Bagdad - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

advertisement
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Bagdad Dom mądrości założył kalif al-Mamun w roku 832, w nim była
biblioteka i instytut przekładów. „Syria (ośrodki w Nisibis i Dżaniszapure),
Persja i Mezopotamia (ośrodek w Kinnesrin) były w VII i VIII wieku liczącymi
się centrami filozofii hellenistycznej. Bliskowschodni etap rozwoju tej filozofii
(od połowy VI do połowy VIII wieku) wycisnął na niej bardzo wyraźne piętno:
– nastąpiło połączenie platonizmu z arystotelizmem, – włączono w nią
filozofię Sabejczyków z Haran, filozofię Pseudo-Empedoklesa, pewne wątki
religii mezopotamskiej i perskiej /”Sabejczycy z Haran wnieśli w filozofię
islamu silne powiązanie kosmologii nieba z astronomią i astrologią oraz
koncepcję drogi powrotu duszy do Boga, która polegała na odwróceniu się od
materii przez kontemplację i ascezę. Pseudo-Empedoklesa Księga o pięciu
elementach powstała na Bliskim Wschodzie i przedostała się na Półwysep
Pirenejski w IX wieku. Najwięcej wątków systemu przejął Salomon ibn
Gabirol. System filozoficzny Pseudo_Empedoklesa opiera się na poglądach
Platona” /J. Ochman, Średniowieczna filozofia żydowska, (Historia filozofii
żydowskiej, t. 2), Universitas, Kraków 1995, s. 332/. Okres odrodzenia
arabskiego na Bliskim Wschodzie rozpoczął się około r. 750 i trwał do r. 950.
Była to pierwsza faza odrodzenia hellenizmu w islamie, hellenizmu z
„dodatkami” Bliskiego wschodu. Otwarcie się imperium arabskiego dla
filozofii spowodowało „wtargnięcie” tylu przeróżnych koncepcji na raz, że
niemożliwe stało się ukształtowanie jakiegoś zwartego nurtu filozofii
arabskiej. Pierwszy wiek istnienia filozofii w islamie można by nazwać
okresem przyswajania specyficznie rozwiniętej filozofii hellenistycznej oraz
okresem racjonalizmu arabskiego. Przyswajanie polegało na tłumaczeniach (z
greki i syryjskiego) dzieł filozofów greckich i hellenistycznych znanych w
Persji, Mezopotamii i Syrii. Głównym promotorem kultury i filozofii był kalif
al-Mamun (786-833). W r. 832 założył on w Bagdadzie Dom mądrości, a w
nim bibliotekę i instytut przekładów” Tamże, s. 23.
+ Bagdad Drogą okrężną, przez Bagdad i Andaluzję, dotarły do
średniowiecznej Europy platońskie idee, które zrodziły między innymi nurty
fenomenologiczne, sartrowski egzystencjalizm i wiele innych. Podobnie jak
Platon, również filozofowie XX wieku nie wyjaśniają, skąd wzięły się idee. Czy
pełnią one rolę Absolutu, czy raczej, będąc mnogie, są z natury emanatem
czegoś-kogoś. W7 17
+ Bagdad Drogą okrężną, przez Bagdad i Andaluzję, dotarły do
średniowiecznej Europy platońskie idee, które zrodziły między innymi nurty
fenomenologiczne, sartrowski egzystencjalizm i wiele innych. Podobnie jak
Platon, również filozofowie XX wieku nie wyjaśniają, skąd wzięły się idee. Czy
pełnią one rolę Absolutu, czy raczej, będąc mnogie, są z natury emanatem
czegoś-kogoś. W7 17
+ Bagdad Filozofia arabskiej kalifatu bagdadzkiego interesowała się sensem
rzeczywistości, neoplatonizm. Retorzy w starożytnych Atenach posługiwali
się pragmatyczną stroną języka dla uzyskania poważania i znaczenia. Sofiści
obiecywali, że przez umiejętne wykształcenie w używaniu języka ich
uczniowie będą w stanie osiągnąć zamierzony sukces. Jednak już Sokrates
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
zwrócił uwagę na to, że bez podkreślenia odpowiedniego, koniecznego sensuznaczenia same wyrażenia językowe mogą prowadzić do nieładu i
znieprawienia. „Istnieją bowiem dosiężne w używaniu języka regiony sensu
koniecznego, niezmiennego, nie podległego takiej czy innej pragmatyce
językowej. Stanowisko Sokratesa stało się niezwykle znaczącym, wręcz
przełomowym w filozoficznym użyciu języka i miało wpływ na wyjaśnianie
samej rzeczywistości szczególnie wtedy, gdy uczeń Sokratesa, Platon,
rozciągnął koncepcję sensów na całą rzeczywistość, zwłaszcza na rzeczywistą
rzeczywistość (ontos on), mieszczącą się właśnie w sferze sensów – pojętych
jako idee”. Od Sokratesa i Platona „mniej interesowano się samym poznanym
bytem, rzeczą, osobą – a bardziej sensem bytu, sensem rzeczy, sensem
osoby. Uwidoczniło się to szczególnie w neoplatonizmie w różnych jego
postaciach, w filozofii arabskiej kalifatu bagdadzkiego, Jana Dunsa Szkota i
szkotyzmie wraz z suarezjanizmem, skąd już o krok do zapoznania
obiektywnego rozumienia sensu (to jeszcze miało miejsce u Platona, gdzie
idea istnieje „mocniej i pełniej” niż sama rzecz) i zaowocowało zejściem w
subiektywizm, potem zadomowiło się w wyraźnie subiektywistycznych
nurtach filozofii Descartes’a, Locke’a, Hume’a, Leibniza, Wolffa, Kanta,
idealizmu germańskiego Fichtego, Schellinga, Hegla (paradoksalnie jego
idealizm zwany jest „obiektywnym”), neokantyzmu, fenomenologii,
egzystencjalizmu. A więc niemal cała europejska filozofia została
sprowadzona do ontologicznej semiologii, w której antropologiczne a priori
odegrało główną rolę, zwłaszcza od czasów Kanta” /M. Krąpiec OP, Filozofia
w teologii. Czytając Encyklikę „Fides et ratio”, Instytut Edukacji Narodowej
1999, s. 82/. Dziś widoczne to jest w postawie chrześcijan, których nie
interesuje kim jest Jezus, czy tylko człowiekiem, aniołem, a tylko to, kim jest
„dla mnie”.
+ Bagdad Stanowisko Platona wywarło przemożny wpływ na Arabów,
zwłaszcza z kalifatu bagdadzkiego i przeszło w dużej mierze w subiektywizm
filozoficzny Europy post-kartezjańskiej i post-kantowskiej. Arabowie byli
przekazicielami arystotelizmu i platonizmu. M.A. Krąpiec zwraca tu uwagę
na przemieszczenie się rozumienia sensu. Już nie chodzi o sens sam w sobie,
lecz o sensy-idee mieszczące się w świadomości. Ujawniały się one jako treści
poznawcze
umieszczone
w
umyśle
człowieka.
Treści
te
były:
subiektywistyczno-psychologiczne,
subiektywistyczno-logiczne
lub
subiektywistyczno-transcendentalne. W7 17
+ Bagdad stolica islamu, Hiszpania oddalona maksymalnie była ostoją
ortodoksji. Islam był tu tradycyjny, antyfilozoficzny /M. Asín Palacios,
Abenmasarra y su escuela. Origenes de la filozofia hispano-musulmana,
Imprenta Ibérica. R. Maestre, Madrid 1914, s. 18/. Wszelka próba
racjonalizacji wiary była uważana za herezję. Fideizm wiązał się z postawą
apofatyzmu graniczącego z agnostycyzmem. Koran powinien być
przyjmowany bez jakiejkolwiek interpretacji /Tamże, s. 19/. Za
przekroczenie słów Proroka mową lub czynem groziła najsurowsza kara
śmierci poprzez ukrzyżowanie. Tymczasem podróże do Mekki przynosiły nie
tylko korzyści duchowe, lecz były okazją do przynoszenia ze wschodu
błędnych idei. Istniał też sekretny nurt propagandy sekty batiníes, znanej na
wschodzie i w Afryce /Tamże, s. 20/. W wieku IX medyk i literat z Cordoby,
Fárech, studiował w Iraku w najsłynniejszych szkołach u najlepszych
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
nauczycieli. Wśród nich był mutazylita (motázil) Cháhid, literat i historyk,
filozof i teolog. Jego nauczycielem był Annaddam, założyciel jednego z nurtów
mutazylityzmu. Cháhid zmodyfikował racjonalistyczny system swego
nauczyciela, inspirowany ideami filozofów greckich reprezentujących
naturalizm. Fárech przywiózł do Hiszpanii wiele jego ksiąg. Rozpowszechniał
też pisma bagdadzkiego pisarza, którym był Ahmed, propagujący idee
ezoteryczne ruchu fatymidów, którzy głosili heretyckie poglądy batiníes.
Mutazylityzm szybko rozpowszechnił się w Kordobie. Jego zwolennikiem był
Ahmed el Habibí, ze szczepu Mahomata. Myśliciel Abdelala odrzucał
nieśmiertelność duszy ludzkiej oraz wolność woli ludzkiej, przeciw
ortodoksyjnemu fatalizmowi /Tamże, s. 21/. Miał on wielki autorytet jako
członek Najwyższego Trybunału w Kordobie, mianowany przez kalifa
Abderrahmana II. Inny obywatel miasta Kordoba, Jalil El Gafla nauczył się w
Bagdadzie interpretacji alegorycznej Koranu. Gorszył on ortodoksów
(alfaquíes) symboliczną egzegezą muzułmańskich dogmatów. Herezję
propagował jego uczeń Benasamina. W ten sposób w połowie wieku IX
pojawiła się nowa ezoteryczna ideologia, oparta na symbolicznej interpretacji
Koranu /Tamże, s. 22/. Pojawił się prorok, na podobieństwo Mahometa,
który został przez kalifa Abderrahmana II ukrzyżowany. Wyznawcy herezji
batiníes musieli zachowywać i przekazywać swoje poglądy w sekrecie.
Źródłem i wzorem był dla nich Pitagoras. Była to kontynuacja misteriów
pitagorejskich. W wieku X linię te kontynuował Móslem Benalcásim /Tamże,
s. 23/. Oprócz filozofii potajemnie zajmowano się matematyką i astronomia,
zahaczając o magię. Na zewnątrz powtarzano mechanicznie oficjalne formuły
jurydyczne i dogmatyczne. W wieku X rządził liberalny kalif Alháquem II;
pojawiły się jawne szkoły. Na początku wieku X w Kairze działał Yunus El
Harraní, syn Abdala. Głosił on, że Mahdí, czyli prorok, który przyjdzie na
końcu czasu, to Jezus Chrystus. Poglądy te w Hiszpanii głosił Móslem
Abuobaida (w Walencji) /Tamże, s. 25.
+ Bagdad Stolica kalifatu imperium arabskiego od wieku VIII. Refleksja nad
Koranem początkowo wzorowała się na teologii chrześcijańskiej. Wasil ibn
Ata (zm. 748-749) rozważał atrybuty Boże i kwestię wolności. Zapoczątkował
on szkołę mutazylitów. „W środowisku chrześcijańskim rozwija się w Iranie
pod panowaniem Arabów nauka i filozofia. […] W środowisku chrześcijanmonofizytów syryjskich żyje myśl neoplatońska, łączona z pierwiastkami
orientalnymi” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 414/. „Z wejściem na scenę historyczną dynastii
Abbasydów w roku 750 kończy się jedność imperium arabskiego. Już w
wieku VIII odrywa się Hiszpania, w której tworzy się w 756 roku emirat pod
panowaniem potomka, upadłej na Wschodzie dynastii Umajjadów” Abbasydzi
byli sunnitami. Stolica kalifatu została przeniesiona z Damaszku w Syrii,
najpierw do miejscowości al-Kufa, a ostatecznie do Bagdadu, małej wioski
babilońskiej, która stała się metropolią kalifatu. Stolica kalifatu została w
ten sposób przeniesiona w głąb terytorium pozostającego pod wpływami
perskimi. „Wyniesiona do władzy dynasta Abbasydów weszła pod wpływem
Persów w orbitę wpływów starej kultury perskiej /Tamże, s. 415/. „Przejmuje
perskie struktury, przepych dworu, urząd wezyrów; perskie obyczaje,
wyrafinowana kultura łagodzi arabską twardość. Kultura arabska ulega w
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
znacznej mierze wpływom tradycji irańskiej z jednej strony, a przede
wszystkim wpływom nauki i filozofii greckiej, głównie neoplatońskiej, tworząc
pewna syntezę kultury arabsko-muzułmańskiej, wyrażoną w języku
arabskim. Persowie wchodzą na dwór kalifa, zaczynają wywierać wpływ
polityczny, a symbolem tego wpływu staje się dynastia wezyrów perskich
Barmakidów, trwająca do 803 roku /Tamże, s. 416.
+ Bagdad stolicą imperium arabskiego za dynastii Abbasydów Racjonalizm
arabski. „A. Tło religijno kulturowe/ Żydowska filozofia średniowieczna
rozwinęła się jako część ogólnego renesansu kulturowego w imperium
arabskim. Żydzi w tym okresie rozmawiali i pisali po arabsku, zdolni więc
byli do uczestniczenia w ówczesnej kulturze. Konsekwencją tego
uczestnictwa było przenoszenie problematyki, którą żył islam, na teren
judaizmu. Udział Żydów w kulturze arabskiej rozpoczął się w połowie VIII
wieku. / B. Islam i filozofia arabska/ a) Islam powstał w VII wieku. Jego
doktryna posiadała wiele wątków zbieżnych z doktryną religijną judaizmu.
Okres panowania dynastii Omajadów był etapem konsolidacji i ekspansji
islamu. W r. 750 rozpoczęło się panowanie dynastii Abbasydów. Dynastia ta
otwarła imperium arabskie na kulturę znaną i cenioną na Bliskim
Wschodzie, głównie w Syrii i Persji. Ponieważ w skład owej kultury wchodziła
nauka i filozofia, imperium arabskie zaczął szybko wchłaniać naukę
(medycynę, matematykę, astronomię, architekturę, prawo) i filozofię” /J.
Ochman, Średniowieczna filozofia żydowska, (Historia filozofii żydowskiej, t.
2), Universitas, Kraków 1995, s. 22/. „Znakiem nowych tendencji było
między innymi przeniesienie stolicy imperium z Damaszku do Bagdadu (r.
754). Zmianę nastawienia przypisuje się tradycji kulturalnej dynastii
Abbasydów (rządzącej w latach 750-1258) – jej aspiracją był rozwój kultury.
Bliski Wschód przed nastaniem islamu, przejął dziedzictwo starożytnej
hellenistycznej Europy. Po zamknięciu Akademii platońskiej w Atenach (w r.
529) większość uczonych europejskich przybyła na Bliski Wschód. Tu rozwój
nauk rozpoczął się od medycyny i astronomii” /Tamże, s. 332.
+ Bagdad sunnicki zwalczał szyitów-immamitów. „Wbrew programowej tezie
wyjaśniania obecnego w Księdze objawienia, pisma kolejnych imamów
wzbogacały doktrynę szyitów o nowe tezy i ujęcia, a ich myśl wchłaniała
czasem obce tradycji islamu wpływy. W szczególności zawierała ta myśl
pewne doktrynalne elementy filozoficzne, o niejednorodnym zresztą
charakterze u różnych przedstawicieli tego nurtu. Dzieje imamitów można
podzielić na dwa co najmniej okresy: okres pierwszy – twórczości imamów,
trwający do XII imama, to jest do roku 940, oraz okres drugi – komentowanie
dziedzictwa imamów przez myślicieli szyickich, który trwa po czasy
nowożytne. Szczególnie owocne w interpretacje i rozwój doktryny były wieku
XI, XIII i XIV-XVII. Szyici-imammici byli w bardzo silnym stopniu poddani
wpływom irańskim i rozwój ich ideologii odbywał się głównie na dawnych
terytoriach perskich. Dzieje ruchu były burzliwe. Atakowany był ostro przez
sunnitów, na ogół tępiony przez kalifów Bagdadu, poza wyjątkowym okresem
(od połowy wieku X) panowania szyickich wezyrów, Bujjidów, do opanowania
kalifatu przez sunnickich Turków seldżuków. Ale także zdobywał okresowo
dominująca pozycję w państewkach rządzonych przez dynastie szyickie” /Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 422/.
+ Bagdad Sunnizm. Potomkowie Alego, męża córki Proroka Mahometa –
Fatimy, noszą nazwę szi’at Ali, partia Alego, szyici. Ich naczelnym przywódcą
jest imam, wybrany przez Boga. Najważniejszym jego zadaniem było
zachowywanie tradycji objawienia. „Imam to ten, który zachowuje „Księgę”,
tłumaczy objawienie, wyjaśnia tajemnice wiary. Staje się on kimś zesłanym
przez Boga, ucieleśnieniem stworzonego przez Boga światła i inteligencji,
które jawi się jako pierwsze objawienie. Imam wyjaśnia uczniom księgę,
wykłada pełne znaczenie zawartych w niej tajemnic i znaczeń. Jasne jest
zatem, że koncepcja imamatu zakłada obiektywnie rozwój doktryny religijnej,
chociaż nie pokrywało się to z przekonaniem szyitów, dla których nauki
imama były tylko odkrywaniem treści zawartych w objawieniu. Obok szyitów
powstaje odłam charydżytów, nawiązujących do czasów pierwotnego islamu i
uznających, iż kalif powinien być wybierany i może być odwołany przez
wszystkich wiernych. Sekta ta również nawoływała do powrotu do idei
braterstwa i równości, krytykując świecką politykę i świecki przepych
władców. Bywali też inspiratorami różnych rewolucji i buntów zbrojnych, a
rozpowszechnieni w różnych częściach imperium stanowili zarzewie
niepokoju i walki z uciskiem społecznym. Pod koniec panowania Umajjadów
ugrupowania szyickie zostają zdominowane przez nacjonalistyczne elementy
nie-arabskie. Odtąd walka sunnizmu i szyizmu jest zabarwiona
nacjonalistycznie jako walka arabskiej tradycji oraz zepchniętych w państwie
arabskim elementów narodowych – głównie perskich i arabskich. W walkach,
które doprowadziły do panowania nowej dynastii Abbasydów, dynastia ta
popierana była przez szyitów perskich, walczących przeciwko polityce
arabizacji oraz Umajjadom. Po zwycięstwie Abbasydów, odepchnięci przez
nich, przechodzą do opozycji, gromadząc w swoich szeregach rozmaite
elementy niezadowolone z nowej polityki tej dynastii. Szyici organizują wiele
rewolt przeciwko kalifatowi Abbasydów, a wiele z nich doprowadza do
powstania
szyickich
państw
i
dynastii.
Ortodoksyjny
sunnizm
reprezentowany był przez kalifat bagdadzki, chociaż w końcowym okresie
panowania Bujjidów w X. w. następuje wzrost wpływów szyickich” Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 407.
+ Bagdad utracił władzę nad Hiszpanią w roku 929. „Hiszpańskie posiadłości
arabskie podległe Bagdadowi i rządzone w jego imieniu przez gubernatoraemira stają się w wieku VIII terenem, na którym sprawuje władzę dynastia
Umajjadów. W roku 755 przybywa do Hiszpanii jedyny ocalały potomek rodu
Umajjadów, który z pomocą wiernych mu żołnierzy syryjskich opanowuje
Kordowę, ogłaszając się emirem i jako Abd ar-Rahman I w roku 756
wypowiada posłuszeństwo Abbasydom. […] Adb ar-Rahman III […] W roku
929 jego potęga pozwala na ogłoszenie się kalifem i zerwanie politycznych, a
także religijnych więzi z Bagdadem. Powstaje drugi w świecie arabski kalifat”
/Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 530/. „W latach 977-1002 wskutek nieudolności kalifa z rodu
Umajjadów władzę sprawuje al-Mansur (zwany w Europie łacińskiej
5
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Almanzorem), który po reorganizacji armii odnosi zwycięstwa nad wojskami
chrześcijańskimi. Po śmierci władcy następuje w Hiszpanii upadek dynastii
Umajjadów; pod wpływem wewnętrznego rozbicia, buntów, upada ona w
roku 1031. Hiszpania dzieli się na małe państewka, z trudem wytrzymujące
napór chrześcijańskich wojsk. Rozpoczyna się hiszpańska rekonkwista. […]
Arabską Hiszpanię ratują od upadku Berberzy z terenu Afryki Północnej.
Berberyjskie szczepy nomadów, nawrócone na islam dopiero w XI wieku,
ogarnięte są ruchem religijnym – Almorawidów – walczącym o reformę
„zepsutego islamu”. […] zadają wojskom chrześcijańskim klęskę i opanowują
znaczną część kraju, zakładając stolicę w Sewilli. Almorawidzi rządzą
zjednoczoną przez siebie Hiszpanią od 1086 do 1120 roku. Władza ich
jednak słabnie, państwo ulega rozkładowi i nowi przybysze z Maghrebu
zapanowują nad Hiszpanią. Tym razem są to Berberzy zamieszkujący tereny
Maroka, wyznający ideologię bardziej umiarkowanego ruchu religijnego –
Almohadzi. Panują oni nad Hiszpanią od 1147 do 1212 roku. „Za ich czasów
Hiszpania przeżywa szczytowy okres rozwoju cywilizacji i kultury: odżywa
literatura, nauki, filozofia, sztuka, architektura. Ale panowanie to nie trwa
długo. Po poniesieniu klęski od wojsk chrześcijańskich przez Muhammada
an-Nasira w roku 1212 Berberzy wycofują się z Półwyspu Iberyjskiego. Pada
Kordowa w roku 1236, Walencja w 1238, Sewilla w 1248. Muzułmanom
pozostają tylko górzyste tereny wokół Granady, gdzie muzułmańskie
królestwo Granady przetrwało do końca wieku XV” /Tamże, s. 531/.
+ Bagdad utracił władzę nad Hiszpanią za czasów Abd ar-Rahmana.
Hiszpania Arabska zbrojona była przez chrześcijańska Europę; „mimo, że
papież obłożył interdyktem sprzedaż broni niewiernym. Handel bronią z
Arabami, którego się potem żałuje, ma na zachodzie długą historię. Trzej
wielcy władcy omajjadzcy z Kordoby stopniowo wyzwalali Hiszpanię spod
wpływów Orientu. Zwieńczeniem ich poczynań była odezwa trzeciego z nich,
Abd ar-Rahmana, który ogłosił Kordobę kalifatem niezależnym od Bagdadu i
skupił w swym ręku zarówno polityczną, jak i religijną władzę nad
państwem, które stało się niepodległą Andaluzją. […] Wspaniałości tej stale
zagrażała jednak trwająca nieprzerwanie wojna. Kiedy Toledo nie oparło się
chrześcijanom w roku 1085, Kordoba musiała wezwać na pomoc
fanatycznych Almorawidów z północnej Afryki. Ich przejście przez Gibraltar
przyniosło kres sławie otaczającej Kordobę” /C. Fuentes, Pogrzebane
zwierciadło, tłum. E. Klekot, Wydawnictwo Opus, Łódź 1994, s. 51/. „W
latach 1010-1248 nowym centrum kultury muzułmańskiej w Hiszpanii stała
się Sewilla. Nad wiekiem artystycznej i umysłowej świetności Sewilli
panowała dynastia Almohadów. Wielki Alcázar zbudowano równocześnie z
minaretem Giralda. Wprowadzono do Europy sklepienie krzyżowe, które
stanie się jedną z cech architektury gotyckiej. Również w tym czasie
przekazano Europie muzykę chóralną i poezję liryczną. Była to także epoka,
w której żyli dwaj najwięksi myśliciele średniowiecznej Hiszpanii. Jeden z
nich, Żyd Majmonides, był lekarzem, autorem streszczenia Talmudu, pisał
po arabsku oraz próbował połączyć filozofię hellenistyczną i judaizm. Drugi,
Arab Awerroes, to filozof, który wprowadził Arystotelesa na powrót do Europy
oraz odważył się rozważać zagadnienie dwóch rodzajów prawdy, to znaczy
prawdy objawionej religijnie i prawdy dowiedzionej naukowo. Rozróżnienie,
które stało się jedną z oznak nowoczesnego myślenia. Po klęsce pod Las
6
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Navas de Tolosa w 1212 roku oraz upadku Sewilli zdobytej w roku 1248
przez Ferdynanda III Sewilskiego – świętego Ferdynanda – rozpoczął się
schyłek arabskiego panowania w Hiszpanii i tylko Granada, trzecie z wielkich
miast, przetrwała, by zachować arabskie dziedzictwo” /Tamże, s. 52.
+ Bagdad wieków VIII i IX (aż do wieku XII) ośrodkiem tłumaczenia z greki,
syryjskiego i perskiego na arabski. Wpływ czynnika geograficznego na rozwój
myśli żydowskiej w średniowieczu (2). „Szkoły tłumaczeń lub „instytuty
przekładów” stanowiły równocześnie pomosty kulturowe i zaczątek kultury i
filozofii w Europie. Dla historii filozofii żydowskiej praca filologów była
sprawą ogromnej wagi. Chronologia przekładów obejmuje kilka ważnych
okresów: a) z greki, syryjskiego i perskiego na arabski; przekładów
dokonywano w Bagdadzie w wiekach VIII i IX (aż do wieku XII); b) z
arabskiego na hebrajski; przekładów dokonywano w Hiszpanii, południowej
Francji i Italii w wieku XII; c) z arabskiego i hebrajskiego na łacinę i języki
nowożytne; większość przekładów dokonywano w Salerno i Toledo. W
Salerno powstała (około r. 800) szkoła medyczna, która przerodziła się w
wiekach XI-XII w instytut przekładów, głównie dział medycznych i
filozoficznych. Mówi się, że był to największy krok do prerenesansu w
Europie. Najwybitniejszymi tłumaczami byli Constantinus Africanus, Jan
Afflatius, Beniamin z Tudeli i Mojżesz z Palermo. Instytut przekładów w
Toledo miał dwa okresy świetności. Pierwszy, w połowie XII wieku, za Alfonsa
VII i Alfonsa VIII, gdy promotorem był abp Rajmund (1126-1152).
Przekładów dokonywano głównie na łacinę i język kastylijski. Głównymi
tłumaczami w XII wieku byli Michał Szkot (w latach 1119-1152), Platon z
Tivoli, Abraham bar Chija, Dominik Gundisalvi, Gerard z Kremony, Jan
Hiszpan. Drugi okres nastąpił w XIII wieku za Alfonsa X (1252-1284).
Tłumaczami byli między innymi Piotr Hiszpan i Jakub Anatoli. Tu
dokonywano również tłumaczeń na język hebrajski. Por. E. Renan, Averroès
et l’averroïsme, Paryż 1966; The Latin-Hebrew Scholl of Translators in Spain,
w: Hommenaje a Millás-Vallicrosa 1956, s. 424/.
+ Bagdad wieku IX „Mutazylici była to poważna grupa intelektualistów o
znacznych wpływach wśród elity muzułmańskiej. Ośrodek ich ruchu to
Bagdad i Basra, a w kalifacie bagdadzkim uzyskali nawet do pewnego czasu
stanowisko oficjalnej wykładni sunnizmu, ciesząc się poparciem na dworze
Abbasydów i uzyskując status oficjalnej ideologii państwa oraz ortodoksji
islamu za czasów al-Mamuna (813-833 r.). Od czasu kalifa al-Mutawakkila
(848-861 r.) mutazylici stracili łaski dworu i status oficjalnej ideologii
muzułmańskiej,
ustępując
miejsca
tradycjonalistom
sunnizmu,
przeciwstawiającym się racjonalnej spekulacji nad danymi Koranu” /Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 438/. W chwili, kiedy ruch mutazylitów osiąga szczyt swego rozwoju,
tworzy się w kalifacie bagdadzkim orientacja, która stanowić będzie o
szczytowych osiągnięciach racjonalnej spekulacji filozoficznej, falasifa –
„filozofowie”. Orientacja ta wyrasta na gruncie przełożonych na język arabski
tekstów greckich i hellenistycznych, arystotelesowsko-neoplatońskich, a w
okresie rozwoju tej szkoły wzbogaca ona jeszcze dalej posiadany już zasób
arabskich tłumaczeń filozofów greckich. Nurt ten podejmuje klasyczne
problemy filozofii hellenistycznej, stosuje racjonalne metody dialektyczne,
7
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
wypracowuje
formę
literacką
komentarzy
dzieł
Arystotelesa
i
pseudoarystotelesowskich traktatów neoplatońskich. Będąc nurtem opartym
na dziedzictwie hellenistycznym, jest – doktrynalnie rzecz traktując –
specyficznym arabskim prądem neoplatonizującego arystotelizmu. W
odróżnieniu zaś od innych myślicieli arabsko-muzumańskich, należących w
większości do rzędu filozofujących teologów, jest to kierunek obejmujący
filozofów par excellence. Rodzi się ten nurt w IX wieku w kalifacie
bagdadzkim z al-Kindi, rozwija się wspaniale, osiągając swoje apogeum i
jednoczesnie apogeum średniowiecznej filozofii arabskiej w wiekach X i XI
poza granicami ścisłego państwa bagdadzkiego, dając wybitnych
przedstawicieli w osobach al-Farabiego i Ibn Siny” /Tamże, s. 439.
+ Bagdad wieku IX Al-Kindi, filozof islamski wieku IX, pierwszy wybitny
przedstawiciel filozofów (falasifa). „utrzymywał ścisłe kontakty z
mutazylitami, ale nie należał do ich grupy. Jego program był też w gruncie
rzeczy opozycją wobec programu mutazylitów, chociaż mieścił się w ogólnym
prądzie racjonalizacji refleksji teologicznej. Al-Kindi (Abu Jusuf Ibn Ishak Ibn
as-Sabbah al-Kindi), urodzony przed 800. może 803 r., prawdopodobnie
jednak około 780 r., zmarły miedzy 860 a 873 rokiem, […]. Jego działalność
naukowa miała miejsce w Bagdadzie. Tam właśnie dzięki własnej
zamożności, zatrudnia jako współpracowników chrześcijan tłumaczących dla
niego dzieła greckie. M. in. przetłumaczono dla niego Geografię Ptolomeusza,
części Metafizyki Arystotelesa oraz Teologię Arystotelesa. […] Al-Kindi miał
dobre wykształcenie w zakresie nauk filozofii, znał dobrze Arystotelesa, ale w
niewielkim stopniu Platona, jako ze niewiele było przetłumaczonych dzieł
tego filozofa. Znał dość dobrze Plotyna na podstawie parafrazy jego ostatnich
Ennead (IV-VI) w Teologii Arystotelesa, ale nie znał go z nazwiska” /Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 440/. „W zakresie fizyki badał prawa grawitacji i przyspieszenia, z
dziedziny optyki – studiował zjawiska świetlne. Jego studia naukowe
pogłębiły zaufanie do matematyki neopitagoreskiej, którą uważa za podstawę
wszelkiej prawdziwej nauki, a konsekwencją tego poglądu było pragnienie
zredukowania muzyki i medycyny do relacji matematycznych. Al-Kindi był
pierwszym myślicielem arabsko-muzułmańskim, obejmującym w swoim
dziele całość klasycznej problematyki średniowiecznej. Zajmował się
zagadnieniami Boga w aspekcie jego jedności, relacją świata do Boga,
strukturą świata, relacją człowieka do Boga, podejmował problematykę
człowieka i jego duszy” /Tamże, s. 441.
+ Bagdad wieku IX Al-Mansur, który zainicjował panowanie rodu
Barmakidów i założył Bagdad, otwiera epokę rozkwitu kalifatu bagdadzkiego
pod rządami Abbasydów. […] Umiejętna gospodarka Haruna ar-Raszida /w
latach 763-809/ i jego wezyra pozostawia ogromne bogactwa w skarbcu
państwowym, które umiejętnie wykorzystuje al-Mamun /jego następca; 813833/. „Al-Mamun prowadzi politykę liberalną i oświeconą. Za jego czasów
zostają przełożone podstawowe źródła naukowe Wschodu i zachodu na język
arabski, za jego czasów dopuszczeni zostają do głosu przedstawiciele różnych
kultur i wyznań imperium. Po śmierci al-Mamuna rozpoczyna się powolny
upadek potęgi Abbasydów, trwający do opanowania Bagdadu przez
zwolenników ortodoksyjnego sunnizmu, Turków Seldżuków, panujących do
8
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
roku 1258” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 416/. Sunnici opierają swoje nauki religijne na
Koranie i sunnie, „przyjmując w sposób literalny zawarte w tych tekstach
tezy i opisy, w szczególności antropomorficzne opisy Boga, realistyczny obraz
raju i piekła. Przewagę nad dogmatyka religijną dawali prawu, traktując
sunnę i Koran głównie jak dyrektywy postępowania, kanony moralności
indywidualnej i społecznej. Zwierzchność religijną stanowili kalifowie
Bagdadu, traktowani jako legalni sukcesorzy Proroka i „kalifów
sprawiedliwych” /Tamże, s. 420/.
+ Bagdad wieku IX Imamici działają głównie na terenie kalifatu bagdadzkiego
oraz na jego peryferiach w Iranie. „w roku 765 szyizm rozdzielił się na dwa
wielkie odłamy, szyitów „dwunastowców”, zwanych imamistami, oraz
„siedmiowców”, zwanych ismailitami”. […]. Imamici działają głównie na
terenie kalifatu bagdadzkiego oraz na jego peryferiach w Iranie. Imamici
przyjmują dwa cykle objawienia boskiego, jednym jest cykl proroctw, drugim
cykl imamatu. Do czasów islamu było 6 proroków: Adam, Set, Noe,
Abraham, Mojżesz, Jezus; po czym nastąpił Muhammad. Każdy z proroków
miał swoich 12 imamów, uzupełniających jego proroctwo. […] Zawarte w
Koranie objawienie obejmuje pełną prawdę, ale składają się na nią dwie
warstwy: egzoteryczna – podająca prawo, zasady jednostkowej etyki i
społecznej, oraz ezoteryczna – zawierająca tajemny ukryty sens. Zamknięty
na Muhammadzie cykl proroctw obejmuje prawo, i do tego nic więcej dodane
być nie może. Ale nie zostało zamknięte objawienie sensu ezoterycznego
Księgi i to wyjaśnienie stanowi cel cyklu imamów. Wyjaśnienie owo nie
tworzy wszakże nowych dogmatów i nie dodaje nowych prawd, ujawniając
tylko ukrytą w Księdze prawdę” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 421/. „Imam to
przewodnik wiernych; wyjaśnia on swoim uczniom sens słowa bożego. Do
uchwycenia tego ukrytego sensu konieczne jest wprowadzenie, i tę rolę
spełnia imam. Imam jest człowiekiem Boga, objawieniem na ziemi jego
światła; ujęcie ukrytego sensu Księgi uzyskuje od Boga przez pośrednictwo
Anioła i komunikuje je ludziom. Szczególne znaczenie posiada dla tej
doktryny koncepcja „imama ukrytego”. Ostatni, XII imam, syn imama XI,
zniknął jako dziecko. Od tej pory zaczął się cykl 70 lat „małego ukrycia”. W
tym czasie ukryty imam przekazywał swoje nauki czterem kolejnym
wysłannikom, z których ostatniemu polecił niewyznaczenie następcy. Od tej
pory rozpoczął się cykl „wielkiego ukrycia”: Imam jest obecny, ale ukryty
przed ludźmi, chociaż czasem zdarza się, iż ujawnia się w snach i wizjach.
Trwa okres przygotowania ludzi do ujrzenia imama, a kiedy przemienią się
serca ludzi, będą go mogli zobaczyć. Wtedy objawi się Człowiek niebiański
(mahdi), zamykający i uzupełniający cykl imamatu, odkrywający wszystkie
ukryte znaczenia i tajemnice objawienia, tak jak Muhammed zamknął i
uzupełnił cykl proroctw. Wtedy nastąpi królestwo czystego ducha i
zmartwychwstanie” /Tamże, s. 422.
+ Bagdad wieku IX Kalifat Bagdadzki był centrum kultury w wieku IX.
Później powstało kilka niezależnych państw, które stały się w wieku X i XI
terenem rozwoju kultury. Tam też kontynuowano neoplatonizujący
9
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
arystotelizm arabski. Tam rozwijała się również myśl żydowska /Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 466/. W Syrii, w Aleppo działa al-Farabi, w Bucharze działa Ibn Sina.
Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad al-Farabi urodził się w końcu wieku
IX w pobliżu Farabu, zmarł w Damaszku w 950 roku /Tamże, s. 470/.
Komentował Arystotelesa i Platona. Schemat stworzenia świata neoplatoński
w procesie emanacji zawiera tylko jeden byt wyemanowany. Jest to pierwsza
inteligencja, która poznaje Pierwszy byt i siebie samą. „Z poznania
pierwszego bytu wynika druga inteligencja, z poznania siebie – ciało
pierwszej sfery niebieskiej. Druga inteligencja poznaje byt pierwszy i swoją
istotę, zradzając trzecią inteligencję i drugą sferę. W ten sposób emanacja
trwa aż do ostatniej inteligencji, która stwarza świat ziemski. […] Strukturę
świata ujmuje al-Farabi jako system sfer niebieskich, z której każda
rządzona jest przez ducha, czysta inteligencję – będącą stale w akcie. Sfery
niebieskie składają się z planet, które też posiadają inteligencję, ale te są w
możności, wobec czego nie poznają stale, jak to czynią inteligencje sfer.
Człowieka ujmuje jako złożenie z ciała materialnego i duchowej duszy
zawierającej jako część intelekt /Tamże, s. 473/. Al-Farabi wywarł wpływ na
Ibn Sinę i as-Suhrawardiego. „Jego koncepcje znane były dobrze w
środowisku hiszpańskim, gdzie zainteresowały Ibn Badżdżę. Poglądy jego
znane były także w Europie łacińskiej, w szczególności teoria intelektu, która
wpłynęła m. in. na Alberta wielkiego /Tamże, s. 474.
+ Bagdad wieku IX Kultura arabska asymilowała myśl grecką w okresie
polityki światłych kalifów Bagdadu. „Od początku imperium działały w jego
granicach syryjskie środowisk chrześcijańskie, głównie nestoriańskie i
monofizyckie, które wydały wielu uczonych, medyków, filozofów. Wciągnięci
do pracy nad asymilacją myśli greckiej do kultury arabskiej w okresie
polityki światłych kalifów Bagdadu zasłużyli się dla rozwoju myśli arabskiej,
głównie jako tłumacze tekstów, które, niegdyś przetłumaczone z greki na
syryjski, tłumaczone były teraz na arabski”. Byli też twórcy oryginalni.
„Kusta ibn Luka, Syryjczyk, chrześcijanin, pochodzący z Balabakku (greckie
Heliopolis) w Syrii, urodzony w 820, zmarły w 912 roku, pochodzący z
rodziny greckiej i chrześcijańskiej melchickiej, był piszącym po arabsku
matematykiem, medykiem, filozofem. Przetłumaczył na arabski szereg
tekstów, z których najważniejsze to komentarz do Fizyki Jana Filopona,
komentarz do Fizyki Aleksandra z Afrodyzji oraz dzieła Pseudo-Plutarcha. W
swojej twórczości zajmował się między innymi magią. Główne jego dzieło O
różnicy między duszą a duchem weszło do korpusu klasycznych źródeł
filozofii chrześcijańskiej, a przetłumaczone na łacinę uważane było na
początku za traktat Augustyna Aureliusza. Ten syryjski uczony znany był
łacińskiemu Zachodowi jako Costanbulinus” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 431/. „Od początku
wieku IX uczeni arabscy są już sami promotorami asymilacji obcych źródeł i
przejawiają inicjatywę skierowaną na zdobywanie nowych, jeszcze nie
znanych Arabom źródeł. Wyrastają z tych zainteresowań i źródeł dwa
pierwsze nurty myśli arabskiej – teologia spekulatywna o racjonalistycznym
charakterze wewnątrz sunnizmu, której zwolennicy nazywani byli
10
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
mutazylitami, oraz filozofia opierająca się na greckich źródłach
arystotelesowsko-neoplatońskich, tworzona przez grupę zwaną „filozofami” –
falasifa /Tamże, s. 432.
+ Bagdad wieku IX Muhammad Ibn Dawid Estetyka Platona przekazana
przez niego Ibn Hazm’owi. Miłość Ibn Hazm de Cordoba głosił miłość
bliźniego, wyrażającą się w przebaczaniu (wiek XI). Rygoryzm etyczny
osobisty powinien iść w parze z wybaczaniem wad bliźnich. Doskonałość
polega na jedności wewnętrznej, na jedności wszystkich części duszy. Wtedy
dokonuje się też zjednoczenie z innymi ludźmi, z całym kosmosem. Proces
jednoczenia się ludzkości dokonuje się poprzez tworzenie jedności duchowej
ludzi wybranych. Miłość nie jest jednakowo doskonała u wszystkich. Istnieje
pięć stopni miłości: 1) sympatia, dana w przyjaźni, która nakazuje widzieć
umiłowanego (lub rzecz umiłowaną) jako sympatycznego i pięknego, 2) afekt,
pobudzający do przebywania w obecności i bliskości z umiłowanym, 3)
zakochanie, które jest radością z powodu obecności umiłowanego, a
smutkiem podczas jego nieobecności, 4) obsesja miłosna, pasja, która jest
nieustanną troską o osobę lub rzecz umiłowaną, 5) delirium miłosne, które
pozbawia snu i czyni człowieka chorym z miłości, a nawet prowadzić może do
oddania życia za coś lub kogoś umiłowanego /M. Cruz Hernandez, Historia
del pensamiento en Al-Andalus (1). Historia, Biblioteca de la Cultura
Andaluza, Editoriales Andaluzas Unidas, Sevilla 1985. s. 97/. Obiektem
miłości jest dobro i piękno. W pierwszym momencie człowiek dostrzega
akcydensy materialne, dostrzegalne. Wyższym etapem jest miłość duchowa,
prowadząca do miłości duchowej /Tamże, s. 98/. Również piękno ma pięć
stopni doskonałości: 1) słodycz, polegająca na delikatności linii i gracji
ruchów, 2) poprawność, harmonia elementów form, 3) doskonałość
wyrażania całości, 4) piękno istotowe, subtelne, odkrywane tylko za pomocą
metafor, 5) Piękno całościowe bytu. Estetyka Ibn Hazm’a pochodzi od
Platona, poprzez Muhammada Ibn Dawida, żyjącego w Bagdadzie w wieku
IX. Miłość platoniczna miłuje byt jednostkowy w kontekście miłości do całego
kosmosu. Miłość doskonała wymaga całkowitej wstrzemięźliwości płciowej.
Tego rodzaju miłość była opiewana w poematach, które wpłynęły na
literaturę chrześcijańską w średniowieczu. Według Ibn Hazm’a życie
odnowione, doskonałe polega na miłości doskonałej /Tamże, s. 100.
+ Bagdad wieku IX Mutazylici. “Al-Allaf (Abu Huzaj] Muhammad ibn al-Allaf)
urodził się w Basrze prawdopodobnie w 752 r., zmarł ok. 840 r. Działał na
początku w Bagdadzie, następnie w Basrze, prowadząc nie tylko jak Wasil
ibn Ata polemiki z manichejczykami, ale także z żydami. Zajmuje się
problematyką atrybutów boskich, zagadnieniem wolności woli, ale rozszerza
swe zainteresowania na problematykę struktury materii. Zwalcza
antropomorfizm w ujęciu Boga i atakuje przyjęte w tradycyjnym sunnizmie
opisy w obrazowych sformułowaniach Koranu. Uznaje istotę Boga za
identyczną z jego atrybutami. Tak jak Wasil ibn Ata, przyjmuje wolność woli
jako podstawę odpowiedzialności moralnej człowieka. Jego oryginalnym
wkładem w filozofię arabsko-muzułmańską i w poglądy mutazylitów w
szczególności jest atomizm przejęty zapewne ze źródeł greckich (z
przełożonych na język arabski Fizyki i Metafizyki Arystotelesa referujących te
doktrynę). Al-Allaf uznaje rzeczywistość za złożoną z atomów. […] Zajmując
się zagadnieniem relacji świata i Boga przyjmuje stworzenie świata, a także
11
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
atomów, przez Boga, ale godząc tę tezę z poglądem Arystotelesa odróżnia akt
stworzenia od ruchu: stworzenie nie jest ruchem, jest to akt, podczas którego
to, co stworzone, pozostaje w spoczynku” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 436/.
+ Bagdad wieku IX Na początku wieku IX kalif cabbāsī, al-Mamūn założył w
Bagdadzie (217/832) szkołę zwaną Bayt al-Hikma (Dom Mądrości), której
kierownikiem był Yahyà ibn Māsūya. Po jego śmierci kierownikiem szkoły
został jego uczeń, nestorianin cibadī de Hīra, Hunayn ibn Ishāq (194/890260/873). Dzieło jego kontynuował jego syn Ishāq ibn Hunayn (zm.
299/911) oraz jego bratanek Hubays ibn al-Hasan. Była to prawdziwa szkoła
tłumaczy. Czasami tłumaczyli oni bezpośrednio z greki na język arabski,
przeważnie jednak przekładali na język arabski teksty syryjskie, czyli pisma
filozofów starożytnych przetłumaczone na język syryjski. Inna grupa
tłumaczy zgromadziła się w szkole Mędrców z Harrān. Przeważali tam
wyznawcy religii astralnej. Ich mistrzami byli Hermes i Agathodaimón,
myśliciel neoplatoński i neopitagorejski, astronom i matematyk. Jego myśl
była mieszana z astrologią chaldejską /M. Cruz Hernandez, Historia del
pensamiento en Al-Andalus (1). Historia, Sevilla, 1985, s. 40/. Najbardziej
znanym tłumaczem był Tābit ibn Qurya al-Harrānī (211/826-292/904),
który przetłumaczył wiele dzieł astronomicznych i matematycznych. W
grupie tłumaczy pochodzenia irańskiego wyróżniali się Abū Sal ibn Nawbaj
oraz Ibn Māsūya. W Bagdadzie, w szkole Bayt al-Hikma wyróżniał się żyd
Maš Allach, który kierował biblioteką królewską w Bagdadzie, kiedy panował
kalif Hārūn al-Rašid. Przetłumaczył on wiele dzieł astronomicznych z języka
perskiego pehlavi na język arabski. Innym znanym tłumaczem był Ibn
Muqaffac, dawny zoroastrianin, nawrócony na islam. Wielu mędrców
irańskich wprowadzało do islamu swoją wiedzę alchemiczną, astrologiczną,
astronomiczną, botaniczną i medyczną, pomieszaną z „mądrościami”
greckimi, manichejskimi, nestoriańskimi, religią Zaratrusty, a nawet
buddyjskimi. Wpływ tej grupy na pojawienie się nurtu myśli islamskiej
zwanego Iraki jest ewidentny /Tamże, s. 41.
+ Bagdad wieku IX ośrodkiem sufizmu. „Obok sunnizmu i szyizmu, wielkim,
prądem muzułmańskim, równie heterodoksalnym do pewnego stopnia w
oczach sunnitów jak oba odłamy szyizmu, był mistycyzm muzułmański –
sufizm. Prądy mistyczne weszły do islamu z dwóch kierunków – od
chrześcijan Syryjczyków i od Persów, a jego początki sięgają wieku VII.
Nazwę swą sufi zawdzięczają strojowi ascetów, którzy wzorując się na
chrześcijańskich ascetach nosili wełniane okrycia zwane „suf”. Istniały
ugrupowania sufich na obszarze zdominowanym przez szyitów oraz w
obszarze sunnickim, zwalczane zresztą przez oficjalne czynniki obu tych
kierunków” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 424/. „W wieku VIII sufizm doprowadza do
powstania ugrupowań panteistycznych i zostaje potępiony przez ortodoksję
sunnicką. Ale nie hamuje to rozwoju sufizmu. W wieku VIII krzepnie sufizm
w al-Kufie i Basrze; w wieku IX ośrodkiem sufizmu staje się Bagdad, gdzie
większość zwolenników ruchu stanowią warstwy niższe i średnie, najczęściej
rekrutujące się spośród Persów. Rozpowszechnianie ruchu idzie w parze do
12
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
jego prześladowań, a jednym ze spektakularnych momentów tego
prześladowania było uśmiercenie pod zarzutem panteizmu Mansura alHajjadża, mistyka z Bagdadu. Sufizm rozwinął się pod wpływami obcych
islamowi źródeł – chrześcijańskich, irańskich, hinduskich, buddyjskich i
nabierał zależnie od terenu, na którym się rozwijał i dominujących na nim
wpływów obcych, różnego zabarwienia. […] bywał w pierwszym okresie
rewolucyjny społecznie, inspirując czasem ruchy rewolucyjne i stawał się
groźny dla porządku publicznego. Przez negację praktyk rytualnych ruch ten
usuwał się spod kontroli przywódców religijnych. Według ich doktryny, jedna
tylko droga prowadzi do wiedzy prawdziwej, jest nią nie droga rozumu i
nauki, ale droga wewnętrznego doświadczenia, w którym dochodzimy do
ekstazy i zespalaniu się z Bogiem. Znane były też w późniejszym okresie
praktyki osiągania ekstazy, polegające na wspólnej recytacji imion Allacha w
określonym rytmie, przy towarzyszących, zharmonizowanych z rytmem,
ruchach ciała” /Tamże, s. 424/. Znajomość głównych dzieł filozoficznych
starożytnej Grecji oraz hellenistycznych pojawiła się w islamie arabskim pod
wpływem chrześcijan syryjskich – nestorian, w wiekach IX i X. Drugim
środowiskiem wpływającym na islam była Akademia Babilońska,
kontrolująca rozwój żydowskiej myśli rabinicznej /Por. Tamże, s. 425.
+ Bagdad wieku IX popierał naukę. „Racjonalizm w myśli filozoficznej rodzi
się na przełomie VIII i IX wieku i trwa do połowy XI wieku; od tego czasu
występuje ostra reakcja fideistyczna odrzucająca wszelką użyteczność i
prawa rozumu i ta reakcja staje się dominująca w myśli muzułmańskiej,
prowadząc do stopniowego upadku filozofii. Nie od razu w dziejach myśli
arabskiej rozpoczęły się dojrzałe filozoficzne rozważania nad relacją rozumu i
wiary. Ale już od jej początków istniała „praktyka badawcza”, która może być
określona w kategoriach tej relacji. Nurt filozoficzny, pojawiający się w
twórczości teologów spekulatywnych – mutazylitów i aszarytów – od końca
VIII wieku do al-Ghazalego, tj. do wieku XI, podejmował bowiem rozumowe
analizy treści objawienia. Filozofowie tego nurtu różnili się niekiedy w
interpretacji poszczególnych prawd religijnych – broniąc swego stanowiska za
pomocą argumentacji logicznej i elementów filozofii. Jednak dążeniem ich
była zawsze obrona za pomocą odpowiednio dobieranych argumentów
racjonalnych tego, co uznawali za prawdy wiary. Nie można uważać ich za
obrońców racjonalizmu. Działalność tej grupy, w szczególności w początkach
twórczości filozoficznej świata muzułmańskiego miała jednak to postępowe
znaczenie, iż w ogóle dopuściła rozum do rozważań podstawowych zagadnień
światopoglądowych. Uczyniła zaś to wbrew irracjonalistycznemu, wrogiemu
wobec wszelkiego użycia rozumu i filozofii, nastawieniu środowisk
konserwatywnych teologów – ulemów. Rozwijający się równolegle z tym
kierunkiem nurt – jeszcze nie filozofii, ale szerokiego frontu tłumaczy dzieł
naukowych i filozoficznych obcych religijnej kulturze islamu, pochodzących z
dorobku orientalnego i greckiego – świadczył też o duchu pozytywnej oceny
wśród intelektualistów arabskich i takich mecenasów nauk jak na przykład
wezyrowie kalifów bagdadzkich z rodu Barmakidów w wieku IX. A więc od
początku można mówić o wysokiej ocenie rozumu i naukowego poznania
świata wśród arabskiej elity intelektualnej wieków VIII i IX” /Z. Kuksiewicz,
Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 568.
13
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
+ Bagdad wieku IX Ruch ten pojawił się w mieście Basra, za czasów
Omajjadów, następnie przeniósł się do Bagdadu. Mutazylici teologami
sunnickimi oddzielonymi od szerokich mas wiernych, stojący wobec nich w
opozycji. „Tradycyjna teologia sunnicka, kładąc nacisk na Koran jako na
„prawo”, przyjmowała, iż nie jest potrzebne żadne racjonalne wyjaśnienie
dogmatycznych treści religii, ostatecznie prawda zawarta jest w Koranie i
żadne racjonalne wyjaśnienie nie może nic nowego wnieść. Mutazylici
natomiast stawiali sobie za cel obronę prawd religijnych zwartych w Koranie
za pomocą logiki i argumentacji filozoficznej”. Szyici kładli nacisk na
mądrość serca, wprowadzającymi za pomocą interpretacji Koranu nauki
ezoteryczne, wzbogacające treść islamu. Budowali oni system ponad
religijnej gnozy teozoficznej. Mutazylici byli apologetami broniącymi
dogmatów religijnych za pomocą metod racjonalnych. Szyizm był proroczy,
sufizm mistyczny, sunnizm apologetyczny. „Podejmując trud precyzowania
nauk Koranu, stawiali problemy wychodzące poza jego tekst i wprowadzali
do islamu tezy, których źródłem była raczej tradycja filozoficzna niż obrazowo
i antropomorficznie zredagowana Księga. Taki kierunek działania oparty był
na mocno ugruntowanym racjonalizmie mutazylitów” /Z. Kuksiewicz, Zarys
filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 433/
Rozum był ponad tradycją. / Ruch ten pojawił się w mieście Basra, za
czasów Omajjadów, następnie przeniósł się do Bagdadu. „Za założyciela tego
ruchu uważa się Wasila ibn Atę, który „oddzielił się” od tradycyjnych
myślicieli ruchu sunnickiego, stąd nazwa „mutazila” (oddzielenie się). W
obronie ścisłego monoteizmu mutazylici prowadzą polemiki z religiami
dualistycznymi Iranu oraz z chrześcijanami atakują doktrynę Trójcy.
Wspólne dla myślicieli mutazylickich nauki obejmuję pięć tez – jedyność
Boga, sprawiedliwość Boga, obietnica kar i nagród pośmiertnych dla
człowieka, imperatyw moralny w życiu społecznym, sytuacja pośrednia
grzeszników” /Tamże, s. 434.
+ Bagdad wieku IX Sunnici pobożni zwalczali mutazylitów najpierw siłą, a
później metodami, których nauczyli się od nich. Z czasem po obu stronach
pojawiły się tendencje kompromisowe. Rozpoczyna się dialog i zbliżenie tych
dwóch kierunków ortodoksji, które początkowo przyjmowały stanowiska
skrajnie przeciwne. Przedstawicielami tej orientacji są „przechodzący na
ugodową pozycję mutazylici al-Dżubba’i oraz al-Aszari. Z nurtu tego wyszła
następnie szkoła aszarytów, zainicjowana przez al-Ba-killaniego na przełomie
X i XI wieku. […] W końcu X wieku, na gruncie idei zaszczepionych przez alKindiego, zostaje założone stowarzyszenie uczonych zajmujących się nauką i
filozofią, indyferentne wobec problematyki sporów religijnych. Podobne
stowarzyszenie, ale pod wpływami religijnych ezoterycznych koncepcji
ismailickich, zostaje założone w wieku X w Basrze, przyjmując miano Braci
Czystości z Basry. Pojawiają się w kalifacie bagdadzkim szerzące się po
całym terenie kultury arabsko-muzułmańskiej idee filozoficzne biorące
początek z ruchów religijnych – szyizmu, immamitów oraz sufizmu /Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 454/. „Do najwybitniejszych przedstawicieli tej grupy „odstępców”
mutazulickich należeli al-Dżubba’i i przede wszystkim al-Aszari. Al-Aszari
14
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
usystematyzował teologię muzułmańską, wprowadzając do niej elementy
dialektyki mutazylickiej. Udoskonalili później ten system inni myśliciele
islamu, a al-Ghazali wprowadził do niego m. in. elementy mistyki” /Tamże, s.
455/.
+ Bagdad wieku IX Szkoła teologiczna w Bagdadzie. Szkoła w Nisibis w
Mezopotamii istniała od wieku IV. „Szkoła rozwijała się w wielkim tempie.
Już od początku gromadziła bardzo wielu uczniów. Za czasów Abrahama de
beth Rabbana było już ich ponad tysiąc. Mimo dokuczliwych prześladowań
ze strony magów perskich szkoła w Nisibis istniała wiele lat. Przetrwała
nawet najazdy arabskie. Z biegiem czasu jej poziom intelektualny ulegał
jednak stopniowemu i ciągłemu obniżaniu. Pierwszym poważnym ciosem dla
teologicznej szkoły w Nisibis było założenie Szkoły Teologów w Seleucji przez
mar Abę (zm. 552). Jej nieodwołalny koniec natomiast stanowiło założenie w
830 r. podobnej szkoły w Bagdadzie” /S. Wielgus, Badania nad Biblią w
starożytności i w średniowieczu, TNKUL, Lublin 1990, s. 248/. „Statuty z
Nisibis znane były szeroko wśród uczonych z tamtej epoki. Tok studiów
teologicznych określony przez nie Kasjodor uznał za wzorcowy dla innych
szkół. Należy nadmienić, że Kasjodor miał na myśli już drugą wersję
statutów, która w nowym opracowaniu weszła w życie w 496 r., za czasów
kierownictwa Ozeasza. Jeszcze jednej – trzeciej i ostatnie – modyfikacji
dokonano prawie w sto lat później, a mianowicie w roku 590, gdy
kierownikiem szkoły był Symeon” /Tamże, s. 252/. Nestorianie syryjscy
przyjęli za podstawę do swoich badań biblijnych syryjskie tłumaczenie Pisma
świętego z II w., zwane Peszitta. W późniejszym czasie używano także
tłumaczenia, dokonanego w latach 615-617 z heksaplarnej recenzji
Septuaginty przez jakobitę Pawła z Mauzalat, biskupa Tella. „Jednym
najważniejszych znanych nam egzegetów nestoriańskich był Narsaj (ok. 403507), pierwszy rektor szkoły w Nissibis. Według Ebedjesusa był on autorem
wielu komentarzy biblijnych […] W V w. żył także inny komentator
nestoriański, kapłan Teodul z Celesyrii (zm. 471), autor dzieła O zgodności
Pisma świętego Starego i NowegoTtestamentu, skierowanego przeciw
gnostykom. Biogram Teodula znany jest nam z relacji Gennadiusza z
Marsylii, zawartej w jego słynnym katalogu pisarzy, stanowiącym ciag dalszy
Hieronimowego De viris illustribus (PL 58, 1052-1120)” /Tamże, s. 180.
+ Bagdad wieku IX Szkoła tłumaczy. „Za panowania dynastii Abbasydów
następuje szybki rozwój kultury i nauki arabskiej w arabizowanym już i
muzułmańskim imperium, a koniec VIII i początek wieku IX stanowią
osiągnięcie szczytowego poziomu literatury i sztuki arabskiej, oryginalnej w
formie i treści” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 426/. /arabska kultura zapoznaje się z
podstawowymi wątkami myśli orientalnej. Z Syrii i Mezopotamii napływają
źródła dawnej tradycji syryjskiej; przez Persję oddziałują tradycje indyjskie. Z
tradycji mazdaizmu przychodzi do Arabów monizm świata, od magów i
manicheizmu – dualizm ujęcia świata. Z drugiej strony – następuje
intensywny proces tłumaczenia źródeł greckich. Teksty te, uprzednio
przetłumaczone na syryjski, głównie w środowisku Syryjczyków, nestorian i
monofizytów w ośrodku Nisibis, Gundiszapur tłumaczone są też na język
arabski” /Tamże, s. 427/. „Zasłużonym dla przekładów na arabski, głównie
15
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
traktatów matematycznych oraz tekstów hermetycznych, było środowisko
sabejczyków w Hawranie w pobliżu Edessy w wiekach VIII-X. Ta działalność,
rozpoczynająca się spontanicznie, została wkrótce skoncentrowana i celowo
stymulowana przez kalifa al-Mamuna, a cały proces przyswajania Arabom
dorobku greckiego odbył się w trzech etapach: za panowania al-Mamuna w
latach 813-833, następnie w słynnej szkole tłumaczy z Bagdadu, oraz w
wieku X w Aleppo pod wpływem al-Farabiego. Za panowania al-Mamuna
założony został w Bagdadzie słynny Dom Mądrości – szkoła, biblioteka i
centrum tłumaczeń. Powstaje wielki zespół tłumaczy przekładający teksty
greckie, głównie z języka syryjskiego, na arabski, skupiony wokół Hunajna
Ibn Ishaka (809-974). W wieku IX zostaje przetłumaczona Sofistyka, Fizyka
Arystotelesa oraz pseudo-Arystotelesowski tekst neoplatoński zwany Teologia
Arystotelesa. […] W wyniku tej intensywnej działalności ogromny dorobek
kultury i nauki greckiej, buddyjskiej, zoroastryjskiej, manichejskiej,
chrześcijańskiej-nestoriańskiej zostaje wchłonięty przez nową kulturę
arabsko-muzułmańską.
On
to,
razem
z
migracjami
uczonych
chrześcijańskich i irańskich do nowych ośrodków arabskich, stał u podstaw
szybkiego rozwoju nauk matematyczno-przyrodniczych, astronomii i
matematyki, głównie w wieku IX” /Tamże, s. 428.
+ Bagdad wieku IX Wygnanie szyitów „Kalif al-Mutawakkil (847-861)
likwiduje funkcjonariuszy mutazylitów, skazuje na banicję szyitów. Zostają
przywrócone ortodoksyjne nauki sunnickie, zakazane wszelkie dyskusje na
tematy dogmatyczne, zaś doktryny mutazylitów uznane za heretyckie.
Równocześnie przedsięwzięto kroki przeciw innowiercom, przywracając
ograniczenia obalonej od dawna Konstytucji Umara. Wtedy też między
innymi został wtrącony do więzienia al-Kindi, a jego biblioteka została
skonfiskowana, dzieła zniszczone i z tego powodu tak niewielka część jego
dorobku przekazana została potomności” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 444/. „Postępujące od
drugiej połowy wieku IX osłabienie kalifatu bagdadzkiego stwarza dogodną
sytuację do ujawnienia się sił odśrodkowych, wiodących do rozbicia tego
potężnego imperium zbudowanego przez dynastię Abbasydów. Od kalifatu
odrywają się poszczególne ziemie, stając się samodzielnymi państwami i
faktyczna władza kalifatu pozostaje w znacznie uszczuplonych granicach.
[…]. Od połowy tego wieku zapanowuje nad kalifatem irańska dynastia
wezyrów Bujjidów – szyitów. Bujjudzi – stary i znaczny ród irański – wezwani
przez kalifa w czasach niepokojów w roku 945 stają się faktycznymi
władcami kalifatu aż do roku 1055, kiedy to władza przechodzi w ręce
nowych wezyrów – Turków Seldżuków. […] W Afryce Północnej w Tunezji
wyrasta silne państwo pod władaniem dynastii Aghlabidów, panującej przez
cały wiek X, których historycznym osiągnięciem było odebranie od
Bizancjum Sycylii i stworzenie tam obszaru kultury arabsko-muzułmańskiej,
owocującej w XI wieku jako teren spotkania kultur i cywilizacji Zachodu i
Wschodu /Tamże, s. 446.
+ Bagdad wieku VIII Kalif al-Mamun był mecenasem nauk. Nauka imperium
islamskiego wieku VIII tworzona była głownie przez chrześcijan-Syryjczyków
oraz przez Irańczyków. Podstawowe źródła pochodzą z literatury greckiej i
indyjskiej. Zmarły ok. 776 roku, działający w miejscowości al-Kuf, Dżabir ibn
16
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Hajjan, był alchemikiem, mającym obszerną wiedzę z zakresu chemii.
Ibrachim al-Fazari, astronom, skonstruował astrolabium. Jego syn,
Muhammad ibn Ibrahim al-Fazari, zmarły między 796 a 806, był autorem
przekładów dzieł astronomicznych z sanskrytu. Za panowania kalifa alMamuna działał jeden z największych uczonych średniowiecza alChuwarizmi, zmarły w 850 roku – matematyk, astronom, geograf. Jest on
twórcą
algebry,
rozwiązał
równania
kwadratowe,
ułożył
tablice
astronomiczne i trygonometryczne. Znanym astronomem był al-Farghani
(łac. Alfarganus), autor przetłumaczonego na łacinę dzieła Elementy
astronomii /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 429/. Chrześcijanin Ibn Masawaih tłumaczył
dzieła medyczne z greki na syryjski, swoje dzieła medyczne pisał w języku
arabskim. Neoplatonizm kwitł wśród nestorian na dworze Sassanidów.
Znane było wśród nich dzieło Teologia Pseudo Arystotelesa – wyciąg z
Ennead Plotyna. Było to podstawowe źródło neoplatonizmu islamu. „Inne
ważne teksty, to Księga jabłka, Księga o dobru czystym Pseudo-Arystotelesa,
wyciąg z Elementów teologii Proklosa, znany na Zachodzie pod nazwą Księga
o przyczynach. Przetłumaczona została obszerna literatura PseudoPlutarcha, dzieło Ptolomeusza, Pitagorasa, Platona. W miarę tłumaczenia
filozoficznych dzieł na arabski, precyzuje się sam język i terminologia.
Wypracowuje się naukowy język arabski, zdolny podźwignąć precyzję
definicji i głębię idei filozoficznych, teologicznych, religijnych. W krótkim
czasie, bo zaledwie na przestrzeni jednego wieku, zostają stworzone
podstawy rozwoju własnej, oryginalnej twórczości filozoficznej” /Tamże, s.
430.
+ Bagdad wieku VIII Mutazylici „W dbałości o uzasadnienie jedności Boga
atakują rozpowszechniona w islamie doktrynę o niestworzonym charakterze
Koranu, która jest, jak się zdaje, bliska koncepcji chrześcijańskiego Logosu,
ale przede wszystkim zgodna z judaistyczną koncepcją stworzenia. Ujmują
Boga jako jednego, transcendentnego, niezawartego w świecie i pozostającego
poza czasem, niepoznawalnego, niepodobnego do niczego, co jest stworzone,
stanowiące w ten sposób rekcję przeciw potocznej antropomorficznej
religijności, czerpiącej dosłownie treści z Koranu. Konsekwencją tych idei jest
negacja atrybutów Boga jako odrębnych od jego istoty. Identyczne z jego
istotą atrybuty przyjmowane są w liczbie czterech: moc, wiedza, istnienie,
wola. Sprawiedliwość boska oraz obietnica kar i nagród pośmiertnych dla
ludzi, to tezy ściśle związane z mocno przez mutazylitów akcentowaną
filozoficzna tezą stwierdzającą wolność człowieka i jego odpowiedzialność za
czyny” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska,
krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa
1982, wyd. 2, s. 434/. „teza sytuacji pośredniej grzeszników, ma już
znaczenie ściśle teologiczne: stwierdza ona, iż mahometanie popełniający
grzechy ciężkie, ale nie popadający w odstępstwo od wiary, znajdują się w
sytuacji pośredniej wobec wspólnoty muzułmańskiej – nie są ani jej
członkami, ani nie są z niej zupełnie wykluczeni (jak niewierni). […] Kierunek
ten istnieje w wiekach następnych i rozszczepia się w wieku XI na
mutazylitów i aszarytów. / Wasil ibn Ata urodził się w Bagdadzie w 699 lub
700 roku, uczył się w Basrze, umarł w 748-749. Prowadził ożywioną
17
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
działalność polemiczną głównie przeciwko manichejczykom, który to ruch był
bardzo rozpowszechniony w imperium Sassanidów. Jego zainteresowania
skupiają się wokół atrybutów boskich, oraz wolności człowieka. Odrzuca on
odrębność atrybutów boskich, argumentując, iż przyjęcie takich atrybutów
prowadzi do zaprzeczenia jedności Boga. Z ujęcia Boga jako sprawiedliwego
wypływa też problem wolności człowieka: zdaniem Wasila ibn Aty nie Bóg,
ale człowiek musi być twórcą swoich aktów, jeśli ma on być odpowiedzialny,
a więc sprawiedliwie karany lub nagradzany przez Boga za swe czyny”
/Tamże, s. 435.
+ Bagdad wieku VIII Pierwszy etap pracy przekładowej miał miejsce głównie
w Bagdadzie, poczynając od drugiej połowy VIII wieku. Wpływ czynnika
geograficznego na rozwój myśli żydowskiej w średniowieczu (1). „Do rangi
zasadniczej urastał problem przekładów. Filozofia i nauka średniowieczna
opierały się na filozofii i nauce starożytnej. Nowo powstała cywilizacja
arabska wymagała tłumaczenia na język arabski dzieł starożytnych, głównie
z greki, ale również z syryjskiego i perskiego. Ten pierwszy etap pracy
przekładowej miał miejsce głównie w Bagdadzie, poczynając od drugiej
połowy VIII wieku. Żydom, wtopionym w lokalną kulturę, wystarczały dzieła
starożytne w przekładach na rabski oraz dzieła arabskich filozofów; sami
zresztą pisali w większości w tym języku. Nowy kłopot pojawił się wówczas,
gdy zaczęły się tworzyć ośrodki myśli żydowskiej nie związane z kręgiem
kultury arabskiej (w północnej Hiszpanii, południowej Francji i Italii).
Powstał wówczas analogiczny problem tłumaczenia dzieł starożytnych i
arabskich na język hebrajski – dla Żydów mieszkających poza terenem
kultury arabskiej. Była to jak gdyby druga fala przekładów (XII wiek,
Hiszpania i Italia). Proces ten zazębił się z potrzebami cywilizacyjnymi i
kulturowymi Europy, która potrzebowała dorobku wypracowanego przez
starożytnych, przez Arabów i Żydów, w obowiązującym w europie języku
łacińskim, a później w innych językach europejskich. Trzeci etap prac
translatorskich rozpoczął się w wieku XII w Italii, Hiszpanii i południowej
Francji. W sumie mamy zatem do czynienia z trzema „szkołami” tłumaczy:
najpierw przekładano na arabski, następnie na hebrajskim wreszcie z
arabskiego i hebrajskiego na łacinę i inne języki europejskie” J. Ochman,
Średniowieczna filozofia żydowska, /Historia filozofii żydowskiej, t. 2/,
Universitas, Kraków 1995, s. 9.
+ Bagdad wieku VIII stolicą kalifatu. „Za panowania dynastii Abbasydów
następuje szybki rozwój kultury i nauki arabskiej w arabizowanym już i
muzułmańskim imperium, a koniec VIII i początek wieku IX stanowią
osiągnięcie szczytowego poziomu literatury i sztuki arabskiej, oryginalnej w
formie i treści” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 426/. „już w początkach władania nowej dynastii
rozpoczyna się silnie zarysowujący się i coraz to potężniejszy proces
oddziaływania kultury perskiej, wiodący do stapiania się obu kultur – nowej
arabskiej i dawnej perskiej. Proces ten rozpoczyna się od panowania kalifa
al-Mansura, który przenosi stolicę kalifatu do Bagdadu, ulegając pogłębieniu
się za jego następców, wielce zasłużonych dla rozwoju słynnych kalifów
Haruna ar-Raszida (763-809) i al-Mamuna (813-833) panujących w
szczytowym okresie potęgi kalifatu Abbasydów. Za panowania Haruna ar18
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Raszida dochodzi w kalifacie do znaczenia ród Barmakidów, piastujący od
750 do 803 roku godności wezyra kalifatu. Był to ród wielce zasłużony dla
rozwoju kultury i nauki, ród mecenasów, poetów, uczonych, artystów”
/Tamże, s. 426/. „Ponieważ stały za nimi wielowiekowe tradycje, wywarli oni
na kalifów przemożny wpływ, wpajając im zainteresowania kulturą i nauką z
jednej strony, a z drugiej strony – skłaniając ich do przyjęcia tradycji
perskiej. Uczynili z Bagdadu centrum kultury tego okresu. Przez nich
właśnie źródła i idee chińskie, indyjskie, irańskie, ale także greckie i
syryjskie miały tak wielki wpływ na formowanie się kultury imperium. Pod
wpływem polityki Barmakidów, przyjaznej wobec tradycji wschodniej,
przybywają do Bagdadu uczeni irańscy, przywożąc z sobą dzieła, które
tłumaczone są na arabski. Znaczna ilość źródeł z zakresu astronomii i
astrologii przede wszystkim, pochodzących jeszcze z okresu babilońskiego i
przetłumaczonych uprzednio na pahlawi, zostaje zasymilowana w kulturze
arabskiej. W wieku VIII uczni – lekarze, astronomowie, astrologowie,
alchemicy z miast irańskich Wschodu przenoszą się do nowych ośrodków
arabskich. Ważnym elementem tego procesu asymilacji orientalnych kultur i
nauki była też działalność świątyni buddyjskiej w Balchu, gdzie tłumaczono
traktaty indyjskie” /Tamże, s. 427.
+ Bagdad wieku X „Od wieku X do połowy XI sytuacja jest bardziej
skomplikowana niż w okresie poprzednim. W granicach ścisłego kalifatu
Bagdadzkiego rośnie dominacja religii nad ideologią. Osłabł niszczony w
końcu poprzedniego okresu ruch mutazylitów, a intelektualiści tkwiący
głęboko w problematyce religijnej dokonują kompromisu pragmatycznego
fideistycznego sunnizmu ze spekulatywną orientacją mutazylitów, tworząc
nowy kierunek religijnej myśli racjonalizującej, ale w większym stopniu uległ
wobec panujących religijnych poglądów fideistycznego sunnizmu – najpierw
w postaci kompromisu sunnizmu i mutazylitów, następnie aszaryzmu.
Zjawia się refleksja teoretyczna religijnego ruchu szyickiego, skoncentrowana
na problematyce relacji człowieka i Boga i przedstawiająca dzieje świata w
zmistyfikowany, religijny sposób; zjawia się mistyczny, jeszcze ostrzej
odwracający uwagę człowieka od spraw ziemskich, ruch sufizmu. Nurtem
antagonistycznym
w
tym
przenikniętym
nastrojami
religijnymi
społeczeństwie stają się stowarzyszenia o charakterze religijno-naukowym,
jak Bracia Czystości z Basry, propagujące obok ideałów religijnych świecką
wiedzę o świecie. W obszarach wschodnich, usuniętych poza wpływ
polityczny i ideologiczna kontrolę Bagdadu, pod silniejszym wpływem
perskiej tradycji rozwija się natomiast nadal zapoczątkowany w poprzednim
okresie nurt falasifa, dochodząc do najsilniejszego rozkwitu. […] podnosi na
wyżyny myśl filozoficzną wspartą na źródłach greckich i hellenistycznych”
/Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 485/. „Także na obszarach poza kalifatem Bagdadzkim wyrasta w tym
okresie myśl filozoficzna w środowiskach żydowskich w posobnym do
kompromisowego nurtu mutazylicko-sunnickiego duchu. Stanowi ona drugi
nurt, uwikłany w religijne podstawy nie islamu, lecz religii judaistycznej,
myśl spekulatywnej. Nie wyraża postępowych tendencji, tak jak arabski nurt
falasifa, tę funkcję spełnia herezja karaimów, ale przebijając tradycyjny
fideizm oficjalnej myśli rabinicznej prądem racjonalizacji, stanowi początek
19
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
judaistycznej filozofii średniowiecznej, która z czasem osiągnie apogeum w
dziełach Izaaka Izraelego i Mojżesza Majmonidesa” /Tamże, s. 486.
+ Bagdad wieku X Filozofia arabska mutazylitów zajmowała się Bogiem.
„Spekulacja dotycząca Boga była pierwszym objawem filozoficznej refleksji,
jaki zjawił się w myśli arabskiej. Zainicjowali tę problematykę spekulatywni
teologowie-racjonalisci z nurtu mutazylitów. W zakresie pojęcia Boga
przedmiotem ich rozważań była kwestia poznawalności Boga i w
konsekwencji możność przypisywania mu określonych cech zwanych
atrybutami” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 577/. Myśliciel uważany przez tradycję za twórcę
ruchu mutazylitów, Wasil Ibn Ata, działający w VIII wieku, jest
przeciwnikiem przypisywania Bogu takich cech jak wiedza, moc, wola, życie.
Neguje on możliwość przypisywania bogu atrybutów stwierdzając, iż
prowadziłoby to do politeizmu: każda z tych cech-atrybutów, będąc
określeniem Boga, sugerowałaby, iż istnieje wiele różnych bogów, z których
każdy obdarzony jest jedną z tych cech” /Tamże. 578/. „Abu Haszim alDżubba’i. działający w Basrze i Bagdadzie w wieku IX i X (zmarły w 933 r.),
stara się znaleźć kompromis między tradycjonalistami przypisującymi Bogu
realne atrybuty zaświadczone w Koranie, takie jak mądrość i wola, oraz
skrajnymi mutazylitami, negującymi wszelkie atrybuty boskie. […] Nie można
przyjąć realnej różnicy atrybutów od istoty boskiej, ponieważ zakładanie w
Bogu wielości rujnowałoby jedność boską. Wobec powyższego zezwala na
przypisywanie Bogu atrybutów, ale określa je jako modi – coś pośredniego
między tym, co różne realnie, a tym co tożsame realnie, w stosunku do istoty
Boga. Modi mają własny sposób istnienia w stosunku do substancji Boga:
istniejąc zawsze w substancji boskiej nie są poznawalne odrębnie od tej
samej substancji /Tamże, s. 580/. Klasyk i inicjator kierunku aszarytów, alAszari, działający w wieku X polemizuje z mutazylitami odrzucając wszelkie
pozytywne atrybuty boskie /Tamże, s. 581.
+ Bagdad wieku X Konflikt Fatymidów rządzących kalifatem ismailickim w
Afryce Północnej, z kalifatem bagdadzkim. „Na zachodzie imperium
arabskiego, w Afryce Północnej, powstaje zalążek państwa opierającego się
na ideologii ismailickiej, ruchu religijnym rozpowszechnionym w początku X
wieku w całym imperium arabskim. Zostaje proklamowany odrębny od
abbasydzkiego kalifat ismailicki al-Mahdiego, na którego czele staje wkrótce
dynastia Fatymidów […] do 1171 roku. […] celem programowym kalifatu było
zniszczenie konkurencyjnych form islamu i wprowadzenie w świecie
arabskim izmailizmu. Tego rodzaju program polityczno-ideologiczny
powodowała ostre konflikty z kalifatem bagdadzkim, ale także był źródłem
poważnych trudności wewnętrznych w państwie, którego większość ludności
była sunnicka” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 518/. „Pojawia się założyciel sunnickiej dynastii
Ajjubidów, która w 1171 roku opanowała Egipt i Syrię – Salah ad-Din alAjjubi. Dynastia ta panuje do 1250 roku w Egipcie, w Syrii do 1331.
Założyciel jej był Kurdem z pochodzenia, wezyrem ostatniego władcy
bagdadzkiego. Szerząc sunnizm zniszczył izmailizm w Egipcie i Syrii, walczył
przeciwko krzyżowcom, zadając im klęskę pod Hittin w 1187 roku. Dbał też o
20
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
odnowienie kultury na nowych sunnickich podstawach, budując uczelnie i
biblioteki. Po jego śmierci państwo osłabło; władzę przechwyciła nowa
dynastia, rekrutująca się z byłych niewolników – mameluków, panująca w
różnych częściach imperium arabskiego w latach 1250-1517. […] w roku
1517 sułtan Selim z wojskami Turków Osmanów wkracza do Kairu” /Tamże,
s. 519.
+ Bagdad wieku X Mistyk islamski Mansur Al-Halladż, odmiana doktryny
sufich. „Mistyka sufich wyznacza drogę dojścia człowieka do bóstwa. Ideę
przewodnią tej drogi stanowi teza, iż Ja człowieka jest tylko iluzją. Poznanie
tej prawdy oswobadza człowieka od świata i pozwala mu połączyć się z
Bogiem. Droga do pozbycia się tej iluzji i połączenia z Bogiem prowadzi przez
szereg etapów pośrednich, które dają człowiekowi ucieczkę od siebie oraz
poznanie Boga. W pierwszym stadium – „prawa” – będącym wstępnym
etapem, wierny ma wypełniać przykazania religii muzułmańskiej. W drugim
etapie drogi – sufi dążą do zniszczenia swego ja, przez odwrócenie się od
świata zewnętrznego i od wszelkiej działalności ziemskiej oraz zagłębienie się
w sobie i ascetyzm. Przygotowany w ten sposób do trzeciego etapu –
„poznania” – sufi w drodze ekstazy uzyskuje poznanie o jedności wszystkiego
w Bogu, pozorności świata materialnego, równości wszelkich religii, równości
dobra i zła. Teraz może nastąpić ostatni najwyższy etap doskonalenia
człowieka – „prawda”, w którym osiąga się zjednoczenie z bóstwem, wtedy
wierny roztapia się jakby w Bogu, pojmuje siebie i boską prawdę. /
Specyficzną odmianę doktryny sufich stanowią poglądy mistyka z Bagdadu z
wieku IX-X Mansura Al-Halladża, którego koncepcja zjednoczenia człowieka
z Bogiem wywołała podejrzenie o panteizm i ostre ataki ortodoksyjnych
sunnitów. Celem człowieka jest, jego zdaniem, zjednoczenie z Bogiem, ale
człowiek własnymi siłami niezdolny jest do uzyskania tego stanu. Wobec tego
niezbędna jest pomoc boska, która przekształciła istotę człowieka,
doprowadzając ją do stanu w pełni doskonałego. W tym stanie człowiek
zdolny jest przez miłość do stopienia się z Bogiem” /Z. Kuksiewicz, Zarys
filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 604/.
„Związana z tradycją sufizmu koncepcja Ibn Arabiego wpisuje człowieka w
ogólny schemat hierarchii wszechświata i jego zależności od Boga. Człowiek
jest cząstką zjawiskowego świata stanowiącego samoobjawienie się Boga i
jego rolą jest dojście do jedni-Boga. Tę drogę stanowi poznanie, które
przechodzi coraz wyższe stopnie, rozpoczynając się od pełnej niewiedzy, przez
poznanie świata zjawiskowego, aż do pełnego poznania jedności. Ibn Arabi
sądzi, iż człowiek osiąga Jedność przez poznanie. Rozróżnia on poznanie
dyskursywne, znamionujące niższe etapy dochodzenia do prawdy oraz
poznanie intuicyjne – wgląd w samą istotę rzeczy – będące poznaniem
doskonałym. Drogę do poznania jedni-Boga stanowią religie i to wszystkie
religie, ponieważ wszystkie one dotyczą jedynego Boga i wszystkie podają o
nim jakieś prawdy. Wobec tego wszystkie one są cenne i to zarówno
monoteistyczne, jak i politeistyczne, z tym, iż religia muzułmańska jest
najbliższa uchwycenia Boga” /Tamże, s. 605.
+ Bagdad wieku X Myśl żydowska kalifatu bagdadzkiego. Tradycja rabiniczna
trzyma się ścisłej interpretacji Biblii oraz Talmudu. Opozycja ulega wpływom
pozażydowskim, prowadząc do ruchu heretyckiego karaimów. Racjonalizm
21
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
karaimów i fideizm rabinów próbuje łączyć trzeci nurt, racjonalizującej myśli
rabinicznej, powstały w X wieku, którego główny przedstawicielem jest gaon
wspólnoty żydowskiej – Saadia. Rabini dbali o ortodoksję. Przeciwstawiał się
tej postawie nurt karaimów, który łączył racjonalizm z teozofią. Zamiast
odczytywania myśli Bożej karaimi tworzyli własne wyobrażenia, ubierając je
w szatę racjonalnej myśli ludzkiej. „Za twórcę tego nurtu uważa się Arona
ben Dawida z Basry. Karaimi przejmują pełną prawomocność
indywidualnego rozumienia Biblii przez każdego wierzącego, odrzucając
tradycję rabiniczną wykładu Pisma. […] Przejmują pewne elementy
emanacyjnego poglądu na świat z nurtu neoplatońskiego greckiego, wzorując
się równocześnie na arabskich mutazylitach w sprawach etyki
indywidualnej” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 480/. Działalność intelektualna karaimów działa
ożywczo na rozwój myśli spekulatywnej w ortodoksyjnych kręgach
rabinicznych. Walka z przeciwnikiem wykorzystującym nowe treści
filozoficzne oraz nowe racjonalistyczne metody dowodzenia powoduje
konieczność sięgnięcia do tych samych środków, z jednej strony – z drugiej
strony wzmaga teoretyczne zainteresowanie praktycznie dotąd, jeśli nie
pragmatycznie nastawionych ideologów oficjalnej religii żydowskiej. Z tych
zainteresowanych myślą spekulatywną kręgów wyszedł pochodzący
prawdopodobnie z Mezopotamii i piszący po arabsku Dawid ben Merwan,
działający w wieku X, jego zaś kontynuatorem i głównym przedstawicielem
racjonalizmu rabinicznego w wieku X był gaon Saadia” /Tamże, s. 481.
+ Bagdad wieku X Neoklasycyzm poezji Bagdadzkiej wieku X podobny do
poezja przedislamskiej sprzed wieku VII. Źródło islamu Reorganizacja
społeczeństwa polityczna i ekonomiczna, sformalizowana w strukturę
religijną, gdyż było to właściwe dla owych czasów. Koran normuje życie
społeczne jak Księga Wyjścia czy Księga Kapłańska /M. Cruz Hernandez,
Historia del pensamiento en Al-Andalus (1). Historia, Sevilla, 1985, s. 29/.
Koncepcja religijna islamu pozwalała podbijanym ludom zachować
wcześniejsze zwyczaje i starożytną kulturę, w tym kulturę wywodzącą się ze
starożytnej Grecji. Tę samą kulturę, co w krajach arabskich, mahometanie
znaleźli na Półwyspie Iberyjskim, którą wnieśli na nowo w świat
chrześcijański Europy Zachodniej w wieku XII /Tamże, s. 30/. Modelem
kulturowym dla dynastii islamskiej w Kordobie były: poezja przedislamska,
Koran, wielki meczet w Damaszku i warowne zamki na pustyni Syrii. Podróże
handlowe i pielgrzymki do Mekki stały się drogą wprowadzającą kulturę
wschodnią do Hiszpanii. Szybko w Andaluzji pojawiła się astronomia,
filozofia, geografia, historia, literatura, matematyka, medycyna i wschodnia
poezja islamska /Tamże, s. 31/. Islam andaluzyjski jest typowo
muzułmański i typowo wschodni. W poezji trudno było rozróżnić twórczość
wielu regionów i wielu epok. Podobne są: poezja przedislamska (sprzed wieku
VII). Poezja neoklasyczna Bagdadzka (wiek X) oraz poeta pałacu Alhambra w
Granadzie Ibn Zamrak (wiek XIV). Od tej tradycji daleko odszedł myśliciel
islamski Ibn Rušd, znany u łacinników jako Awerroes /Tamże, s. 32/.
Sytuacja zdobywania Półwyspu Pirenejskiego nie sprzyjała rozwojowi
kultury. Jednakże w wieku VIII pojawili się historiografowie, a w wieku IX
naukowcy, literaci i teologowie, a także filozofowie. Muzułmanie wschodni
22
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
napotkali w Syrii, Iraku i Iranie myśl starożytną, dotąd jeszcze żywą,
aczkolwiek ograniczoną przez miernej klasy komentowanie. Wielu z nich
znało język grecki, który był zupełnie nieznany w królestwach hiszpańskogockich. Paweł Orozjusz, św. Izydor z Sewilli i św. Julian nie mogli się
równać z helleńską kulturą wschodnich rubieży byłego Cesarstwa
Rzymskiego. Nic dziwnego, że uczeni islamscy niewiele z nich czerpali.
Wiedza przekazywana była przede wszystkim w szkołach prawniczych
(Kalām) a także w sektach ezoterycznych. Islam hiszpański był zdecydowanie
sunnī, który zdecydowanie odrzucał wszelkie heretyckie odchylenia. Uczeni w
prawie byli podporą dla monarchii Omeyadów oraz w imperiach
Almorawidów i Almohadów /Tamże, s. 33.
+ Bagdad wieku X, Saadia ben Józef działał jako egzegeta. „Około połowy IX
w. wystąpił najbardziej niezależny egzegeta żydowski Chiwi al-Balchi (z Balch
w Afganistanie), autor dzieła napisanego prawdopodobnie po arabsku, w
którym sformułował 200 zarzutów przeciwko wiarygodności Pięcioksięgu
Mojżesza, dotyczących zarówno jego treści historycznej, jak i prawnej,
wykazujących nieścisłości i sprzeczności tekstu biblijnego, co więcej,
podważającego jego boskie pochodzenie […] Chiwi sprzeciwił się też tezie o
stworzeniu przez Boga świata z niczego, człowiekowi zaś odmówił wolnej woli.
Racjonalistyczna krytyka Chiwiego, mimo że w zasadzie nie byłą czymś
całkowicie oryginalnym, bo jej źródeł można się dopatrzyć w zoroastryzmie,
znalazła jednak bardzo żywy oddźwięk wśród egzegetów. / Saadia ben Józef
(881-942) wystąpił w roku 928 przeciwko zarzutom sformułowanym przez
Chiwiego al-Balchi, około 60 lat po opublikowaniu ich. Urodził się w Egipcie.
W roku 927 przybył do Sura, gdzie w rok później objął kierownictwo szkoły
egzegetycznej jako gaon. Później działał w Bagdadzie. Zwalczał on poglądy
karaimów na żydowską tradycję, ale sam ze swej strony zaczął podkreślać
wielkie znaczenie metody filologicznej w egzegezie biblijnej. „Uważany jest za
inicjatora teologii judeoarabskiej i właściwego twórcę racjonalnego
traktowania religii żydowskiej. Można nawet o nim powiedzieć, że był twórcą
średniowiecznej filozofii żydowskiej. On to bowiem jako pierwszy przedstawił
religię żydowską w formie zwartego systemu filozoficznego, chociaż był to
system eklektyczny” /S. Wielgus, Badania nad Biblią w starożytności i w
średniowieczu, TNKUL, Lublin 1990, s. 143.
+ Bagdad wieku XI buduje wielu nowych szkół, madras. „Polityce religijnopolitycznej poparcia dla sunnizmu towarzyszy odpowiednio zmodyfikowana
polityka oświatowa. Nowi władcy w kalifacie bagdadzkim wsławiają się
budowa wielu nowych szkół – madras, wyższych instytutów religijnych, które
zakładane także w Iraku i Persji miały duże znaczenie przy zwalczaniu
heretyckich odłamów islamu. Za panowania Malikszaha, jego wezyr Nizam
al-Mulk założył w Bagdadzie w roku 1065 kolegium an-Nizamijja, które stało
się wzorem dla takich właśnie kolegiów – madras w innych miastach
kalifatu. Uczelnia ta została wyposażona bogato przez państwo; nauczano w
niej Koranu i tradycji oraz prawa, ale także filologii, matematyki, chemii,
muzyki i geometrii. Później nieco założono słynny uniwersytet alMustansirijja – ogólne centrum nauk, gdzie zajmowano się prawem,
naukami, sztukami wyzwolonymi oraz sztukami pięknymi. Duże uczelnie,
takie jak an-Nizamijja oraz uniwersytet w Niszapurze, dysponowały też
ogromnymi budżetami na zakup rękopisów […] panowanie Turków
23
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Seldżuków /od połowy XI do połowy XIII wieku/ nie przerwało świetnej
tradycji całego obszaru dawnego wielkiego kalifatu bagdadzkiego. […] w
Bagdadzie
działa
słynny
konstruktor
astrolabium,
autor
tablic
astronomicznych al-Badi al-Asturlabi, oraz At-Tughra’i, perski poeta i
alchemik, obaj pochodzący z Isfahanu” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 491/. „Wciąż silne
były wpływy szyizmu wzmocnionego w okresie panowania Bujjidów;
propagują swe nauki takie stowarzyszenia jak Bracia czystości z Basry;
szerzą się wpływy sufich; wciąż w środowisku intelektualistów arabskich i
perskich mają oddźwięk idee nurtu falasifa” /Tamże, s. 492/. „Ożywienie
kultury za czasów Turków Seldżuków nie dotyczy już jednak tylko jednolitej
kultury arabskiej. Na jej miejsce coraz silniej wchodzi kultura perska, która
rozpoczyna swą inwazję już od początku kalifatu bagdadzkiego. Rośnie w tym
języku nie tylko literatura piękna i poezja, ale coraz silniej wkracza język
perski na teren literatury naukowej, religijnej, filozoficznej. Za stopniową
dominacją języka perskiego idzie stopniowa dominacja treści, tradycji,
wątków” /Tamże, s. 493.
+ Bagdad wieku XI Kalif Bagdadu wzywa Turków Seldżuków na pomoc w
roku 1055. Turcy Seldżucy panują w imperium muzułmańskim od połowy XI
do połowy XIII wieku, w szeregu krajów zastępują dynastie irańskie i
arabskie. „Plemiona tureckie zamieszkujące między Wołgą i Ałtajem
pozostawały w kontaktach, głównie handlowych, ze światem islamu, którego
wpływy powodują nawrócenie się części plemion. Religią ich stał się islam
pierwotny, stawiający w centrum ideologii wojnę świętą z niewiernymi, a
zislamizowane już plemiona tureckie rozpoczynają walki ze swymi
pobratymcami „poganami”. Książęta irańscy, panujący w państewkach
stanowiących dawniej części kalifatu bagdadzkiego, rekrutują z tych plemion
tureckich armię, sprowadzając na swe terytoria całe plemiona. Jedna z
takich armii tureckich zakłada państwo tureckie w Persji rządzone przez
Ghaznawidów, obejmujących w latach 962-1186 cały niemal Iran i
Afganistan. […] Drugim ważnym plemieniem tureckim, które wkroczyło na
dawne terytorium arabskie, było plemię Turków Seldżuków. Plemię to
pochodzące z terytorium położonego koło Morza Arabskiego sprowadzone
zostało przez Ghaznawidów. Zislamizowani wojownicy tureccy wypowiadają
święta wojnę wszystkim odszczepieńcom islamu i w wieku XII kładą kres
istnieniu państwa Ghaznawidów” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 487/. W roku 1055
kalif Bagdadu, pragnąc wyzwolić się od rządzących państwem szyitów –
wezyrów Bujjidów, wzywa Turków Seldżuków na pomoc. Turcy odsuwają od
władzy Bujjidów, ale opanowują kalifat bagdadzki, skąd rozszerzają swe
zdobycze. Turcy Seldżucy ogarniają Persję, Irak, Syrię, część Azji Mniejszej,
prowadzą wojny z Bizancjum i zachodnimi krzyżowcami oraz z
najeżdżającymi opanowane przez nich ziemie Mongołami. Turcy Seldżucy
przyjmując sunnicką orientację islamu, uznali władzę duchową kalifa
bagdadzkiego. […] w połowie XII wieku przybywający z Azji Środkowej i Chin
Mongołowie pod wodzą Hulagu Chana zajmują Syrię, a w roku 1258
24
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
podbijają kalifat bagdadzki, rozpoczynając nową erę – erę panowania
mongolskiego /Tamże, s. 488.
+ Bagdad wieku XI Kalif bagdadzki uznawany przez Turków Seldżuków. „Od
połowy wieku XI zwiększa się znaczenie ortodoksyjnego sunnizmu, Turcy
bowiem uznający duchowe kierownictwo kalifa bagdadzkiego głoszą i
propagują ortodoksyjny muzułmański sunnizm. W imię „prawdziwego
islamu” – sunnizmu – toczą walki z „heretyckim izmailizmem” państwa
Fatymidów w Egipcie i Syrii, po zajęciu Syrii wprowadzają sunnizm jako
panująca formę islamu. Ta polityka poparcia dla sunnizmu, a więc poparcia
także dla większości sunnickich alimów i prawników łączy się z polityką
akceptacji sufizmu. Był to jedyny odłam muzułmański nie zwalczany przez
Turków Seldżuków. Popiera się ruch zbliżenia sunnizmu i sufizmu, a
doktryna al-Ghazalego daje tej polityce teoretyczne podstawy. Tolerowane są
odmienne od sunnickich idee sufich, ale podstawą zbliżenia jest też proces
pewnego umiarkowania sufich, odchodzących od bardziej rażących dla
tradycyjnych sunnitów praktyk. Tolerancja jest także polityką stosowaną
wobec innowierców, ale inne „heretyckie” odłamy islamu są konsekwentnie
tępione. Już nie ataki i prześladowania jednostek, jak to czynili zwolennicy
programu sunnickiego w poprzednim okresie, ale kompleksowy program
likwidacji instytucji heretyckich jest orężem tej polityki” /Z. Kuksiewicz,
Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 490.
+ Bagdad wieku XI nestoriański Abul-Farag Abdallah ibn Tajjib napisał
komentarz biblijny, „mnich, kapłan, sekretarz patriarchy Bagdadu, lekarz i
filozof, przede wszystkim jednak kanonista i egzegeta. „W swoich dziełach
używał języka arabskiego. Na arabski przełożył także Diatesseron św.
Efrema. Był autorem wielkiego komentarza do ksiąg Starego i nowego
Testamentu (z wyjątkiem Ksiąg Machabejskich, Ewangelii oraz Apokalipsy).
Komentarz ten nosi tytuł Raj chrześcijański. Abul-Farag zamieścił w nim
rozdziały mówiące o śmierci proroków i apostołów. W twórczości
komentatorskiej Abul-Faraga, będącej przykładem jasnej i trzeźwiej egzegezy,
z wyraźnym preferowaniem treści dogmatycznych i etycznych, widać daleko
idąca zależność od takich Ojców Kościoła, jak: Chryzostom, Teodor z
Mopsuestii, Euzebiusz z Cezarei, Grzegorz z Nyssy, św. Efrem, Jakub z
Edessy, nawet św. Ambroży i św. Augustyn. […] Jego dzieła, a mówiąc
ogólniej cała chrześcijańska literatura egzegetyczna pisana w średniowieczu
po arabsku była kontynuacją wschodniego piśmiennictwa patrystycznego,
stąd wiąże się ściśle szczególnie z syryjską literaturą religijną. / Literatura
chrześcijańska początku drugiego tysiąclecia w Krajach Bliskiego Wschodu
tworzona była w sytuacji zalewu islamu. „Początkowo autorzy syryjscy
ograniczali się przeważnie do tłumaczenia egzegetycznych dzieł Ojców
Kościoła, jednak w miarę ekspansji islamu zaczęto sobie uświadamiać
konieczność polemiki z obcą, nie znaną jeszcze Ojcom Kościoła religią i
potrzebę umacniania zagrożonej wiary chrześcijańskiej. Nowo powstająca
literatura egzegetyczna, odnosząca się szczególnie do Nowego Testamentu,
miała spełniać właśnie te zadania” /S. Wielgus, Badania nad Biblią w
starożytności i w średniowieczu, TNKUL, Lublin 1990, s. 182/. „Była to
literatura powstająca w krajach Bliskiego Wschodu, zajętych przez
muzułmanów, szczególnie wśród wyznawców takich odłamów religii
25
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
chrześcijańskich, jak nestorianie, melchici, jakobici i koptowie. Prace
egzegetyczne w języku arabskim najwcześniej powstały wśród koptów,
podczas gdy syryjscy nestorianie i monofizyci przez kilka jeszcze wieków po
ekspansji muzułmanów tworzyli literaturę naukową w swoich ojczystych
językach, przeważnie po syryjsku” /Tamże, s. 183.
+ Bagdad wieku XII Aszaryzm za panowania Turków Seldżuków był
oficjalnym nurtem teologii muzułmańskiej. Walczono z filozofią, z refleksją
rozumu ludzkiego i akceptowano sufizm. Klasykiem szkoły aszaryjskiej był
Abu’l-Ma’ali Abd al.-Malik al-Dżuwajni /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 495/. Jego uczniem
został Abu Hamid Muhammad al-Ghazali, narodowości perskiej, wychowany
jako sufi, studiował w mieście Niszapur (1059-1111). Od roku 1071 wykładał
na uniwersytecie an-Nizamija w Bagdadzie. Tam napisał swe główne dzieło
filozoficzne Tahafut al-falasifa (Zniszczenie filozofii). „W roku 1095, nękany
generalnym zwątpieniem co do celowości pracy intelektualnej, przeżywa
kryzys. Zostaje sufit, opuszcza uniwersytet, podróżuje wiele i oddaje się
medytacjom. […] Był autorem wielu dzieł polemicznych przeciw ismailitom,
chrześcijanom, sufim, libertynom /Tamże, s. 496/. „Polemizując z
ismailitami analizuje, za pomocą surowej metody dialektycznej, doktryny
ezoteryczne tego kierunku. W walce przeciwko chrześcijanom głównym celem
jego ataku jest doktryna głosząca boskość Chrystusa. I tutaj używa ściśle
racjonalnej metody analizy. Tę samą racjonalną, ścisłą metodę stosuje w
swojej krytyce filozofii, ale w tym przypadku racjonalizm al-Ghazalego stoi na
usługach sceptycyzmu przeczącego możliwości poznania drogą rozumową.
Tradycja aszarycka negująca zasadę przyczynowości, którą miałby się czuć
związany Bóg, i akcentowanie woli boskiej, stoi u podstaw tych rozwiązań
/Tamże, s. 497/. „Pewnego typu woluntaryzm boski, będący u podstaw
koncepcji al-Ghazalego, rujnował wszelką filozofię. Dla myśliciela tego, jeśli
Bóg tego zechce, wszystko może być inne, niż jest, a jest właśnie takie, bo
właśnie Bóg tak zechciał. […] a w każdej chwili może zechcieć i będzie
inaczej. Zdaniem al-Ghazalego, nie istnieją żadne prawa natury immanentne
światu – nie ma więc żadnej wewnętrznej konieczności. Wszystko, co się
dzieje, zostało ustalone przez wolę boską, i ta wola może w każdej chwili
zmienić bieg zjawisk” /Tamże, s. 498/. Bóg kieruje wszystko bezpośrednio,
jak mu się tylko podoba.
+ Bagdad wieku XII, lekarz o nazwisku Hibat-Allach (Nathanael), autor
znanego komentarza do Koheleta z roku 1142 r. „Przerosty alegorii w
żydowskiej egzegezie filozoficznej i kabalistycznej sprawiły, że poczynając od
końca XII w. egzegeci żydowscy zaczęli się znowu zwracać do wykładni
tekstów biblijnych, dokonywanej według naturalnego, dosłownego sensu, co
nie oznacza, że przestały powstawać komentarze filozoficzne i kabalistyczne
[…] Żydowskie piśmiennictwo egzegetyczne tej epoki przejawiało dużą
oryginalność jedynie w Europie. Na wschodzie nie było wówczas
samodzielnych egzegetów, jeśli nie liczyć słynnego lekarza z Bagdadu o
nazwisku Hibat-Allach (Nathanael), autor znanego komentarza do Koheleta z
roku 1142 r. Osiągnięcia naukowe uczonych żydowskich działających w
Hiszpanii przeniósł na wschód Mojżesz Majmonides” /S. Wielgus, Badania
nad Biblią w starożytności i w średniowieczu, TNKUL, Lublin 1990, s. 161/.
26
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Żyd hiszpański z XIII wieku Nachman z Gerony kontynuował metody
egzegetyczne Majmonidesa. „W swoim komentarzu do Pięcioksięgu i do
Hioba, zależnym także częściowo od Rasziego, polemizował z Ibn Ezrą. Jan z
Gerony napisał filozoficzny komentarz do Księgi Przysłów. Natan ben Samuel
w ukończonym w 1307 r. komentarzu do Pięcioksięgu interpretował tekst
biblijny w trzech sensach: peszat, midrasz i nistar (ukryty, tajemny i
filozoficzno-mistyczny). Działający w Toledo w latach 1305-1327 emigrant z
Niemiec – Aszer ben Jechiel, napisał tu glosę do Pięcioksięgu. Jego Syn
Jakub (1280-1340) był autorem religijno-prawnego kodeksu (Turim), a także
komentarza do Pięcioksięgu, w którym zastosował mistyczne wyjaśnienie
liter, Samuel ben Niskim (1 poł. XIV w.), również z Toledo, napisał
komentarze do Księgi Hioba, Daniela i Kronik według wykładni midrasz,
uwzględniając osiągnięcia egzegetyczne Ibn Ery, Saadii, Rasziego i
Abulwalida. Józef ben Eliezer (XIV w.) działał w Damaszku, dokąd przybył z
Hiszpanii. Samuel Carca z Walencji napisał ok. 1368 r. filozoficzny
komentarz do Pięcioksięgu” /Tamże, s. 162.
+ Bagdad wieku XIII Panteizm islamski wieku XIII i XIV reprezentują Dżalal
ad-Din ar-Rumi o raz Mahmud Szabustari. „Cała ta myśl nie jest myślą
arabsko-muzułmańską, jest to myśl perska z tradycji i języka, muzułmańska
w przypadku mistycyzmu, oderwana od formalnej religii muzułmańskiej w
przypadku panteizmu. Nasir ad-Din At-Tusi, ur. 1201, zmarły 1274,
myśliciel szyicki, był też jednym z najwybitniejszych uczonych tego okresu.
Przed najazdem mongolskim przebywał na górze Alamut, następnie działał
na dworze Hulagu Chana i z nim wszedł do Bagdadu” /Z. Kuksiewicz, Zarys
filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 513/.
Lekarz, matematyk i astronom, założyciel obserwatorium astronomicznego,
był autorem wielu traktatów naukowych z zakresu astronomii i fizyki; pisał
zarówno w języku perskim, jak i arabskim. Słynny stał się przez swe dzieła
dotyczące geometrii płaskiej i sferycznej, komentarz do Euklidesa oraz
tablice astronomiczne, którymi posługiwano się jeszcze w wieku XVII. Będąc
szyitą i zgadzając się z podstawami tego ruchu religijnego, broni
równocześnie Ibn Siny przed atakami zwolennika al-Ghazaliego – asSzahrastaniego. Zajmował się też filozofią, głosząc i argumentując pogląd o
wieczności materii oraz rozwijał utopię społeczną malując obraz idealnego
państwa” […] Dżalal ad-Din ar-Rumi „jego poglądy filozoficzne odbiegają
znacznie od ortodoksji islamu przez krytykę przyjętego w religii ujęcia raju
czy koncepcji pierwszego człowieka – Adama. […] jest panteistą łączącym
wątki panteizmu orientalnego z hellenistycznymi wątkami neoplatonizmu. Na
szczycie rzeczywistości umieszcza Boga, który wypromieniowuje z siebie
wszechświat, tak jak słońce wypromieniowuje z siebie światło. Jako
wypromieniowany
przez
Boga,
wszechświat
utożsamiony
jest
z
ucieleśnieniem Boga, a istota Boga jest istotą wszelkiego bytu. Człowiek
będący częścią wszechświata jest więc także cząstka Boga” /Tamże, s. 514.
27
Download