ale rozumna i cnotliwa działalność człowieka → przez cnotę
należy dochodzić do szczęścia
Etyka Arystotelesa była empiryczna, łączył on normy z opisem działania ludzkiego. Naczelne
miejsce w etyce Arystotelesa zajęła eudajmonia – wg niego najwyższe osiągalne dobro i cel.
8
Eudajmonia to doskonałość jednostki, czyli osiągnięcie takiego stanu, jaki człowiek przy
swojej naturze osiągnąć może. Dobrem najwyższym więc jest doskonałość jednostki.
Eudajmonia leży w działaniu rozumu.
Działalność rozumu obejmuje:
1) dziedzinę poznania
2) dziedzinę życia praktycznego
Zalety człowieka rozumnego:
1) cnoty dianoetyczne – mądrość, rozsądek
2) cnoty etyczne – hojność, męstwo
Natura ludzka jest złożona, a wszystkie jej potrzeby muszą być zaspokajane; człowiek musi
spełniać czynności praktyczne, ale musi to robić rozumnie – czyli musi żyć w zgodzie z
cnotami etycznymi.
Cnót jest tyle ile właściwych człowiekowi czynności – bo każda czynność ma swoją cnotę.
W każdej dziedzinie można i należy znaleźć odpowiedni „środek”. Cnota jest „usposobieniem
zachowującym środek” → „doktryna środka” - Męstwo jest środkiem między tchórzostwem
a zuchwalstwem, hojność jest środkiem między rozrzutnością a skąpstwem.
9
Hellenizm i późna starożytność
Szkoły hellenistyczne:
Wszystkie trzy szkoły skupiają się na człowieku, który poddaje się temu, na co nie ma wpływu, i
ogranicza swe wymagania. Nie chce opanować świata przyrody i świata społecznego, lecz raczej
siebie samego, własne myśli i siły popędowe: byśmy mogli osiągnąć to, co chcemy, musimy chcieć
tego, co możemy osiągnąć. Wszystkie trzy szkoły za ostateczną podstawę poznania i działania
(teoretycznego i praktycznego) uważają spostrzeżenia.
Epikurejczycy
Przedstawiciel: Epikur.
Cel życia: ataraxia (obojętność i spokój duszy)
Przesłanie epikurejczyków mówi, że szczęście rozumiane jako najwyższa przyjemność jednostki, leży
w naszych własnych rękach. Należy przezwyciężać cztery rodzaje lęku:
1.
2.
3.
4.
Boga, gdyż nie ingeruje on w bieg spraw świata.
Niespełnionych życzeń, ponieważ do spełnionego życia niewiele potrzeba.
Wielkiego bólu, gdyż nie trwa on długo i da się skompensować.
Śmierci, ponieważ wszelki zło i dobro polega na wrażeniach, śmierć natomiast na utracie
wrażeń.
W teorii poznania Epiku reprezentuje umiarkowany sensualizm. Tak jak nie można mylić się, co do
odczuwania bólu, tak też nie jest to możliwe w odniesieniu do spostrzeżeń. Błąd może pojawić się
dopiero wtedy, gdy się wypowiadamy na ich temat, np., kiedy zgadzamy się z jakimś zdaniem, nie
czekając na potwierdzenie lub obalenie, przez jednoznaczne spostrzeżenie. Poznanie nie ogranicza
się jednak do samych spostrzeżeń.
Inne pojęcia zawdzięczamy dzięki pewnym czynnością intelektu. Na przykład poprzez analogię
przenosimy pewne postrzegalne własności, jak kształt, ciężar i wielkość, na przedmioty
niepostrzegalne, jak atom/ Ze spostrzeżeń nie pochodzą również reguły rozstrzygające, kiedy zdanie
jest prawdziwe lub fałszywe.
Trzy zasady ontologiczne Epikura:
1. Nic nie powstaje z niebytu.
10
2. Nic nie obraca się w niebyt.
3. Wszechświat zawsze był taki,jak teraz, i zawsze taki będzie.
Sensualizmowi teorii poznania odpowiada egoistyczny hedonizm w etyce: warte zabiegów jest
tylko doznanie przyjemności, hedone, włączając w to brak bólu.
Epikur odróżnia pragnienia urojone i naturalne, te ostatnie dzieli na konieczne (głód, pragnienie),
których niezaspokojenie powoduje ból, i tylko naturalne (np. seksualność). Jedynie konieczne muszą
zostać zaspokojone.
Zamiast tradycyjne wielości cnót Epikur przyjmuje jedynie rozsądek. Cnotę traktuje jako warunek
przyjemnego życia, namiętność i przywary jako choroby duszy.
Porządek prawny Epikur pojmuje jako układ polegający na tym, by wzajemnie sobie nie szkodzić.
Przyjaźń, w jego ocenie, zaczyna się ze względu na płynące z niej korzyści, i dopiero, gdy trwa dłużej,
ceniona jest dla niej samej.
Epikur udziela rady: „Żyj w skrytości”. Ponieważ najtrudniej obronić się przed innymi ludźmi,
ich zawisłością i intrygami, nie należy eksponować własnej osoby oraz dążyć do urzędów i godności,
sławy i chwały.
Sceptycy
Przedstawiciele: Pirron z Elidy, Enezydem, Sykstus, Empiryk.
Sceptycyzm jest nie tylko postawą intelektualną, ale również sposobem życia.
Sceptycy przekonani o kruchości życia, gotowi są wyrzec się nawet szczęścia i zadawalają się średni m
stanem emocjonalnym. Aby go osiągnąć zadają trzy pytania:
1. Jak mają się rzeczy w rzeczywistości? (Nie potrafią znaleźć odp., ze względu na wiele
sprzeczności.)
2. Jaką postawę powinniśmy wobec mnich pojąć? (Odp.: Wstrzymać się od wszelkiego sądu)
3. Co z tej postawy wynika?(Odp.: Wstrzymując się od sądów, osiągamy spokój wewnętrzny.)
Sceptyka interesuje nie tyle przekonanie, ile raczej zasianie niepewności, toteż praktykuje on
powstrzymanie się od wszelkich sądów, jako sztukę uwalniania się od wszelkich twierdzeń.
Stoicy
11
Przedstawiciele: Zenon z Kation, Panaitios, Posejdonios.
Filozofia stoicka polega na jedności logiki (obejmującej także teorię poznania, filozofię języka i
retorykę), fizyki (w sensie filozofii przyrody) i etyki.
Logika. Stoicy uznają obiektywna wiedzę za możliwą. Reprezentują przy tym umiarkowany
sensualizm: z jednej strony dusza po urodzeniu jest jak niezapisana tabliczka, na której odciskają się
rzeczy zewnętrzne. Wywołane w ten sposób przedstawienia pozostawiają w duszy obrazy
pamięciowe; dzięki ich łączeniu powstaje łączenie. Z drugiej strony stoicy uważają pewne wspólne
wszystkim ludziom pojęcia, tzw. Naturalne założenia, za warunek prawdziwego poznania.
Fizyka. Stoicy traktują całą przyrodę jako jeden organizm, którym rządzą dwie zasady: pasywna,
pozbawiona właściwości materia oraz aktywna logos, nadająca materii postać uporządkowanego
świata, kosmosu. Logos można rozumieć jako „prawo świata”: całość tych wszystkich planów budowy
i procesów, która kieruje wszelkimi zdarzeniami w przyrodzie. Logos jako istota najdoskonalsza,
obdarzona duszą, kierująca światem i troszcząca się o ludzi, utożsamiana jest z Bogiem: stoicy
reprezentują panteizm („Wszystko jest Bogiem”).
Etyka. Ostatecznym punktem odniesienia, dla stoików, jest przyroda, a przyjemność tylko ubocznym
skutkiem tego, że istota żywa osiąga to, co korzystne dla istnienia.
Podstawowa maksyma stoików: „żyć zgodnie z naturą” wymaga od człowieka, by w pełni rozwinął
swe zdolności cielesne, emocjonalne, intelektualne i moralne.
Stoicy odróżniają dwa szczeble słusznego działania.. Jeśli pospolite „średnie” obowiązki człowiek
wypełnia kierując się rozumną miłością własną, to ideał moralny, obowiązek doskonały, jest w stanie
wypełnić tylko mędrzec, który uniezależnił się od świata zewnętrznego. Ponieważ doskonały
charakter łączy się u niego z doskonałą władzą sądzenia, cnota i szczęście staja się dla niego tym
samym.
Neoplatonizm
Przedstawiciele: Plotyn, Porfiriusz, Proklos.
12
Główny przedstawiciel neoplatonizmu – Plotyn interesuje się głównie inspirowaną
teologicznie metafizyką Jedni-Dobra. Łączy klasyczną grecką filozofię z własnym doświadczeniem
mistyczny w śmiałą spekulację. Plotyn pyta o pierwszą przyczynę świata, interpretuje tę przyczynę
jako Boga, i odwołuje się do Platońskiej metafory jaskini pojmuje drogę ku owej przyczynie jako
wznoszenie się. To interpretuje jako drogę człowieka do siebie samego, jako ową powrotną drogę ku
prapodstwie duszy, która kulminuje w mistycznym zjednoczeniu umysłu z Jednią-Dobrem: dusza
znajduje samourzeczywistnienie, gdy wraca do swych źródeł. Ponadto Plotyna po raz pierwszy
pojawia się Ja jako pojęcie filozoficzne.
Według Plotyna wszelki byt wyłania się z pełni najwyższego źródła: idee z Jedni-Dobra, a
poszczególne rzeczy z idei. Ta idea wypromieniowana (eklampsis) albo wypływania (eporrhoia)
odwraca nowożytną ideę ewolucji: zamiast rozwoju tego, co wyższe, z tego, co niższe, mamy tu
rozwój niższego niższego wyższego.
Plotyn rzeczywistość dzieli na hierarchiczne szczeble:„hipostazy” (podpory).
Pierwsze trzy szczeble rzeczywistości są bezwzględnie doskonałe i nadzmysłowe:
1. Jednia (hen) i zarazem Dobro (agathon)
2. Duch (nous)
3. Dusza (psyche)
Hipostazę, jaką jest Dusza Ploty pojmuje po części kolektywnie, jako duszę świata, po części jako
indywidualne dusze ludzi, zwierząt, roślin. Świat jest dla niego jednolitym organizmem, kierowanym
przez duszę zarówno w całości, jak i w każdej ze swych części. Podczas gdy dusza świata w całości
należy do świata nadzmysłowego i nieprzemijalnego, dusze indywidualne są siłami, które niejako
zstąpiły do ciał i nadają im postać.
Estetyka plotyńska.
Dzięki światu duchowemu na świat zmysłowy pada odblask (nadziemskiej) harmonii i piękna. Spór i
przemijalność, dominujące w świecie materialnym,, wskazują na niższe szczeble będące absolutnym
przeciwieństwem Jedni-Dobra: materię lub tworzywo.
Od Plotyna wywodzi się pojęcie zła jako pozbawienia wszelkiego dobra.
Etyka plotyńska.
Świat zbudowany na pięciu idących góry na dół szczeblach jest dla Plotyna sceną, na której rozgrywa
się dramat jednostkowej duszy ludzkiej. Dusza, która upadła w świat ciała staje się wobec
egzystencjalnego wyboru: czy oddać się cielesności, a więc złu, czy też przebiegającemu na wielu
szczeblach procesie oczyszczenia (katharsis) uwolnić się od niej?
Ten, kto zdecyduje się na tę drugą możliwość, od razu za pomocą zwykłych „mieszczańskich” cnót
ustanawia granicę dla zmysłowych namiętności, by następnie rozpocząć intelektualna drogę w górę,
13
od spostrzeżenia przez myślenie pojęciowe, do ponadpojęciowego, intuicyjnego oglądu tego, co
nadzmysłowe, w którym człowiek, na chwilę, staje się drugim Bogiem.
14
Rozdział V: Od Augustyna do Bernarda z Clairvaux
Chrześcijaństwo zapoczątkowało nową epokę filozoficzną, która trwała od V do XV wieku. Filozofia ta
jest połączeniem filozofii starożytnej z kwestiami religijnymi i religijnym skrępowaniem. Filozofia
konfrontowana jest ze świętymi tekstami, a skoro były one dane od Boga, to nie dopuszczają
poszukiwania prawdy, lecz oznajmiają jej posiadanie. „Filozofia pogańska” staje się dla religii
użytecznym narzędziem, ale jednocześnie wyzwaniem.
Filozofia średniowieczna zaczyna się od zadania, aby poglądy dane w wierze pomyśleć w sposób
wolny od sprzeczności; rozum powinien zgłębić to, co wyznaje wiara.
Średniowiecze wypracowało 8 modeli podejścia do ówczesnego autorytetu intelektualnego, filozofii
„pogańskiej” (punkty przepisane z książki):
1. Brak zainteresowania: ponieważ chrześcijaństwo jest już w posiadaniu prawdy, nie
potrzebuje filozofii
2. Wyparcie: ponieważ prawda religijna sama jest jedyną prawdziwą filozofią, zajmuje ona
miejsce filozofii pogańskiej
3. Wyższość: mądrość wiary przewyższa mądrość filozofii; tam natomiast, gdzie filozofia przeczy
nauczaniu chrześcijańskiemu, chrześcijaństwo wchodzi w polemikę z filozofią, bo okazać jej
swą wyższość
4. Pouczenie: tam, gdzie filozofia przejawia brak zainteresowania nauczaniem chrześcijańskim,
chrześcijaństwo otwiera niechrześcijaninem perspektywę na wyższą prawdę
5. Integracja: filozofia po części antycypuje nauczanie chrześcijańskie, a po części dysponuje
komplementarnymi wglądami, jej zdobycze zostają włączone w myślenie chrześcijańskie
6. Podrzędna pomoc („niższa służebnica”): filozofia dostarcza neutralnych pod względem treści
narzędzi, na przykład pojęć i wzorów argumentacji, którymi chrześcijaństwo swobodnie się
posługuje, by za pomocą argumentów rozstrzygać spory o prawowierną wykładnię wiary.
7. Autonomiczna pomoc („samowiedna służebnica”): już w średniowieczu służebnica filozofia
nie tylko niesie tren za panią teologią, ale częstokroć także pochodnię przed nią (Kant).
Dopiero bowiem z pomocą filozofii teologia może poznać prawdę, a wiara chrześcijańska
buduje w istotnych rysach swą własną tożsamość
8. Autonomiczna filozofia: mimo nadrzędnej prawdy chrześcijaństwa istnieje autonomiczny
rozum, który samodzielnie może dochodzić prawdy.
Jezus nauczający w świątyni jest modelem stosunku chrześcijaństwa do filozofii.
15
Kolejna charakterystyczna cecha epoki to konfrontacja rozumu z objawieniem – narzuca pytania
o jego własne możliwości i ograniczenia (Kantowski projekt krytyki czystego rozumu).
Doświadczenie (przyrodnicze czy społeczne) traci na znaczeniu jako źródło inspiracji filozofii.
Średniowiecze podejmuje się twórczego rozwinięcia filozofii starożytnej, największymi gwiazdami
tego nurtu stają się Platon i Arystoteles. „Pogańskie” elementy filozofii starożytnej starają się
„chrystianizować”.
Tę nową epokę filozoficzną można podzielić na okres Ojców Kościoła, który zaczyna się już w
późnej starożytności: patrystykę (do ok. VIII wieku), oraz scholastykę (do ok. 1500 r.). Sama
scholastyka dzieli się jeszcze na: okres przedscholastyczny (tzw. renesans karoliński, VIII-X w),
wczesną scholastykę (XI-XII w.), scholastykę rozwiniętą (1200-1350) i późną scholastykę (13501500)
AUGUSTYN:
Najwybitniejsza postać pośród Ojców Kościoła. Jego teoria czasu zainspirowała nawet Husserla i
Heideggera!
Augustyn odwołuje się do podstawowych myśli filozofii „pogańskiej” nie po to, by je zewnętrznie
zaszczepić w nauce chrześcijańskiej, ale aby uczynić je jej wewnętrznym składnikiem. Jednak na
najważniejsze pytania nie da się według niego odpowiedzieć za pomocą samego rozumu,
nieodzowne są tu nauki chrześcijańskie. Ta ograniczona autonomia rozumu będzie dominowała
aż do XI w., do Anzelma.
Teoria poznania
Augustyn broni niepowątpiewalnej prawdy: „Nawet jeśli się łudzę, jestem”. Żąda, by przejrzeć
zmienność własnej natury i wznieść się ponad rozumną duszę ku punktowi, gdzie ma swój
początek światło rozumu: ku Bogu. Augustyn, podobnie jak Platon, podstawę prawdziwego
poznania widzi w duchowym świecie idei, nie mają one jednak jak u Platona bytu samoistnego,
„bezosobowego”, lecz są myślami Bożymi. By człowiek mógł uczestniczyć w tych myślach
niezbędne jest boskie oświecenie (illuminatio). Czyli: duch ludzki jest spokrewniony z boskim,
jednak jego samodzielność jest ograniczona. Augustyn chce poznać tylko Boga i duszę.
Wolność czy łaska
W nauce chrześcijańskiej człowiek zapewnić sobie może zbawienie dzięki darowi od Boga, łasce.
W starożytności ludzie sami mogą osiągnąć swój cel, jako jednostki: szczęście osobiste, jako
społeczeństwo: szczęście wspólne i sprawiedliwość. Pojawia się więc zgrzyt: jak pogodzić
odpowiedzialność człowieka za własne działania z uzależnieniem od boskiej łaski? Oto co
wykombinował sobie Augustyn: człowiek jest w ograniczony sposób wolny – ma wolność chcenia
16
dobra, lecz z racji grzechu pierworodnego, czyli „przyrodzonej słabości woli”, nie ma wolności
dokonywania dobra. Dopiero dzięki łasce Boga, która jednak człowiek musi zaakceptować w
sposób wolny, odzyskuje utracone panowanie nad sobą.
Teoria państwa i pokoju
„Państwo Boże” Augustyna jest bardzo ważną książką (teoria pokoju, filozofia państwa i
sprawiedliwości). Dzieło jest osadzone w pewnym kontekście historycznym i ma bronić nauki
chrześcijańskie przed atakami „pogan”. Augustyn kładzie nacisk niemal wyłącznie na
sprawiedliwość osobistą, na moralne postępowanie jednostek.
W przeciwieństwie do platońskiego ideału króla-filozofa, nowy ideał Augustyna nie gwarantuje
sprawiedliwego państwa. Władca, prawdziwy chrześcijanin, co najwyżej zapobiega jaskrawej
chciwości i skrajnej przemocy zbójeckich band i państw pogańskich. Państwo ziemskie zostaje
zrównane z Babilonem, symbolem bezwzględnie grzesznej społeczności, i przeciwstawione
Państwu Bożemu, niebiańskiej Jerozolimie. Nauka o dwóch państwach łączy się z dwoma
pojęciami pokoju i odmawia wartości temu, co doczesne. Pokój ziemski jest tylko wysoce
niedoskonałym obrazem pokoju wiecznego, duchowego i uzależnionego od Bożej łaski.
Scholastyka
W V wieku zaczęto zakładać różne szkoły klasztorne. Z nich wzięły się uniwersytety, w których już
w XII wieku nauczano filozofii (szkolna filozofia = scholastyka).
Myślenie scholastyczne opiera się na dwóch filarach: na postępującym w sposób ściśle
metodyczny rozumie (ratio) oraz na autorytecie (auctoritas). Autorytety to przede wszystkim
Stary i Nowy Testament, Ojcowie Kościoła i filozofia starożytna (znana przede wszystkim z
przekazów Boecjusza). Jan Szkot przyjmuje pierwszeństwo rozumowi w razie sprzeczności z
autorytetem. Mimo wszystko dochodzi do napięć między obrońcami rozumu i autorytetu,
obrońcy autorytetu zwalczają obrońców rozumu nawet przez kościelne potępienie przeciwnika.
Scholastykom zarzucano wdawanie się w zbyteczne subtelności.
ANZELM Z CANTERBURY:
Żył w latach 1033-1109, pochodził z Italii, zyskał przydomek „ojca scholastyki”, był biskupem
Canterbury. W swoich dziełach (a jego dzieła to: „Monologion”, „Proslogion” o „Cur deus homo”)
rozpatruje kwestie teologiczne w sposób filozoficzny i rezygnuje z autorytetu Biblii. Zdaje się
przede wszystkim na rozum, jego argumentacja utrzymana jest w duchu neoplatońskim i
augustyńskim.
17
Według Anzelma wszystkie istoty zależą od istoty najwyższej. Dzięki jej „wypowiadaniu rzeczy”
wkraczają one w istnienie. Istoty rozumne są obrazem istoty najwyższej. Anzelm naturalnie istotę
najwyższą utożsamia z Bogiem.
W „Monologionie” Anzelm mówi, że Bóg jest najlepszy, największy i najwyższy ze wszystkiego.
„Proslogion” przeprowadza dowód istnienia Boga. Rozum powinien w sposób nieodparty
dowieść tego, co dostępne jest w wierze. „Bóg naprawdę jest” i „nie można pomyśleć, że go nie
ma”. Dowód Anzelma na istnienie Boga wychodzi od ontologicznego pojęcia Boga. Bóg jest „tym,
ponad co nic większego nie może być pomyślane”. Anzelm uznaje, że istnienie rzeczy w
rzeczywistości jest większe niż istnienie tylko w myśleniu, czyli ten, kto myśli „Bóg”, zmuszony
jest uznać jego istnienie. Jakiśtam Gaunilo się z nim nie zgodził twierdząc, że z wyobrażenia
najlepszej z możliwych wysp nie wynika jej istnienie. Anzelm mu jednak odpowiedział, że tylko w
przypadku istoty bezwzględnie największej istnienie zawarte jest w jej pojęciu. Nie przekonało to
jednak ani Tomasza z Akwinu, ani Kanta.
Poza tym Anzelm zajmował się kwestiami etycznymi. Uważał, że człowiek ma wolną wolę i może
sam wybierać między dobrem a złem.
PIOTR ABELARD (1079-1141):
Znany przede wszystkim z odwzajemnionej miłości do swojej wykształconej uczennicy Heloizy.
Ma dwa oblicza, psa i wilka: pies, bo bez zastrzeżeń służy swojemu kościołowi, wilk, bo jest
antyklerykalny i pokazuje zęby tradycji. Abelard kładzie nacisk na wewnętrzną stronę działania,
zamiar, a rangę najwyższej instancji nadaje sumieniu. W pracy „Tak i Nie” daje przykład
krytycznej hermeneutyki: zestawia sprzeczne poglądy w kwestiach Starego i Nowego
Testamentu. Dzięki tym uwagom tradycja chrześcijańska staje się agregatem pełnym
sprzeczności, które domagają się naukowego zbadania.
BERNARD Z CLAIRVAUX (1090-1153):
Jeden z pierwszych opatów zakonu cystersów, teolog i mistyk, polityk kościelny, najostrzejszy
krytyk Abelarda. Udało mu się przeforsować potępienie Abelarda na synodzie w Sens (1140 r.).
Według Bernarda wiara w mniejszym stopniu potrzebuje poznania rozumowego, filozofia
bowiem za jego pomocą osiąga tylko najniższy stopień prawdy. Ważniejsze niż stopniowe
badanie prawdy jest niezmącony przez żadną wątpliwość wgląd, zwłaszcza w swej najwyższej
formie, ekstazie (czyli mistycznym zjednoczeniu duszy z Bogiem).
18
Gnoza ( gr. wiedza)
W gnozie na pierwszy plan wysuwa się cierpienie wszelkiego stworzenia, zło człowieka i wrogość
wobec cielesności.
Według gnostyków istnieje ostre przeciwieństwo między duchem i materią, Bogiem albo
prapodstawą Boga, a światem, oraz między dobrem i złem. Człowiek powinien własnymi siłami
przezwyciężyć wyobcowanie, w jakim żyje, przy czym przede wszystkim chodzi tu o poznanie Boga,
jego planu zbawienia oraz tajemnic świata: zbawienie przez wiedzę.
19
OD ALBERTA WIELKIEGO DO MARSYLIUSZA Z PADWY
Opracowanie działu: Ania Głowik
CZYNNIKI UMOŻLIWIAJĄCE SZCZYTOWE OSIĄGNIĘCIA FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ:
1. W pełni znane stają się pisma Arystotelesa; komentowanie ich i łączenie z chrześcijaństwem
ujawnia nowe perspektywy i prowadzi do wyłonienia sprzecznych stanowisk.
2. Powstają pierwsze uniwersytety.
3. Powstają „zakony żebracze” – dominikanie i franciszkanie; z nich wywodzą się najwięksi
myśliciele tych czasów.
CHREŚCIJAŃSKI ARYSTOTELIZM:
A. Cechy:
1. Autonomia i samodzielność świata – Bóg jest wprawdzie podstawą całego stworzenia,
istnieją jednak odrębne i niezależne zasady działania świata.
2. Samoistna wartość i dobro świata – materia nie jest złem; została stworzona przez Boga
jako możliwość (tak jak u Arystotelesa).
3. Zasada indywiduacji – indywidualne istnienie każdego przedmiotu i każdej istoty żywej.
4. Autonomia i samoistna siła rozumu – człowiek ma umiejętność samodzielnego poznania
prawdy, nie jest do tego potrzebne specjalne oświecenie przez Boga jak twierdził
Augustyn.
5. Teoria wiedzy postulująca współpracę i komplementarność – rozum i objawienie
uzupełniają się.
6. Pierwszy punkt kulminacyjny w sporze Kościoła z filozofią – Kościół czasowo zakazuje
czytania dzieł Arystotelesa (1215 i 1263r.)
7. Niebezpieczeństwo dogmatyzmu – następcy chrześcijańskiego arystotelizmu łatwo mogą
popadać w dogmatyzm (dogmatyzm - właściwość doktryn, w ramach których są
uznawane bądź głoszone pewne tezy bez odpowiedniego uzasadnienia; bezkrytyczne
przyjmowanie pewnych poglądów i niezdolność do ich modyfikacji.)
B. Albert Wielki:
 Badacz przyrody, filozof, teolog, Doktor kościoła; ze względu na swą wszechstronność
nazywany doctor universalis
 Jako pierwszy skutecznie wykorzystywał w filozofii i teologii wszystkie prace
Arystotelesa (łącznie z jego pracami przyrodniczymi)
 Jego uczniem był Tomasz z Akwinu
 Istniały dla niego trzy niezależne od siebie dziedziny badań:
 Teologia – wykładanie Słowa Bożego
 Filozofia – głównie jako teoria bytu i jego przyczyn
 Nauka o przyrodzie – oparta na dotychczasowych odkryciach i własnych
obserwacjach
 W filozofii stosował czysto filozoficzne rozważania, wolne od teologii; bronił
filozoficznego rozważania takich kwestii jak:
 Pochodzenie świata; również bez hipotezy stworzenia.
20
 Ludzkie szczęście jako dzieło ludzkie, bez udziału boskiej łaski.
 Natura ludzka będąca taką jaką jest, bez poszukiwań cudownych ingerencji
Boga
 Wszedł w spór z filozofem Awerroesem, który twierdził, że istnieje wspólna dla
wszystkich ludzi dusza rozumna, która działa w taki sposób, że wszyscy ludzie
jednakowo przeprowadzają operacje myślowe, Albert odrzucał ten pogląd
argumentując że, ponieważ dusza rozumna należy do istoty człowieka, a każdy
dokonuje poznania jako jednostka, to każdy wraz ze swoją duszą jednostkową
posiada również własną duszę rozumną; jednak ta „podwójna dusza” jako taka jest
jednakowa dla wszystkich, co zapewnia powszechną ważność poznania
C. Tomasz z Akwinu 1224/5 – 1274
Wybitny filozof , teolog i Doktor Kościoła
 Metafizyka jako ontologia – w sporze o pierwotny przedmiot metafizyki polemizuje z
Awerroesem i Awicenną, opowiadając się za bytem jako bytem (ontologia
filozoficzna), a nie za Bogiem jako pierwszym, wyróżnionym bytem. Uważa że
zarówno rzeczy stworzone – człowiek, jak i niestworzone – Bóg da się określić za
pomocą tych samych podstawowych pojęć. Te pojęcia to:
 Istota (essentia: czym coś jest)
 Egzystencja (esse: czy coś jest)
Pojęcia te są na tyle różne że istota bytu (ens) nie mówi nic na temat jego egzystencji.
W przypadku Boga oba te pojęcia są ze sobą tożsame: Bóg jest istnieniem (ipsum esse
subsistens: istotowym istnieniem samym), człowiek natomiast ma istnienie poprzez
uczestnictwo (participatio) w istnieniu Boga.


Psychologia, teoria poznania
 Tomasz (tak jak Arystoteles) odrzuca dualizm duszy i ciała, człowiek jest
jednością duszy i ciała
 W kwestiach teoriopoznawczych Tomasz zgadza się z Awerroesem i przyznaje
umysłowi (intellectus) zdolność tworzenia ogólnych pojęć (uniwersaliów),
pojęć gatunkowych i rodzajowych, oraz umiejętność posługiwania się nimi
 Prawda to odpowiedniość rzeczy i umysłu (korespondencyjna teoria prawdy)
prawda nie jest uzależniona ani od kaprysów ludzkiej zdolności poznawczej
ani też nie twierdzi że obiektywna rzecz (res) i subiektywny umysł mają się do
siebie upodobnić, lecz muszą zwracać się ku sobie
 Teoria poznania Tomasza (inspirowana Arystotelesem, inna od teorii
Augustyna) – wszelkie poznanie zaczyna się od spostrzeżenia zmysłowego i za
pomocą abstrakcji ujmowane jest przez intelekt (intellectus agens) w formę
myślową.
Dowody na istnienie Boga – Tomasz nie przeprowadza własnych dowodów istnienia
Boga, podaje jednak 5 dróg (argumentacji) prowadzących do tego celu,
streszczających zastaną tradycję. Zgodnie ze swoją teorią poznania Tomasz we
wszystkich drogach wychodzi od danych doświadczenia i na tej podstawie dochodzi
do absolutnego superlatywu. Dodatkowo zakłada że nie można rozumować w
nieskończoność
21

1. Argument z ruchu (ex motu): wszelki ruch wywodzi się z jakiejś przyczyny, a
zatem, skoro istnieje ruch, to aby uniknąć nieskończonego regresu, trzeba przyjąć
pierwszego nieruchomego poruszyciela
2. Argument z przyczynowości (ex ordine causarum): wszystko, co istnieje, ma
przyczynę, co prowadzi do hierarchii przyczyn, wobec czego należy przyjąć
pierwszą przyczynę, która sama nie ma już przyczyn
3. Argument kosmologiczny (ex corruptibilitate): wszystko, co istnieje, jest nie –
konieczne (kontyngentne, przygodne); to co nie jest konieczne, zależy jednak od
czegoś koniecznego, to ostatnie zaś zakłada pierwszą konieczność, która sama od
niczego nie jest już zależną
4. Argument aksjologiczny (ex gradibus perfectionum): niedoskonałość świata, a
więc to, że rzeczy są mniej lub bardziej dobre, prawdziwe i szlachetne, zakłada
coś doskonałego (pod względem dobra, prawdy i szlachetności), a ostatecznie coś
bezwzględnie doskonałego
5. Argument teleologiczny lub fizyko – teleologiczny: celowość panująca w
przyrodzie zakłada inteligentne kierownictwo, a ostatecznie coś, co samo nie jest
już celowo kierowane, lecz jest czystą zdolnością kierowania: czystą inteligencję.
Etyka i filozofia polityczna
 w etyce Tomasz przeprowadza „konkordystyczną” interpretację Arystotelesa,
godzącą ze sobą różne fragmenty jego teorii. Prowadzi go to do wniosku, że
człowiek naturalnie dąży do szczęścia, jednak doskonałego spełnienia w
szczęściu najwyższym można oczekiwać tylko po śmierci – w
„uszczęśliwiającym” oglądaniu Boga.
 W teorii cnót Tomasz potwierdza kwartet Platona: umiarkowanie, męstwo,
mądrość i sprawiedliwość. Przewyższają je trzy cnoty teologiczne: wiara,
nadzieja i miłość.
 W filozofii politycznej Tomasz podziela poglądy Arystotelesa: człowiek
istnieje ze względu na siebie samego, a mimo to dopuszczalne jest
niewolnictwo (jako konsekwencja grzechu pierworodnego), skoro jednak nie
wszyscy ludzie, mimo iż podlegają dziedzicznemu grzechowi, są
niewolnikami, uzasadnienia to ciążąca na człowieku po wypędzeniu z raju
niesprawiedliwość. Dodatkowo Tomasz uznaje człowieka za istotę społeczną i
polityczną, w państwie widzi doskonałą postać wspólnoty i wiąże prawo
państwowe z dobrem wspólnym. Pokój jest wg Tomasza „środkiem dobra
wspólnego”, pokój zostaje też uznany za „dzieło sprawiedliwości”.
 Ludzkie prawo nie może być sprzeczne z prawem naturalnym, gdyż wówczas
byłoby burzeniem prawa. Poza tym uprawniony prawodawca ma swobodę
postanowień.
 Za Augustynem, Tomasz przyjmuje że człowiek, z powodu grzechu
pierworodnego, utracił zdolność do rozpoznawania pierwotnej
sprawiedliwości. Kwestia globalnego porządku prawnego pozostaje poza
zasięgiem jego rozważań.
 Przeprowadza dwa (kanoniczne od tej pory) rozróżnienia w dziedzinie
sprawiedliwości:
 Sprawiedliwość ogólną odróżnia od szczegółowej.
22

W obrębie sprawiedliwości szczegółowej odróżnia sprawiedliwość
wyrównawczą od rozdzielającej.
SPÓR O UNIWERSALIA I KRYTYKA JĘZYKA – nie wiem czy to było na zajęciach z filozofii i czy mam to
streszczać?!
MISTRZ ECKHART





Przedstawiciel mistyki spekulatywnej. Szuka zbliżenia do Boga na drodze
intelektualnej, dusza (poznająca) jest bowiem w głębi swej istoty ukierunkowana na
poznanie Boga.
W średniowieczu dominowała teoria, że poznanie (w Bogu) jest tożsame z istnieniem,
natomiast Eckhart uznaje poznanie za bardziej fundamentalne niż istnienie. Nawet w
Bogu jego intelekt stanowi podstawę jego istnienia. „Bóg nie poznaje, ponieważ jest,
lecz ponieważ poznaje, jest.”
W biblii Eckhart odnajduje „klucz do metafizyki, nauki o przyrodzie i etyki”.
Eckhart pragnie podnieść pozycję człowieka, chce by każda sprawiedliwa dusza była
równa Bogu.
Jego stosunek do cierpienia: w cierpieniu człowiek doświadcza siebie samego jako
oddzielonego od Boga, stąd należycie zrozumiane cierpienie jest dorgą do Boga, i tym
samym przestaje być cierpieniem.
FILOZOFIA POLITYCZNA
Filozofia polityczna przez całe stulecia nie odgrywała w średniowieczu żadnej roli. Tworząca się
dopiero później teoria polityczna skłania się ku „personalizacji” i „moralizacji” władzy. Jej
zainteresowania moralne znajdują wyraz nie w etyce instytucji politycznych lecz w napomnieniach
kierowanych po adresem osoby panującego. Np. w „Policratus” Jana z Salisbury. Dzieło to zawiera
także krytykę życia dworskiego, organologiczne ujęcie państwa (wspólnota jako ciało, z władcą jako
głową, zwierzchnikami prowincji i sędziami jako oczami, uszami i ustami, wykształconym
duchowieństwem jako duszą i chłopstwem jako nogami) oraz ostrą krytykę tyranii.
Zmiany poprzedzające pojawienie się filozofii instytucji politycznych:




Władza świecka i kościelna rozwijają się w dwa samodzielne ciała.
Dochodzi do sporu papieża i władzy świeckiej, zapoczątkowanego w IXw. sporem o
inwestyturę (czy władcom świeckim wolno mianować biskupów i przeorów?)
Poznana w poł. XIIIw. „Polityka” Arystotelesa umożliwia uprawianie filozofii politycznej na
wysokim poziomie pojęciowym, a zarazem przesyconej doświadczeniem.
Już pod koniec XIIIw. kierunek „nauki polityczne” wykładany na podstawie Arystotelesa
zostaje na stałe włączony do programu nauczania na uniwersytetach.
A. Dante Alighieri (1265 – 1321)
W swojej pracy „O monarchii”, napisanej ok. 1310r. chce oddalić roszczenia papieża do władzy
świeckiej i wzmocnić stronę cesarza, w tym celu przeprowadza uzasadnienie władzy politycznej.
Twierdzi, że:
23







Ludzkie szczęście da się urzeczywistnić tylko w ukonstytuowanym politycznie społeczeństwie
światowym, w światowym królestwie.
Starania polityczne odpowiadają tylko za warunki ziemskiego szczęścia: pokój,
sprawiedliwość i wolność.
Priorytet monarchii jest niekwestionowany.
Prawo do państwa światowego przysługuje (rzekomo od zawsze) narodowi rzymskiemu, a
więc obecnie chrześcijańskiemu cesarzowi.
Światowe królestwo nie jest jednak projektowane na wzór republiki rzymskiej. Dantemu
chodzi o światową monarchię, rozczłonkowaną na poszczególne państwa.
Autorytet cesarza pochodzi bezpośrednio od Boga, a nie od papieża.
Ponieważ człowiek ma złożoną naturę, potrzebuje nad sobą dwóch samodzielnych władz. Od
spraw natury cielesnej jest władca świecki, a od spraw natury nieprzemijalnej i bezcielesnej –
papież.
B. Marsyliusz z Padwy (1275/80 – 1342)
Jest twórcą pierwszej, nowoczesnej teorii państwa, będącej zarazem ostatecznym uchyleniem
owej chrześcijańskiej nauki o państwie, zawartej w dziele „Obrońca pokoju”. Dzieło powstało w
późnym średniowieczu, zawiera jednak sześć wybiegających daleko w przyszłość myśli:
1. Odwołując się do Arystotelesa, Marsyliusz całkowicie rezygnuje z objawienia i teologii.
Głównym zadaniem, które można rozwiązać tylko w świecie doczesnym, jest pokój.
Mieszanie się papieża tylko mu zagraża.
2. Idea suwerenności ludu i republikanizmu – co najmniej z czterech powodów tylko ogół
obywateli jest uprawniony do wydawania obowiązujących praw:
 Cały lud ma intelektualną oraz emocjonalną przewagę nad swymi częściami
 Osobista wolność wymaga samodzielnego prawodawstwa
 Człowiek jest tylko posłuszny tym prawom, które swobodnie wybrał
 To, co dotyczy wszystkich, musi też zostać przez wszystkich zaakceptowane
Jednak ludzie stanowią prawa nie wprost, lecz poprzez wybranych przez siebie
reprezentantów. Marsyliusz sądzi, że lud będzie stanowić prawa tylko ku wspólnemu
pożytkowi, nikt bowiem z rozmysłem sobie nie zaszkodzi. Żąda republikanizmu także od
Kościoła.
3. Nawet normy religijne mające na uwadze życie wieczne tylko władze świeckie mogą
przekształcić w obowiązujące prawa i przemocą egzekwować stosowanie się do nich.
4. Rozróżnia trzy klasy władcze: władzę sądowniczą, którą podporządkowuje władzy
wykonawczej, którą to podporządkowuje władzy prawodawczej.
5. Uznaje prawo naturalne. Prawa w sensie właściwym nie da się jednak z niego wywieść, jego
źródłem jest państwowy prawodawca.
6. Społeczeństwo powstaje jako środek obrony koniecznej jednostek, wspomagający je w ich
bezradności i ułomności: jednostka potrzebuje praw, by zapewnić sobie wystarczające
warunki życia.
24
Marsyliusz pozostaje jednak sceptyczny wobec władzy globalnej, również dlatego, że powątpiewa
w zdolność rozumu do ogólnego poznania.
25
VIII. Renesans i humanizm
Odrodzenie – od poł XIV do końca XVI, oznaczało odnowienie starożytnego ideału wykształcenia i
wychowania które miało rozwijać wolną osobowość. Kościół, społeczeństwo feudalne i
shierarchizowane w nim społeczeństwo, asceza Ida w odstawkę. Do łąsk wraca temat człowieka który
staje się przedmiotem zainteresowania. Cenione jest ogólne wykształcenie, wiedza o różnych
dziedzinach (humanista), jest to epoka uniwersalnych geniuszy. Ruch zapoczątkowany w Italii
rozprzestrzeniał się na całą Europę. Filozofia nie tylko uniezależnia się od Kościoła, ale też od
uniwersytetów. Nie liczy się już podział na wierzących i niewierzących, a pojawia się nowe
rozróżnienie: na wykształconych i nie. Odchodzi się od myśli scholastycznej. Twórcami ruchu są
głównie mieszczanie, poeci
(np. Petrarka). Ich oddziaływanie wzrasta wraz z wynalezieniem druku przez Gutenberga.
Pojawia się humanizm, nurt filozoficzno-literacki, który skupia się nad tym co ludzkie
(łać. humanitas): retoryce poezji, historii filozofii moralnej, polityce.
Pogłębia się podział badań na te skupiające się na języku, literaturze, historii oraz te skupiające się na
matematyce, naukach przyrodniczych, medycynie.
Na początku, we wczesnym okresie istniały dwie konkurujące szkoły: padewska i florencka.
W Padwie (od końca XIII w)rozwijano nauki przyrodnicze, wpływała na metodę empiryczną. Teoria
poznania czerpała od Arysto przyczyniła się do emancypacji przyrodoznawstwa od filozofii. Nauczał
tam Galileusz.
Akademię Florencką (1459-1522) założył Cosmo di Medici na wzór szkoły platońskiej. Tam
powstawała teza, że Bóg jest tylko konstruktorem świata ale w niego nie ingeruje, prowadzi to do
emancypacji przyrody i badań nad nią.
Mikołaj z Kuzy (1401-1464)
Humanista, teolog, polityk kościelny, filozof. Rozważał tematy dot. Boga, człowieka i świata.
Krytykował scholastykę bo jest niepraktyczna: nie leczy chorób, nie zaprowadza pokoju, nie rozumie
znaczenia matmy dla poznania przyrody i nie uznawała że człowiek jest miarą wszystkiego. A cież to
właśnie człowiek za pomocą umysłu przekształca rzeczy w byt pojęciowy jest w jakimś stopniu drugim
Bogiem. Wiedzy scholastycznej przeciwstawiał augustyńską „wiedzę o niewiedzy”. Chciał dotrzeć do
granic poznania rozumowego i znaleźć możliwość przekroczenia ich. A to po to by dowiedzieć się
czegoś o wiedzy boskiej. W ten sposób niewiedza ludzka byłaby trochę bardziej szlachetna i
„ozdobiona wiedzą nadprzyrodzoną”. Krytykował logiczno-racjonalne poznanie scholastyczne.
Przeczył także uniwersalnej zasadzie sprzeczności. Twierdził, że rozum wystarczy człowiekowi do
26
orientowania się w świecie. Chociaż myśląc o tym co absolutne natrafia na granicę. Niesposób myśleć
o nieskończonym Bogu, operując pojęciami skończoności.
Giordano Bruno (1548-1600)
Humanizm otwierał się na spekulacje przyrodnicze, które przekształcały się w wizjonerskie koncepcje
świata. Bruno był pod wpływem neoplatonizmu, uznany za męczennika wolności myśli. Został
bowiem spalony na stosie za herezje, których się nie wyparł.
Wyznawał on nowy heliocentryczny model świata Mikołaja Kopernika.
Głosił nieskończoność przyrody. W nieskończonym przestrzennie wszechświecie z nieskończenie
wieloma systemami słonecznymi gwiazdy krążą jak 7 planet wokół Słońca. Ruch wyjaśnia hipotezą, że
gwiazdy, jak i inne ciała w przyrodzie, posiadają wewnętrzną zasadę ruchu. Ruchy gwiazd nie mają
więc przyczyny zewnętrznej, lecz są samoistne. Nieskończony wszechświat przeniknięty jest potęgą
Boga stanowi jedną jedyną substancję.
Człowiek jest odpowiednikiem wszechświata. W odróżnieniu od wielkiego porządku, makrokosmosu,
człowiek jest porządkiem w pomniejszeniu, mikrokosmosem, który jest równie nieskończony jak
wszechświat. Mikrokosmos ten składa się z cnót i przywar, które wywierają wpływ na duszę. Dzięki
poznaniu boskiej natury we własnym mikrokosmosie Bruno wprowadza więc moralność.
Filozofia polityczna
Filozofowie chętnie zajmowali się kwestią polityki, ba sami czasem byli politykami.
Machiavelli analizował politykę w Księciu.
Morus tworzył projekt idealnego społeczeństwa w Utopii
W Hiszpanii rozkminia się kwestie prawa międzynarodowego: Vitoria.
Erazm z Rotterdamu (1469-1536)
Filozof moralny, pisarz religijny, polityczny, erudyta który wypowiadał się na tematy mu współczesne.
Wydał w pierwotnej greckiej wersji Nowy Testament. Piętnował rzekomą mądrość teologów i
mnichów, wychwalając prawdziwą mądrość świecką, choć wzywał też do życia chrześcijańskiego.
27
Przedstawił idee, które okazały się bardzo przyszłościowe: projekt Ligi Narodów, potępienie
nacjonalizmu, wojny, ideał kosmopolity.
Nicolo Machiavelli (1469-1527)
Średniowieczny pesymistyczny obraz człowieka połączył z pragmatycznym myśleniem i techniką
polityczną. Krytycy nadali hasłu „makiawelizm” negatywny wydźwięk, opisując go jako pozbawioną
skrupułów, wolną od moralności politykę siły. A jemu nie o to się rozchodzi. W jego pracy Książe
sformułował reguły amoralnej polityki ale w sensie prowizorycznej amoralności. Jego reguły miały
obowiązywać tylko przy dwóch założeniach: że ludzie są źli, niewdzięczni, zmienni kłamliwi, chciwi.
Oraz że zawiedzie prawo, czyli „broń” przeciw złu. Tylko tam gdzie ono nie wystarczy wolno sięgnąć
do przemocy, połączyć siłę z przebiegłością, uciekać się do okrucieństwa zamiast pitolić się z
łagodnością.
Zaprzeczenie moralności dokonuje się jednak w imię celu, który ma wartość moralną: zabezpieczenie
i pomyślność wspólnoty, państwa. Jednakże, władca może dążyć do własnego dobra: utrzymania
władzy i zyskania sławy.
Machiavelli przyjął, że panujące dobro jest tożsame z dobrem państwa, a ostatecznie nawet z
dobrem obywatela. Powstają tu jednak dwie moralności: ta która związana jest z pomyślnością
państwa i moralność osobista. Moralności te sobie przeczą. Ale tylko w razie konieczności władca
może darować sobie moralność osobistą i skupić się na moralności politycznej i nawet bez skrupułów,
realizować swoje zadanie czyli walka o dobrobyt i utrzymanie wspólnoty za wszelką cenę.
Nicolo uwolnił więc politykę od moralności osobistej, choć trzeba zaznaczyć że tylko w szczególnych
przypadkach no gdy trzeba się liczyć z niedotrzymaniem słowa. Bo jeśli władca okaże się looserem i z
racji swojej osobistej moralności padnie ofiarą niesłownego przeciwnika, to z kolei zaniedba swoją
odpowiedzialność za wspólnotę.
Tomasz Morus (1478-1535)
Humanista i polityk. Zajął się utopią która stała się gatunkiem myślenia politycznego a także formą
literacką. Opisał on wyspę Utopię, na której panują idealne stosunki polityczne. Prace zaczyna od
krytyki społeczno-politycznych niedociągnięć ówczesnej Anglii w której panowały wojny, prawo karne
było wadliwe, podatki obciążające, mieszczaństwo ubogie, a przestępczość rosła. Następnie
przedstawił projekt społeczności dobrze uporządkowanej, cieszącej się dobrobytem, każdy może
sprawować władzę, bo wszyscy są sobie równi i na tym polega sprawiedliwość. Nie ma tam prywatnej
własności i nie potrzeba pieniędzy. Dzięki temu wszyscy żyją w zgodzie, troszczą się o dobro wspólne i
brak podziałów społecznych. Jest to więc wizja bezklasowego społeczeństwa Marksa. Mieszkańcy
28
wyspy zajmują się rolnictwem i rzemiosłem, każdy może zdobyć wykształcenie bo odbywają się
publiczne wykłady. Panuje też tolerancja religijna, nie ma więc wojen religijnych. Władze wybierane
są drogą demokratyczną, a prawo jest łatwe do interpretacji.
29
Racjonalizm i Empiryzm
-spór miedzy racjonalizmem, kładącym nacisk na intelekt albo rozum (lac. ratio), oraz empiryzmem
bazującym na doświadczeniu (gr. impeiria)
- Po obu stronach, racjonalizmu i empiryzmu, rodzi się mysl o jednolitej uniwersalnej nauce. Również
najważniejsze tematy sa jednakowe: zagadnienie poznania oraz ludzkiej wolności i związane z tym
pytanie o Boga i o nieśmiertelność duszy.
- Przede wszystkim trzej pierwsi myśliciele –Bacon, Kartezjusz i Hobbes posługują się retoryka
nowego początku; w swojej epoce widza swiat lepszej filozofii, nauki i społeczeństwa. Ta retoryka
przyczynia się do ukształtowania samoświadomości tej epoki jako czasow nowożytnych.
-Zrodlem inspiracji filozofow będzie „mądrość starozytnych” – starożytny sceptycyzm (pośrednio dla
Kartezjusza), Epikur (dla Gassendiego), a także Tukidydes (u Hobbesa)
FRANCIS BACON
- nie był zawodowym filozofem ani badaczem przyrody, był prawnikiem
- Bacon inicjuje radykalna reforme, wrecz rewolucje w nauce. Sklada się na nia szesc elementow:
*najwazniejsza jest sztuka odkrywania. Bacon domaga się postepu wiedzy, innowacji, tak iż „prawda”
o tyle jest „dzieckiem epoki”, o ile wciąż przybywa wiedzy.
*Bacon nadzieje na postep wiedzy poklada w badaniach przyrodniczych, detronizuje scholastyczne
autorytety i dotychczasową królowa nauk, filozofie fundamentalna. Zamiast filozofow i teologow licza
się odkrywcy i wynalazcy.
*Aby postep był możliwy, badania przyrodnicze musza zapewnic sobie „dowody mogące ostac się
przed sadem”. W tym celu uczeni przeprowadzaja sprawdzalne eksperymenty.
*Nauka ma „poddac nature torturom” po to by zmusic ja do „mowienia”. Czlowiek aktywnie
opracowuje przyrode, wymyślając precyzyjne pytania, hipotezy oraz drazac przyrode w poszukiwaniu
odpowiedzi poprzez eksperyment. „Nie można bowiem przyrody zwyciężyć inaczej niż przez to, ze się
jej slucha”
*Bacon chce pogodzic przeciwstawne kierunki racjonalizmu i empiryzmu. Szuka wyjscia pośredniego
aby wykorzystac oba podejścia, odrzucając ich pretensje do wyłączności. (prawdziwy badacz
postepuje w sposób posredni: niczym pszczola „zbiera wprawdzie material z kwiatow ogrodu i pola,
lecz wlasnymi silami przerabia go i ksztaltuje”)
-Wg Bacona postep naukowy ma służyć ludzkiej pomyślności. Przyswieca mu wielka nadzieja
cywilizacyjna ze za pomoca nauki uda się poprawic ludzkie zycie i zaradzic zlu.
- Za przewodnia zasade przyjmuje chrześcijański ideal miłości blizniego.
- Bacon stworzyl złudzeń w ktorej wyróżnił cztery rodzaje złudzeń :
*zludzenia plemienne
*zludzenia jaskini
*zludzenia rynkowe
*zludzenia teatru
-Teoria indukcji – należy najpierw usunąć zludzenia, pozytywna czesc metodologii dokona reszty.
Dobra metoda unieszkodliwi niedoskonałość umysłu ludzkiego: eksperyment wynagrodzi braki
zmysłów, a indukcja – braki rozumu.
30
KARTEZJUSZ
- Choc jest matematykiem, fizykiem a przede wszystkim metafizykiem, przejmuje zorientowany na
człowieka ideal nauki Bacona i uznaje poglądy za godne opublikowania dopiero wtedy, gdy przyczynia
się one do „pozytku ogolu”. Podobnie jak Bacon, Kartezjusz uznaje się za utylitaryste . Przejmuje tez
zainteresowanie postepem naukowym. Jednak ze względu na glowny cel swoich poszukiwan –
niepowatpiewalna wiedze – uzupelnia „przygode odkrywania” o roszczenie do naukowej ścisłości.
Zarazem przywraca do lask metafizyke.
- Spierając się ze sceptycyzmem probuje osadzic wszelkie myslenie na niewzruszonej podstawie.
Podczas wojny trzydziestoletniej dojrzewa jego słynne rozumowanie: „mysle, wiec jestem” (Cogito
ergo sum). Dzieki niemu staje się pierwszym wielkim metafizykiem epoki nowożytnej, ojcem filozofii
podmiotowości. Mimo iż pierwszeństwo daje procedurom racjonalistycznym, pozostaje także
empirysta.
- Z jednej strony u Kartezjusza nie istnieje scisla wiedza w dziedzinie polityki. Z drugiej opracowuje
tylko prowizoryczna moralność, kierujaca się trzema maksymami:
*tymczasowo należy być poslusznym prawom i obyczajom swego kraju
*należy trzymac się raz podjetych postanowien
*należy próbować- jak czynili to stoicy – zmieniac raczej samego siebie, niż los i zewnętrzne
okoliczności
- U Kartezjusza uwidacznia się nadzieja na stworzenie jednolitej nauki obejmującej cala filozofie i
wszystkie nauki szczegółowe. Dopuszcza ona spostrzeżenie i eksperymentalne doświadczenie, opiera
się jednak na jedności i zarazem prostocie metody.
- Uniwersalna metoda wszystkich nauk zadowala się czterema prostymi regulami:
*regula pierwsza wymaga, by w poznaniu postępować stopniowo i ostrożnie.
*druga zobowiazuje do postepowania analitycznego, czyli redukcyjnego
*trzecia komplementarnie, do postepowania syntetycznego, czyli dedukcyjnego
*czwarta regula nakazuje zupełność i kompletność.
-Wg Kartezjusza reguly te posiadaja wymagana przez Bacona moc innowacyjna.
-Ten kto zaczyna od najprostszych, niepowatpiewalnych elementow i buduje z nich wszystko inne nie
dopuszczając zadnych luk, dochodzi do niepowatpiewalnego systemu calej wiedzy.
-„Mysle, wiec jestem”. Kto watpi we wszystko, uznaje siebie za wątpiącego, dochodząc tym samym
do pierwszej koniecznej prawdy: warunkiem umożliwiającym wszelkie poznanie jest „samoobecnosc”
mojego umysłu. Warunek poznania wszystkiego, co obce, polega na pewności myślącego podmiotu
co do siebie, a do niej należy pewność istnienia.
- Kartezjusz uznaje ontologiczny dowod na istnienie Boga. Z tego, ze niedoskonala istota „człowiek”
posiada pojecie istoty doskonalej, wnioskuje o istnieniu takiej istoty. A ponieważ istota ta, Bog, z
uwai na swa doskonałość, nie jest ludzicielem, staje się gwarantem obiektywnej prawdziwości
poznania, wprawdzie subiektywnego, ale jasnego i wyraźnego. Tym samym wszelka wiedza zostaje
wprawdzie ugruntowana teologicznie, pozniej jednak nastepuje rozstanie z Bogiem: w tym, co Bog
gwarantuje, sam się nigdzie nie ujawnia. Gwarant prawdy pozostaje w tle; de facto o wszelkiej
prawdzie rozstrzyga sam człowiek.
* Cztery prawidła metody
"Pierwszym [prawidłem] było, aby nigdy nie przyjmować za prawdziwą żadnej rzeczy, zanim by jako
taka nie została rozpoznana przeze mnie w sposób oczywisty: co znaczy, aby starannie unikac
31
pospiechu i uprzedzeń oraz aby nie zawrzeć w swych sadach nic ponadto, co jawi się przed mym
umysłem tak jasno i wyraźnie, że nie miałbym żanego powodu, by o tym powatpiewac.
Drugim, aby dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłoby
potrzeba dla najlepszego ich rozwiazania.
Trzecim, by prowadzić swe myśli w porządku, poczynając od przedmiotów najprostszych i
najdostepniejszych poznaniu i wznosić sie po trochu, jakby po stopniach aż do poznania przedmiotów
bardziej złożonych, przyjmujac porządek nawet wśród tych przedmiotów, które bynajmniej z natury
swej nie wyprzedzają się wzajemnie.
I ostatnim, by czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przegladą tak powszechne, aby być pewnym,
że nic nie zostało pominięte."
Rene Descartes, Rozprawa o metodzie własciwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy o
naukach, 1637, część druga
-PODSTAWOWE TEZY KARTEZJANIZMU:
*W metodologii: Zasada badania metody przed badaniem rzeczy. Kryterium jasności i wyraźności w
poznaniu. Metoda analityczna matematyce. Program powszechnej wiedzy racjonalnej, zbudowanej
na wzor matematyki. Metoda fikcyjnego sceptycyzmu jakos sposób znalezienia wiedzy niezawodnej.
*W metafizyce: Dualizm Boga i stworzenia, czyli substancji nieskończonej i skończonej. Dualizm
substancji myślącej i rozciągłej. Nieograniczona wolność Boga i wolność woli ludzkiej.
*W filozofii przyrody: mechanistyczne pojmowanie materii, nie wyłączając organicznej.
Nieatomistyczna teoria budowy materii.
*W teorii poznania: Znalezienie pewności w samowiedzy. Natywistyczna teoria idej.
Woluntarystyczna teoria sadu. Teoria swiatla naturalnego jako teologiczne uzasadnienie wiedzy.
-Z tego najbardziej SA znane i uwazane za typowe dla Kartezjusza:
*Jasnosc i wyraźność idej jako kryterium pewności.
*Program sprowadzenia wszelakiej wiedzy do typu matematycznego.
*Zdobywanie wiedzy pewnej okólna droga przez sceptycyzm.
*Dualizm mysli i materii.
*Mechanistyczne traktowanie cial
-Żądza ścisłości, krytyczności i metodyczności w meśleniu z jednej strony, a z drugiej pragnienie
rozwiązania naczelnych zagadnień metafizycznych – to glowne sprężyny kartezjanizmu.
-PODSUMOWANIE
Kartezjusz wychodzi z zalozenia, ze filozofia powinna tworzyc zwarty system, składający się z
niepodważalnych prawd. Z jednej strony pozwala to uniknąć kontrowersji, z drugiej – taka filozofia
jako fundament przyrodoznawstwa, sluzy człowiekowi, przyczyniając się do poznania i opanowania
natury. Zgodnie z tym postulatem Kartezjusz obiera metode matematyczna i buduje mechanistyczny,
32
racjonalistyczny system filozoficzny, opierajacy się na niepodważalnych, jasnych i pewnych pojeciach
podstawowych. Z tych jasnych i pewnych pojeciach podstawowych. Z tych jasnych i pewnych pojec
da się na drodze rozumowania, metoda dedukcji wyprowadzic cala wiedze. Punktem wyjscia jest dla
Kartezjusza pewność wlasnego istnienia, która wywodzi z czynności myslenia (mysle, wiec jestem).
Bog jest ideą wrodzona – pojecie istnienia istoty doskonalej wskazuje na istnienie Boga. Wynikajace
stad dualistyczne stanowisko, trktujace człowieka jakos jedność zlozona z dwoch substancji, rozciągłej
(cialo) i nierozciaglej (dusza), nie zostalo przez Kartezjusza wystarczająco uzasadnione.
THOMAS HOBBES
- Wprowadza na scene filozoficzna temat nieobecny u Bacona i Kartezjusza: panstwo.
- Pod względem metodycznym stara się sprostac matematycznemu idealowi dowodu(„rozum jest
rachunkiem”), politycznym – krwawej rzeczywistości wojen (często religijnych) i wojen domowych, a
moralnym – zanikowi wspolnych przekonan.
-Tworzy teorie umowy społecznej, jedna z największych filozofii panstwa w historii zachodu. Co do
metody należy ona do racjonalizmu, który u Hobbesa, tak jak u Kartezjusza, obejmuje cala filozofie.
Jest to jednak w tym sensie filozofia empirystyczna, ze Hobbes mimo wszystko źródła wszelkich idei
upatruje w doznaniach zmysłowych i definiuje dobro w sposób naturalistyczny.
-Podstawowym pojeciem jego systemy filozoficznego jest materia w ruchu. W przypadku istot żywych
wszelkie ruchy ukierunkowane SA na samo zachowanie, które u wyzszych zwierzat laczy się z
wrazeniami, a u człowieka dodatkowo wyposażone jest w rozum: uprzednie mysli dotyczące
przyczyn, przebiegu i celów ruchu.
-Zgodnie z naturalistyczna antropologia Hobbesa normatywna postawe tworzy indywidualistyczne i
hedonistyczne pojecie dobra: każdy nazywa dobrym to, czego pragnie, zlym – czego nie znosi, a
szczesciem – stale powodzenie w osiaganiu tego, czego pragnie. Ponieważ nic nie jest dobre ani zle
samo przez się, wladze panstwowa uprawomocniaja interesy wszystkich zainteresowanych, ich
swobodna zgoda: indywidualizm legitymistyczny Hobbesa.
-Rozum jest zarazem teoretyczny i pragmatyczny. Kieruje nim przede wszystkim strach przed
śmiercią i dlatego ustala warunki „srodkow samo zachowania, pokoju. Środek, na który mogą się
zgodzic wszyscy i który może wszystkim pomoc, polega na wzajemnym ograniczaniu wolności.
Niezbedna w tym celu umowa spoleczna zawiera dodatek: należy dotrzymywac zawartych umow.
Ponieważ „ugody bez miecza SA tylko slowami i nie maja mocy, by dac człowiekowi bezpieczeństwo”,
śmiercionośny stan natury przezwyciężyć może dopiero wladza panstwowa dysponujaca przemoca.
BARUCH SPINOZA
-Narzuca metode matematyczna calej filozofii.
-Obojetnie, czy poznanie kieruje się ku Bogu, przyrodzie, czy możliwości ludzkiej wolności – zawsze
sluzy najwyższemu celowi, temu, co bez zastrzeżeń dobre.
-U Spinozy metoda matematyczna sluzy nie tyle zapewnianiu wiedzy pewności, ile raczej jej
„wytwarzaniu” zgodnie z wewnetrzna koniecznością. Bog pojmowany jako czesc nie filozofii
świadomości, lecz filozofii bytu, przyrody i moralności, Bog staje się doskonała, a zarazem jedyna
substancja. Spinoza glosi monizm, za pomoca którego – niczym poprzez systemowy zamach stanu –
próbuje rozwiązać problemy wynikacjace z kartezjańskiego dwojdzielnego(dwie stworzone
substancje: materia i duch) albo trójdzielnego (dodatkowo istnieje niestworzony Bog) podzialu
33
substancji. Istnieje tylko jedna jedyna substancja, Bog i jest ona racja samej siebie. Rozne
podstawowe formy rzeczywistości to nic innego jak własności (atrybuty) Boga. To zawieranie się
(immanencja) wszystkich rzeczy w Bogu i Boga we wszystkich rzeczach prowadzi do panteizmu
(teoria, zgodnie z która Bog jest wszystkim i we wszystkim).
JOHN LOCKE
-Tworca brytyjskiego empiryzmu
-Sprowadza wszelkie tresci myślowe do prostych idei postrzegania zewnętrznego i wewnetrznego. Te
„atomy” spostrzeżenia w przypadku poszczególnych zmysłów zewnętrznych sa odpowiednio
dzwiekami, barwami albo twardością, natomiast przy współdziałaniu wielu zmysłów zewnętrznych
tworza się zlozone idee rozciągłości, kształtu i ruchu. W przypadku zmysłu wewnętrznego ideami sa
myslenie i chcenie, a przy jednoczesnym spostrzeżeniu zewnętrznym i wewnętrznym – sila. Rozum,
sam z siebie pusty (tabula rasa), zachowuje się przy tych spostrzeżeniach w sposób bierny; nie może
ani wytwarzac, ani tez tlumic wrazen zmysłowych. Aktywny jest tylko w operacjach myślowych takich
jak lacenie, porównywanie albo powiekszanie, dzieki którym powstaje nieskonczenie wiele kolejnych
idei. Scisle rzecz biorac, każdy człowiek zna tylko wlasne idee. Do boskiego planu stworzenia
człowieka jako istoty społecznej należy jednak także jezyk umożliwiający wzajemne porozumiewanie
się ludzi. Pojecia ogolne należące do jezyka nie sa przy tym dane przed doświadczeniem, lecz rozum,
stosownie do swych zapośredniczonych przez doświadczenie potrzeb, wydobywa je poprzez
abstrakcje i utrwala.
-Locke staje się ojcem, założycielem nowożytnego liberalizmu i toruje droge do rozumienia panstwa
przyjetego w USA. Podobnie jak Hobbes, Locke wywodzi panstwo ze zgody wszystkich obywateli, z
umowy społecznej. Jednak w odróżnieniu od Hobbesa, przywiazuje wage nie tylko do zapewnienia
pokoju, lecz także do podzialu wladz, a przede wszystkim do trzech podstawowych praw człowieka,
life, liberty and property: do (nienaruszalności) ciala i zycia, do wolności (dzialania) i do własności
(także ziemskiej). Już bowiem stan natury podlega naturalnemu prawu pochodzącemu od Boga:
„Niech nikt nie szkodzi innym”. Przeciw państwu, które narusza te prawa człowieka, dozwolony jest
bunt.
-Prawo własności.
(poza „mala historia filozofii”):
GEORGE BERKELEY
-Berkeley pisze, ze celem jego rozważań filozoficznych jest wykazanie istnienia oraz właściwości Boga,
nieśmiertelności duszy oraz możliwości pogodzenia opatrzności bozej z wolnością woli człowieka. A
wszystko po to, by przywiesc ludzi do studiowania religii i rzeczy pożytecznych.
-Dazenie to uwidacznia się w głównym dziele Berkeleya, zatytułowanym : „Traktat o zasadach
poznania”, którego tezy w sposób bardziej zrozumialy wyłożył w utworze: „trzy dialogi miedzy
Hylasem i Filonousem”.
-Imiona obu dyskutantow –Hylas (z gr. hyle, „materia”) oraz Filonous („przyjaciel ducha”) – nie SA
przypadkowe. Berkeley chce bowiem dowiesc, ze rzeczy materialne nie istnieja obiektywnie, ze
istnieja tylko w duchu, w umysle. Wychodzi przy tym od empiryzmu Locke’a, z którym zgadza się co
do tego, ze nasze pojecia oraz idee opieraja się na doświadczeniu zewnętrznym albo wewnętrznym.
34
-jednak jak to możliwe – pyta, ze rzeczy materialne wytwarzaja idee, sa ich źródłem? Czy ich odbicie
w naszym umysle nie musi odpowiadac wzorowi? Czy zatem nie jest tak, ze wzor idei także jest idea?
Berkeley dochodzi do wniosku, ze Locke myli się w swoim materializmie. Rzeczy nie mogą istniec
niezależnie od podmioty postrzegającego. Ich byt polega wyłącznie na tym, ze sa postrzegane, ze
docieraja do naszej świadomości: esse est percipi – istnienie to bycie postrzeganym. Stad wynika ze
czysto duchowa egzystencja rzeczy, czyli możliwości bycia postrzeganymi, musi być im dana od istoty
duchowej. Ich źródłem jest zatem Bóg – tworca naszych wyobrażeń. Poza Bogiem istnieja tylko: duch
myślący – dusza oraz idee – i to niezależnie od naszego postrzegania. To, ze w świadomości
wszystkich istnieje jakies wyobrażenie, na przykład pojecie (idea) grzmotu, który nastepuje po
błyskawicy, jest zasluga Boga. W ten sposób metafizyka, wykluczona przez Locke’a, ponownie
pojawia się u idealisty Berkeleya.
DAVID HUME
-David Hume, Szkot, pochodzący z ziemiańskiej rodziny, jako ostatni z trzech wybitnych empirystow ,
zamyka wielka epoke angielskiej filozofii.
-Pragnieniem Hume’a było stac się newtonem nauk o człowieku. Chcial on przez doświadczenie i
obserwacje zbadac istote ludzkiej natury i podstawowe zasady nia rządzące. Jednak jego filozoficzny
debiut i zarazem glowne dzielo, „Traktat o naturze ludzkiej” wydany w 1740r. przeszedl bez echa.
-pisma Hume’a dotyczące filozofii religii- ujmuje on w nich religie jako fenomen, wynikajacy z
naturalnej potrzeby psychiki ludzkiej, zalezny od sytuacji historycznej i dajacy się uzasadnic strachem
i nadzieja.
-„Dialogi o religii naturalnej”, w których odrzuca zarówno teleologiczny , jak i kosmologiczny dowod
istnienia Boga.
-podobnie jak jego wielcy angielscy poprzednicy, probuje Hume zglebic, na czym polega poznanie i
jaka droga dochodzimy do wiedzy. Jego empiryzm ujawnia się w traktowaniu filozofii. Jest ona dla
filozofa pole do rozwazania spraw zwykłego, realnego zycia bez spekulacji na temat kwestii
nadzmysłowych. Ten oświeceniowy rys wyplywa ze sceptycznego nastawienia Hume’a do poglądów,
aprobowanych ogolnie jako pewne – jak choćby ten o rozumności właściwej człowieka, gloszony
przez racjonalistow. Jeśli już filozofowac, to jedynie wychodząc ze sceptycznych podstaw – uważał
Hume.
-Za sensowne i zrozumiale można uznac jedynie to, co może zrozumiec każdy. Hume ma tutaj na
mysli poznanie przez doświadczenie, które może stac się udzialem każdego człowieka. I maksyma ta
kieruje się także w swojej pracy jako pisarz, a jego wzorcem literackim jest Cycero.
-Hume nawiązując do poglądów Locke’a na temat powstawania idei, uwaza, ze to co pojawia się w
naszym umysle, to percepcje. Dzieli je na impresje (wrazenia) oraz idee (wyobrażenia). Te ostatnie sa
kopiami tych pierwszych, które maja bardziej zywy charakter. Procesy myślowe i pamiec człowieka
operuja wlasnie wyobrażeniami. Polaczenie kilku prostych wyobrażeń daje wyobrażenie zlozone – np.
„zlotej gory”. Nie możemy go powziąć na podstawie doświadczenia – nasze obrazowe przedstawienie
to efekt kombinacji wyobrażenia koloru zlotego z wyobrazeniem gory. Aby takie wyobrażenie
powstalo, w naszym doświadczeniu zmysłowym musza najpierw pojawic się impresje pierwotne:
„zloty” i „gora”. Hume utrzymuje, ze wrazenia (impresje) i wyobrażenia (idee) oraz ich polaczenia
całkowicie wyjaśniają procesy świadomości i poczucie wlasnego „ja”. Z fizycznej i psychicznej
substancji Kartezjusza po Berkeleyu i Humie pozostaje już tylko „wiazka wrazen”.
35
-A jak jest z rzeczami, które jeszcze nie zaistnialy w naszej pamieci, gdyz jeszcze ich nie
doświadczyliśmy? Na przykład z oczekiwaniem, ze slonce jutro znowu wzejdzie. Hume stwierdza, ze o
faktach myslimy zawsze w kategoriach przyczyny i skutku, gdyz na podstawie doświadczenia z
przeszłości sadzimy, ze przyszłość będzie taka sama. Na przykład: sadzimy, ze jutro slonce wzejdzie,
gdyz wstawalo każdego dnia. Jestesmy przekonani, ze gdy zaplonie ogien, to będzie cieplo a jeśli
popchniemy kule to potoczy się.
-Takie myslenie Hume odrzuca jako nierozsądne. Doswiadczenie bowiem ani nie odkrywa przyczyn,
ani skutkow rzeczy czy tez faktow. Poucza nas ono jedynie o następstwie tych faktow. To ze
postrzegamy rzeczywistość w związkach przyczynowo-skutkowych, jest tylko kwestia
przyzwyczajenia. Z nawyku przenosimy doświadczenie z przeszłości w przyszłość, gdyz ulatwia nam to
zycie. Hume stwierdza: „Pojawienie się przyczyny naprowadza umysl zawsze, na zasadzie
nawykowego przejscia, na idee skutku.”
-Wniosek, jaki z tych rozważań wypłynął, a brzmial on: związek przyczynowo-skutkowy nie jest
związkiem koniecznym, jeszcze przez dlugi czas zaprzątał mysl filozofow.
-Także w filozofii praktycznej jest Hume w pelni empirykiem uznaje za moralne to, co daje się
pogodzic z natura ludzka. W naturze zas domunuja dwie cechy: milosc wlasna oraz sympatia, która
Hume pojmuje w pierwotnym znaczeniu tego slowa – jako współczucie. Uznajemy za dobre,
akceptujemy, to co przynosi nam korzysc, lecz Any nie kierowac się wyłącznie egoizmem, skłonni
jesteśmy Dzielic się z innymi ludzmi, gdyz potrafimy właściwie ocenic ich potrzeby.
-Filozofia Hume’a, nacechowana sceptycyzmem i podkreślaniem prymatu osobistego doświadczenia,
wpłynęła poza tym szczególnie na Kanta, który sam powiedział, ze to Hume wyrwal go z jego
dogmatycznego odrętwienia.
36
X. Wiek oświecenia
W XVIII wieku Oświecenie ogarnia wszystkie rejony całej Europy. Tak naprawdę początki Oświecenia
sięgają już renesansu i jego głównego założenia – humanizmu a do oświeceniowych filozofów zaliczyć
można już Locke’a, Spinozę, Hobbesa i Kartezjusza. Oświecenie to bez dwóch zdań epoka filozofów,
którzy chcą przekształcenia świata z pomocą (a nie zamiast) jego interpretacji.
4 GŁÓWNE POJĘCIA OKREŚLAJĄCE EPOKĘ
1) rozum jako istotna cecha człowieka i zdolność ustanawia powszechnie ważnych miar dla poznania,
działania i polityki
2) wolność jako zasada działania osobistego, społecznego i politycznego
3) postęp jako ogół innowacji, które prowadzą ku lepszemu
4) krytyka wszelkich poglądów i instytucji, zwłaszcza absolutystycznego państwa i
ubezwłasnowolniającego Kościoła
SEKULARYZACJA
CZŁOWIEK W OŚWIECENIU
Istota mocna, kierująca się swoją naturalną moralnością, żyjąca w zgodzie ze swoim sumieniem
racjonalnie kształtowanym wobec Boga i religii. Dąży do szczęścia, a dzięki nauce i postępowi staje się
lepszy
ŚWIAT W OŚWIECENIU
Świat jawi się jako coraz lepszy w związku z następującym postępem. Świat przyrodniczy rozwija się i
odsłania swe cudowności dzięki naukom przyrodniczym i technice, świat społeczny przedstawia coraz
większą wartość dzięki powszechnej edukacji, szerzeniu idei tolerancji i humanitaryzmu (również w
prawie). W związku z tworzeniem się europejskiej republiki uczonych (z akademiami naukowymi jako
republikami cząstkowymi) uczeni domagają się wolności słowa zarówno od państwa jak i Kościoła.
Wspomniany postęp nie prowadzi do odcięcia się od historii, lecz właśnie tworzy krytyczną
historiografię. I choć słabnie przywiązanie do tradycji to historia jest nadal obiektem naukowego
zainteresowania.
GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ – KSIĄŻĘ NIEMIECKIEGO OŚWIECENIA
Teoria poznania – odpowiedź na empiryzm Locke’a twierdząca iż powstanie jakiegoś sądu w żaden
sposób nie przyczynia się do jego uprawomocnienia. Sądy potrzebują do tego podstawowych pojęć
(m.in. istnienie, tożsamość, możliwość, jedność, poznanie) oraz dwóch „wielkich zasad”, które nie
pochodzą z doświadczenia lecz z rozumu, więc mają rangę zasad wrodzonych. Pierwszą z tych zasad
jest zasada niesprzeczności odpowiadająca za wszystkie za wszystkie prawdy konieczne, rozumowe
dot. logiki i matematyki – Sąd jest albo prawdziwy albo fałszywy. Ontologiczną formą tego
37
stwierdzenia jest teza Leibniza, iż Jest niemożliwe aby jakaś rzecz była i nie była jednocześnie. Drugą
zasadą jest zasada (dostatecznej) racji. Dotyczy ona wszystkich prawd przypadkowych
(„kontyngentnych”), „prawd o faktach”, włącznie z tymi które odnoszą się do ludzkiego i boskiego
działania. Nic nie dzieje się bowiem bez dostatecznej racji. Leibniz nie zaprzecz iż doświadczenia są
niezbywalnym źródłem wszelkiego poznania faktów. Podkreśla jednak, że doświadczenie nie może
ustalić praw przyrody, lecz już zakłada ich obowiązywanie. Podążając za Leibnizem, umysł noworodka
ni jest niezapisaną białą tablicą, lecz płytą marmuru pełną małych żyłek, które symbolizują obecne
podstawowe pojęcia i wspomniane wiele zasady, które po prostu nie są jeszcze uświadomione.
Monadologia - arystotelesowskie pojęcie substancji zostaje przez Leibniza zreformowane wg
chrześcijańskiego platonizmu. Podobnie jak Arystoteles, Leibniz uważa iż wyłącznie substancje można
uznać za prawdziwie istniejące. Kryją one w sobie pewną rzeczywistość (Arystoteles), ale mają swój
szerszy, duchowy, sens (Platon). Są „niematerialnymi atomami” monadami. . Są stworzone przez
Boga, wyposażone w dusze, i źródło ruchu. Jako istoty duchowe nie mają rozciągłości, są
niepodzielne i nieprzemijalne.. Nie podlegają zewnętrznym wpływom i nie oddziałują na zewnątrz..
Każdej monadzie przysługuje jednak ciało, które daje wyraz stosunkom między monadami. Leibniz
neguje substancjalność materii. Leibniz odrzuca zarówno liczbę pojedynczą (monady istnieją tylko w
liczbie mnogiej) jak i ograniczenie do myślenia (monady są również istnieniem i nieustannym
działaniem).
Wbrew Kartezjuszowi, Leibniz podnosi rangę istot na niższym stopniu rozwoju niż człowiek
przypisując im indywidualność wg założenia iż każda monada jest centrum pewnej, jej tylko
przynależnej siły.
Leibnizowska hierarchia monad:
Bóg
Człowiek
(istota zdolna do samowiedzy i refleksji)
Zwierzęta
(istoty zdolne do spostrzegania, doznawania i pamiętania)
Rośliny
Leibniz twierdził, że da się pomyśleć nieskończenie światów, a Bóg stworzył jeden idealny, najlepszy z
możliwych, w którym wszystkie istoty są ze sobą zharmonizowane. Każda monada jest w nim „żywym
zwierciadłem uniwersum” („mały porządek” odzwierciedla „wielki porządek”). Pozbawione okien
monady nie oddziałują na siebie, lecz działają według stworzonej przez Boga hierarchii.
LEIBNIZ vs NEWTON
Newton

Istnieje absolutna przestrzeń, która ze
względu na swe boskie właściwości
Leibniz

Przestrzeń, podobnie jak czas jest
porządkiem względnym
38
(wszechobecność, jedność,
nieskończoność itd.) uznana zostaje za
sensorum dei – boski organ
postrzegania.

Bóg nie ma dostatecznej racji, by
stworzyć świat w jakimś określonym
miejscu przestrzeni

Bóg obecny jest ni w przestrzeni lecz w
monadach, jako stosunek
odzwierciedlania

Aby istniał boski organ postrzegania,
przestrzeń musiałaby być świadoma
rzeczy, które się w niej znajdują, co
wiąże się z bezsensownym założeniem
stosunku dusza-ciało w odniesieniu do
przestrzeni
Newton

Planety krążą wokół słońca w eterze, tak,
że w skutek tarcia kiedyś musiałyby pod
wpływem sił przyciągania spaść na
słońce. Fakt, że tak się nie dzieje,
Newton uznaje za dowód troski Boga,
który podtrzymuje planety na ich torach
Leibniz

Konieczność ustawicznego ingerowania
w dzieło stworzenia poprzez cuda
przeczyłaby mądrości i wszechmocy
Boga.
TEODYCEA
W dziele o takim właśnie tytule Leibniz ukuł pojęcie „teodycei” będącej usprawiedliwieniem Boga
wobec zła na świecie. Leibniz wyróżnia 3 kanoniczne rodzaje zła:
1. Zło metafizyczne – niedoskonałość świata, konieczne do stworzenia świata
2. Zło psychiczne – nędza, ból, cierpienie; nieuniknione w świecie
3. Zło moralne – grzech; cena z wolność człowieka
Gdyby Bóg chciał stworzyć coś pozbawionego zła, idealnego, musiałby sam siebie podwoić. Aby
stworzyć najlepszy z możliwych światów, musiał dopuścić istnienie na nim zła.
Po trzęsieniu ziemi 3w Lizbonie, teoria Leibniza traci zwolenników, a drwi z niej nawet sam
Wolter w powieści „Kandyd”
OŚWIECENIE FRANCUSKIE
CHARLES LOUIS MONTESQUIEU
Monteskiusz. Filozof państwa. Błyskotliwy moralista. W „Listach perskich” odchodził od
europejskiego poczucia wyższości wobec innych kultur i nacji. Przedstawiał Persów jako postępowych
i chętnych do rozwoju
39
„O duchu praw” – Monteskiusz głosi etyczno-państwową zasadę, że wszelka władza, ponieważ
skłania do nadużyć, wymaga władzy jej się przeciwstawiającej – władza powściąga władzę. Dzieło
zawiera filozofię państwa, ale nie w sensie teorii uprawomocniającej, lecz socjologii politycznej i
etnologii prawa.
ENCYKLOPEDIA
Twórcy:

La Mettre – lekarz

Maupertius – matematyk i przyrodnik

Quesnay – ekonomista

Turgot – ekonomista

D’Holbach – filozof materialistyczny

Monteskiusz

Wolter

Rousseau

Diderto

D’Alabert
Autorów łączyło nastawienie praktyczno-polityczne: należy szerzyć wiedzę wyzwoloną z więzów
autorytetu i krytycznie sprawdzoną.
Trzy władze poznawcze wg Bacona i trzy główne klasy poznania

ROZUM - filozofia

PAMIĘĆ - historia

WYOBRAŹNIA – sztuki piękne
WOLTER
Błyskotliwy pisarz, bardziej niż oryginalny myśliciel. Posługując się dowcipem i retoryką Wolter
kształtuje polityczną publiczność otwarta na nowe tematy: na rozum, tolerancję i wolność, jak
również krytykę autorytetów: króla, biurokracji, a zwłaszcza Kościoła. Ufa tylko tolerancji i naciskowi
opinii publicznej.
Racjonalista. Rozum uważał za uformowany, jak wszystkie władze umysłu, przez doświadczenie.
Empirystyczny pogląd na pochodzenie rozumu wraz z racjonalistycznym doń zaufaniem. Jeśli wiedza,
moralność, religia są oparte na samym tylko rozumie, jeśli są racjonalne to są prawdziwe. Rozum jest
wszak władzą wszechmocną i niezawodną.
40
Naturalista. Nie ma cudów, zjawisk nadprzyrodzonych. Istnieje tylko świat przyrodzony. Zwalczał
dualistyczną wizję świata rozszczepiającą świat na przyrodzony i nadprzyrodzony, dualistyczną wizję
człowieka lepszego od innych istot, bo dzielącego się na ciało i duszę, negował istnienie innych od
przyziemnych celów egzystencji człowieka.
Zwalczał teizm, nie będąc ateistą: zwalczał dualizm, nie będąc materialistą; zwalczał idealizm etyczny,
ale nie był utylitarystą.
Był zdania, że można rozumowo dowieść istnienia Boga, ale fakt jego stwierdzenia przez rozum nie
orzeka o jego naturze.
Był zwolennikiem hilozoizmu – wraz z Kartezjuszem odróżniał myśli i materię, natomiast wraz z
Locke’iem (wbrew Kartezjuszowi), przyjmował iż są własnościami tej samej substancji
Najogólniejsze hasła Oświecenia znalazły w poglądach Woltera pełny wyraz. Były to przyroda
(przeciw czynnikom nadprzyrodzonym), rozum (hasło sprzeciwiające się objawieniu) i ludzkość
(najwyższy cel etyczny zastępujący cele etyczno-religijne).
JEAN-JACQUES ROUSSEAU
Nie przeczy postępowi nauk. Wzmacnia nawet żądanie Bacona, że powinny one służyć pomyślności
narodów. Podkreśla jednak ich niekorzystne skutki, zbliżając się przy tym do „negatywnego
optymizmu postępu”.
Krytyk Oświecenia, podczas gdy sam przedstawia oświeceniową postawę negując przesądy i iluzje.
Społeczeństwo – porządek państwowy.
Przeciwnik tyranii – „Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach”
Krytyka cywilizacji prowadzi do „zsekularyzowanej teodycei”: Leibnizjańskie usprawiedliwienie Boga
zostaje zastąpione usprawiedliwieniem natury; natura okazuje się dobra, a człowiek naturalny staje
się ideałem.
U Hobbesa stan natury oznacza współżycie ludzi już rozumnych, którym brak jeszcze państwa i
prawa. U Rousseau stan natury rozpoczyna się w zezwierzęceniu człowieka, gdy brak mu języka,
rozumu i świadomości śmierci; nie zna on ambicji, ani pogardy czy potrzeby zemsty, jak również nie
tworzy trwałych związków, które mogły by wytworzyć „stan wojny” Hobbesa.
Własność i państwo, zamiast budować tożsamości człowieka, powodują trojaką nierówność i
wyobcowanie. Obwarowane prawem i ustawami tworzy podział na bogatych i biednych. Powołując
zwierzchność, tworzy podział na rządzących i rządzonych, a w przypadku rządów opartych na
samowoli i przemocy tworzy podział na panów i niewolników.
Rousseau doceniał zalety cywilizacji: wychowanie i bardziej intensywne istnienie. Dlatego też nie
proponuje powrotu do natury”; zresztą zapoczątkowanego rozwoju nie da się już cofnąć. Natura
służy jednak jako zwierciadło i instancja krytyczna. Rousseau przeciwstawia się Arystotelesowi
twierdząc, że człowiek nie jest z natury istotą polityczną. Państwo jest wg niego nie tylko czymś
sztucznym ale wbrew naturze.
41
W głównym dziele z zakresu filozofii politycznej, Umowie społecznej Rousseau zajmuje postawę
konstruktywną. Szkicuje drugi model społeczeństwa wolnego od wyobcowania: państwo, które z góry
opiera swą władzę na wolności obywateli. Wyzbywają się oni wprawdzie swej pierwotnej, naturalnej
wolności, otrzymują jednak za to wolność obywatelską, łącznie z prawem do własności. W
odróżnieniu od sumy wszelkich wszystkich interesów jednostkowych, woli wszystkich, nadrzędna dla
nich wola powszechna kieruje się dobrem całości. Jednak przeświadczenie, że wola powszechna z
tego powodu nie będzie wchodzić w konflikt z interesami jednostkowymi, oparte jest na zbyt
prostym rozumieniu dobra powszechnego. A to, że panuje ona w sposób absolutny nad życiem
obywateli, naraża społeczność Rousseau na niebezpieczeństwo totalitaryzmu. Dzieło to kończy się
opisem funkcjonalnej religii państwowej (religion civile), która ma zapewnić społeczeństwu jedność.
OŚWIECENIE BRYTYJSKIE
Teoria empiryzmu moralnego analogiczna do zmysłów naturalnych zmysłu moralnego (moral sense),
który jednak potrzebuj kierownictwa ze strony rozumu i doświadczenia. Bernarde de Mandeville w
satyrycznej Bajce o pszczołach wyprowadza dobro publiczne ni z cnót obywateli, lecz z ich wad.
ADAM SMITH
Filozof moralny i ekonomista; rozwijał filozofię moralną (Teoria uczuć molarnych). Twórca klasycznej
teorii ekonomicznej. Prowadził badania dotyczące natury i przyczyn bogactwa narodów, których
punktem wyjścia jest naturalny popęd jednostek do zarobkowania. Mogą się one przy tym
nieograniczenie rozwijać. Smith krytykował merkantylistyczny interwencjonizm państwowy swych
czasów, ponieważ liczne przepisy hamują dynamikę rynku i przeszkadzają w stopniowym wzroście
dochodów wszystkich, który może mieć miejsce tylko w warunkach wolnego rynku. Odrzuca
gospodarkę narodową i niezależną od sumy gospodarek prywatnych.
DAVID HUME
Z wyjątkiem formalnych dyscyplin logiki i matematyki, wszystkie nauki, nawet filozofia, powinny
kierować się metodą „eksperymentalną”, opartą na obserwacji i doświadczeniu. Hume wątpił w
sensualizm Locke’a i Berkeleya. Jest empirystą – dzięki wyobraźni i jej operacjom umysłowym,
skojarzeniom powstają prawdy złożone. Rządzą tu trzy zasady kojarzenia, prowadzące do trzech
rodzajów wiedzy: zasada podobieństwa umożliwia matematykę, styczności czasie i przestrzeni –
nauki przyrodnicze, a zasada przyczynowości – „krytyczną metafizykę”.
Wiedza i jej postępy uzyskane na drodze indukcji doświadczenia, według Hume’a nie ma podstawy
obiektywnej, lecz wyłącznie psychologiczną.
Wolność i konieczność Hume również rozpatruje w sposób krytyczny. Pytając czy ludzkie działanie
jest wolne czy konieczne, zdeterminowane , rozróżnia dwa spojrzenia: niezdeterminowanej decyzji
osoby działającej i przyczynowego wyjaśnienia historyka. Nawet jeśli dla działającego jego decyzje są
niezdeterminowane, dają się wyjaśnić przyczynowo.
Hume pozostaje pod wpływem starożytnych sceptyków. Choć jednak odmawia nauce obiektywnych
podstaw, nie przyłącza się do radykalnego sceptycyzmu Pirrona.
42
Hume ujawnia „sceptycyzm umiarkowany”. Zgodnie z nim filozofia nie jest niczym innym jak
metodyczną i niekiedy korygującą refleksją nad codziennym życiem. Hume jest filozofem zdrowego
rozsądku (common sense) Umiarkowany sceptycyzm rodzi krytykę religii. Hume polemizuje z
kosmologicznym i teologicznym dowodem na istnienie Boga.
Inne źródło co do krytyki religii Hume’a: Hume nie kwestionował prawd religijnych , ale
kwestionował ich dowodliwości. Aprobował krytykę jakiej deiści poddali religię objawioną
ale nie oszczędził też religii filozoficznej deistów. Hume wykazał że na wnioskach o
substancji i przyczynowości nie można opierać poznania . Tymczasem zaś pierwszą
tezą teologii racjonalnej jest substancjonalność Boga, a głównie jej dowody oparte są na
zasadzie przyczynowości. Zarówno stary dowód kosmologiczny, jak i nowszy , upadają ,
jeśli zasada ta nie jest ważna dla rozumowania. W dowodach tych związek przyczynowy
jest jeszcze specjalnie problematyczny, gdyż ma wiązać przyczynę niewspółmierną za
skutkiem: Boga ze stworzeniem. Nie zaprzeczając prawdziwości religii wykazał, że jest
rzeczą wiary a nie wiedzy.
Etyka Hume’a (mało tego w Hoffem)
Etyka zmysłu moralnego + hedonizm +rozum (często pragmatyczny)
43
44